Антаніна ХАТЭНКА. Стылістыка журналісцкіх жанраў (лекцыі 3-4)
Лекцыі 1-2 можна прачытаць тут.
ЛЕКЦЫЯ 3. АДРОЗНАСЬЦІ ЖАНРАЎ І СТЫЛЯЎ.
АДМЕТНАСЬЦІ ПРАЦЫ ДРУКАВАНЫХ І ЭЛЕКТРОННЫХ МЭДЫЙ
Плян:
1. Інфармацыйныя, аналітычныя й публіцыстычныя жанры
2. Мэдыі ў варунках інфармацыйнага выбуху
3. Друкаваныя й электронныя СМІ як формы камунікацыі й кіраваньня ў грамадзтве
4. Навінныя выпускі як найбольш апэратыўны спосаб інфармаваньня
5. Асноўныя прынцыпы вылучэньня й фармаваньня стыляў у гісторыі грамадзтва
1. Інфармацыйныя, аналітычныя й публіцыстычныя жанры
Наш час безумоўна пацьвярджае: насычанасьць газэтна-часопісных старонак, тэле- й радыёпраграм, а таксама Інтэрнэт-сайтаў пераважна й перадусім падзейнымі зьвесткамі выводзіць інфармацыйныя жанры на дамінантнае месца ў журналістыцы ўсяго сьвету. Патлумачана й абгрунтавана гэта цэлым шэрагам аб’ектыўных і суб’ектыўных фактараў, працэсаў, характэрных для нашага грамадзтва й ўсяго чалавецтва.
Найперш гэтак адбываецца таму, што хуткае дынамічнае разьвіцьцё інфармацыйна-перанасычанага грамадзтва вымагае, адпаведна, і найбольш хуткага, апэратыўнага й поўнага забесьпячэньня чытача (слухача, гледача) надзённымі зьвесткамі. З прычыны даволі суровай канкурэнцыі друкаваных і электронных мэдый зьяўляюцца новыя ўмовы й патрабаваньні да формы падаваньня інфармацыі. Адыгрывае пэўную ролю й той фактар, што грамадзкая сьвядомасьць у канцы XX стагодзьдзя гэтаксама падпала пад вельмі значныя зьмяненьні, якія, да жалю, немагчыма назваць пазытыўнымі. З дакладнага азначэньня Томаса Мана, “дзьве ўсясьветныя вайны выпесьцілі барбарства й сквапнасьць і моцна панізілі агульны інтэлектуальны й маральны ровень…”
Масавая культура спараджае масавага спажыўца — распаўсюджаны сацыялягічны тэзыс шасьцідзясятых гадоў мінулага стагодзьдзя цяпер яскрава пацьвярджаецца ў штодзённасьці. Гэта відочна бачна й на ўзроўні пабытовым — ува ўзаемінах людзей на вуліцы, у транспарце, нават у сям’і. А ў нашай краіне ўсё абвастраецца на глебе адрачэньня ад нацыянальных каранёў, а таксама ідэалягічнага перасьледу журналістаў за праўдзівую інфармацыю.
Гэтакім чынам, перад інфармацыйнымі жанрамі, якія толькі канстатуюць факт, не дасьледуючы прычын падзеі, не намагаючыся выпрацоўваць канцэпцыю грамадзкіх зьяваў, адступаюцца і аналітыка, і мастацка-публіцыстычная плынь творчасьці. Калі 10—15 адсоткаў аналітычнасьці прысутнічае ў нумары часопіса ці масавай газэты, — дык гэта ўжо раскоша.
Беручы верх над усімі астатнімі жанрамі, выцясьняючы іх з журналісцкай практыкі назусім, альбо змушаючы да якасных зьмяненьняў, гэткія традыцыйна-інфармацыйныя жанры, як нататка, інтэрвію, рэпартаж, настала запаланілі газэтныя палосы й тэле- радыёэтэр.
За сацыялістычнымі часамі да інфармацыйных жанраў адносілі й справаздачу, але зь цягам часу яна істотна відазьмянілася й набыла, хай сабе й ня надта заўважныя, прыкметы аналітыкі, ня страчваючы, вядома ж, паведамляльнага характару. Цяпер, калі не даецца адкрытых распарад ЦК альбо абкамаў партыі, як правільна зрабіць справаздачу пра нейкую палітычную акцыю, стала магчыма супастаўляць некаторыя элемэнты й факты з аналізаваньнем хады памянёнае падзеі. Хіба сэлектарная нарада прэзыдэнта, якая спачатку трансьлюецца цалкам, а затым паўтараецца ў якасьці справаздачы, не выдае на інфармацыйна-аналітычны матэрыял — з камэнтаром на карысьць дзяржавы альбо апазыцыйных структур?
Бясспрэчна, дзяржаўныя й апазыцыйныя СМІ ўсё роўна выконваюць заказ і дагаджаюць, гэтак скажам, гаспадару, аддаючы праўдзе столькі месца, колькі магчыма ў адпаведнасьці з ідэалягічнымі канонамі. Дык журналістыкі, па сутнасьці, не бывае ў прыродзе незаангажаванай, і гэта ёсьць у гісторыі нязьменным. Наўрад ці былі прадаўна летапісцы й храністы, якія занатоўвалі б абсалютную ісьціну — кожны ж выказваў інтарэсы свае супольнасьці, свайго валадара.
Насамрэч сёньня масавая палітычная газэта ці папулярная праграма гэткага ж кірунку ёсьць псэўдаінтэлектуальнымі прадуктамі, што праглынаюцца мімаходзь, почасту без усялякае ацэнкі якасьці атрыманага “харчу” й без пачуваньня насычэньня.
Усясьветная інфармацыйная прастора, без сумневу, напоўнена да краёў, а колькі чалавек можа зь яе ўзяць сабе на духовае пасталеньне й пабагачэньне — застаецца турботаю журналістаў, якія альбо ствараюць, альбо разбураюць. Гэты ж выбар кожны робіць сам, бо працуючы ва ўсялякім жанры, магчыма вышукваць магчымасьці будаваць грамадзкія адносіны ці руйнаваць іх. І стыль, моўна-выяўленчыя сродкі, скарыстаныя журналістам, дастаткова сур’ёзна ўплываюць на ўспрыманьне — ці голай інфармацыі, ці аналітычных разваг.
З гэтага правіла, на першы погляд, нібыта выпадае праца інфармацыйных агенцый, якая больш нагадвае рэдактарска-арганізацыйную: тут зьбіраюцца й выдаюцца на спажыў грамадзтву зьвесткі, мала прыдатныя для аўтарскай інтэпрэтацыі. Зрэшты, і гэта ня ёсьць канчатковым прысудам.
Навіны ж таксама бываюць эмацыйна-ўзрушальнымі (бо гэтак нам перадаюць), альбо безаблічна, бясколерна абвешчанымі.
Здараецца, што нават дазавана-аб’ектыўныя навіны ў пэўным аздабленьні ўзьдзейнічаюць на псыхіку чалавека гэтак, як ня могуць разьлічваць і чакаць разьмеркавальнікі найкаштоўнае рэчы ў сьвеце — інфармацыі. Усё зноў-такі ці ня цалкам залежыць ад прафэсіяналізму й духоўнага, чалавецкага статусу журналіста, адказнасьць якога ў цывілізаваным сьвеце прыроўніваецца ў наш час да адказнасьці доктара й настаўніка: усе ж яны разам маюць наўпростае дачыненьне да самых тонкіх сфэр чалавечага быцьця й сьведамленьня.
Справаздача, якая аказалася на сумежжы інфармацыйных і аналітычных жанраў, мала цяпер вядома. Можа быць, блізка да яе паўстае камэнтар, які ёсьць паведамляльным, і ў нейкай ступені аналітычным: ацэньвае ж аўтар адбыванае, робіць пэўныя высновы. Што ж датычыць аналітычных жанраў, адметнай асаблівасьцю якіх ёсьць ужо ня так самое паведамленьне, адрозна ад інфармацыйных, але абавязковая наяўнасьць аналізу фактаў, сытуацый, жыцьцёвых назіраньняў, уласна-аўтарскага роздуму, высноваў і абагульненьняў, дык да іх трэба аднесьці ня надта папулярную цяпер карэспандэнцыю, артыкул, рэцэнзію, агляд, а таксама звыклыя, здавалася б, агляды друку. Сюды ж прымыкае, у некаторай ступені, заўважна пашыраная апошнім часам зацемка, месца якой, дарэчы, таксама акрэсьлена якраз на сумежжы з мастацка-публіцыстычнымі жанрамі.
Быццам паасобку ад усяго пералічанага знаходзіцца мастацка-пуліцыстычны жанр. Асабліва згадваючы, што журналістыка даволі асьцярожна ставіцца да мастацкіх праяваў у тэкстах: маўляў, усялякая залішняя вобразнасьць замінае ўспрыманьню матэрыялу й занадта расквечвае думку. І ўсё ж гэтак рухаўся працэс фармаваньня й разьмежаваньня журналісцкіх жанраў, што мастацкія адметнасьці здолелі прыжыцца ў нарысе й фэльетоне, добра-такі іх падсілкоўваючы й выводзячы на іншыя, параўнальна з інфармацыйнымі й аналітычнымі жанрамі, абсягі бытаваньня, поруч зь літаратурнымі ўзорамі.
Маючы за аснову аналізаваньне, і нарыс, і фэльетон спалучаюць у літаратурнай тканцы эмоцыю, вобраз і нават цэлую сыстэму моўных адзінак, якія ператвараюць, надараецца, добры публіцыстычны твор у бэлетрыстыку. Якраз гэтай неад’емнай асаблівасьцю й абумоўлена іхная спэцыфіка, за конт яе дасягаецца еднасьць сэнсорнага пачатку й рацыянальнага, лягічнага абгрунтаваньня й вобразу.
Асобна вылучаецца ў мастацка-публіцыстычным рэчышчы эсэ (з франц. проба, спроба) — у вольнай форме зроблены твор навукова-гістарычнага, філязофскага, публіцыстычнага характару. Прычым, да эсэ не выстаўляецца патрабаваньняў датычна формы, а таму сыстэмнасьць і аргумэнтаванасьць тут ня ёсьць абавязковымі. Наадварот, эсэістыцы ўласьцівы вобразнасьць, афарыстычнасць, суб’ектыўнасьць, індывідуальная інтанацыя й памкненьне да самааналізу, да самавыяўленьня. Згадайма “Загадку Багдановіча” М.Стральцова, “Зямля пад белымі крыламі” Ул.Караткевіча, “Як агонь, як вада” А.Лойкі.
З разгляданае намі структуры жанраў зусім не вынікае, што нехта мае на мэце ўніфікацыю формы журналісцкага творчага працэсу, альбо дамагаецца поўнае залежнасьці аўтараў ад вызначанага жанру ды яшчэ й “прывязкі” да названых груп. Зразумела, што кожная форма валодае сваімі перавагамі й прывілеямі, сваёй танальнасьцю, і гэта азначае, што ўсе яны па-рознаму ўплываюць на пачуцьці й розумы людзей. У гэтым і схавана патэнцыйная магута усялякага творцы — ува ўмельстве трымацца абранага жанру, як шляху, і напоўніцу скарыстоўваць усе прыймальныя рысы іншых жанраў, каб складаць літаратурнае палатно займальна й даходліва, калі хочаце, — павучальна.
А раз ніводзін чалавек ня бачыць сьвет аднолькава з іншым і кожны акцэнтуе ўвагу на нечым, адрозным ад успрыманьня іншымі, працэс журналісцкага пазнаньня рэчаіснасьці ёсьць рознабаковым і рознапраяўным. Дзеля ж узьнікненьня разнастайных карцін тае самае, адбіванае ў матэрыялах, рэчаіснасьці маецца да паслуг творцаў незьлічоная колькасьць моўных адзінак, якія ўсяляк магчыма выстройваць і канструяваць, каб стылёва-непаўторна гаварыць да слухача (чытача, гледача), спадзеючыся на эфэкт свае працы.
Інфармацыя ж выконвае ў грамадзтве — адвеку й, напэўна, нязбыўна — ня толькі камунікатыўную функцыю, але й вельмі адказную місію кіраваньня. Журналістыка паўстае ўладай тады, калі насамрэч дзейсна фармуе грамадзкую думку адносна пэўнае праблемы ці зьявы. А для гэтага яна, журналістыка, мае скарыстоўваць немалы арсэнал зброі, найперш — слова.
Яскрава паказвае сутнасьць інфармацыі як тавару, які належыць правільна вытварыць і правільна збываць дзеля дасягненьня адпаведнага выніку, самое слова “газэта”. Зь яе, дарэчы, усё й распачалося — з газэты. У XVI стагодзьдзі ў Вэнэцыі было заснавана бюро па зборы інфармацыі пра палітычныя падзеі, цэны, прыплыцьцё й адплыцьцё караблёў?
Ніхто тады не меркаваў, раздаючы лісткі з паведамленьнямі на вуліцах, што яны фармуюць грамадзкую думку й гэткім чынам кіруюць суайчыньнікамі — папросту прадавалі тавар за срэбную манэту (газэту). А сталася ў гісторыі гэтак, што газэта (і ўсе іншыя мэдыі) насамрэч уладараць намі нават болей, чым мы здатны зразумець. Для гэтага й вынаходзяцца бясконца й нястомна ўсё новыя й новыя формы ўплыву на сьвядомасьць. І пытаньне стылю тут зусім не выдае на другараднае.
2. Мэдыі ў варунках інфармацыйнага выбуху
Ува ўмовах інфармацыйнага выбуху, што набывае ўсё большую магуту й пагражае стацца няўпраўным і непрадказальным, журналістыка ня ёсьць адзінаю галіной, якая забясьпечвае няспынны рух інфармацыі. Камунікатыўныя каналы, па якіх рухаецца інфармацыя ад крыніцы да спажыўца, нашмат шырэйшыя, чым з прыродных сваіх мажлівасьцяў можа ахапіць журналістыка — з улікам усіх ейных праяваў у разнастайных формах, відах і жанрах.
Сацыяльныя задачы, паўсталыя перад грамадзтвам напрыканцы другога тысячагодзьдзя, патрэбы, спароджаныя навукова-тэхнічным прагрэсам, вымагаюць зьяўленьня абсалютна новых камунікатыўных арганізацый і ўстановаў, узброеных сучаснымі сродкамі захоўваньня, кансэрвацыі й апэратыўнага перадаваньня спэцыфічнай інфармацыі. Пэўне ж, таму не зусім правільна кібэрнэтычны панятак інфармацыі пераносіць на творчы працэс. Усё-ткі інфармацыйны выбух як зьява датычыць ня толькі й ня столькі журналістыкі, як усяе разгалінаванае сыстэмы абмену інфармацыяй па цэлым сьвеце.
У выніку таго самага інфармацыйнага выбуху, у полі прыцягальнага ўплыву якога аказалася чалавецтва, усё зрушылася са сваіх звыклых месцаў, сталі валадарыць іншыя рытмы жыцьця й мысьленьня, нібыта эвалюцыйны працэс жывых сыстэм ледзь ня страціў свае спрадвек азначанае ролі. Зьмяніліся, адпаведна, і нормы, уяўленьні пра якасьць, колькасьць і характар журналісцкае працы. Верагодна, усё адбываецца менавіта гэтак, выбухова, з тае прычыны, што журналістыцы нашага часу ўдалося настолькі разумна авалодаць мэханізмамі кіраваньня ў грамадзтве, як ніколі дагэтуль. Але й гэтага факту недастаткова, каб вытлумачыць і абгрунтаваць інфармацыйны выбух.
Зрэшты, нас болей цікавіць суадноснасьць гэтакіх зьяваў, як дынаміка разьвіцьця журналістыкі й пашырэньне грамадзкай сьвядомасьці. Бо вядома ж: гэтыя два фактары найбольш здатныя выклікаць зьмены ў грамадзтве. Адметна, што, паводле дадзеных ЮНЭСКО, мэдыі ва ўсім сьвеце разьвіваюцца значна хутчэй, чым павялічваецца насельніцтва плянэты, а маса інфармацыі ўзрастае ў геамэтрычнай прагрэсіі. Пры тым, што каналы масавых камунікацый ёсьць далёка не раўназначнымі й не адэкватнымі па сваіх магчымасьцях фіксаваць выбух сацыяльнай, культурнай, эканамічнай і палітычнай інфармацыі.
3. Друкаваныя й электронныя СМІ як формы камунікацыі й кіраваньня ў грамадзтве
Прадметам нашае гаворкі зьяўляецца не адно газэта як носьбіт інфармацыі, але таксама й іншыя — найперш электронныя — мэдыі. Самае павярхоўнае супастаўленьне спэцыфікі газэты з радыё й тэлебачаньнем паказвае, што магчымасьці, умовы й спосабы адлюстраваньня, а падчас і трансфармаваньня факту й думкі ў іх прыкметна адрозныя.
І найбольш тут выйграе радыё — з прычыны лёгкага доступу спажыўца да інфармацыі й маштабнага яе распаўсюду, а таксама шырокага выбару хваляў — на розны густ і патрэбы. Нават найпапулярнае тэлебачаньне ў гэтых абставінах саступае: не сягае гэткага ўсёрэгіённага пашырэньня.
На чалавека сёньня абрыньваецца гэтакі паток радыёзьвестак, што газэта аніяк не адужае пасьпець адначасна й апэратыўна даць хаця б малую часьціну дазнанага з гэтак званай кропкі. І ўжо ніяк не апярэдзіць слову друкаванаму прамоўленага. Інфармацыйнае поле нашае краіны, праўду сказаць, дык і засьмечана ўсялякай вэрбальнай непатрэбшчынай. Зрэшты, куды меней матэрыялаў уласна-беларускага паходжаньня (і па мове, і па зьместавым напаўненьні), чым расейскіх. Мабыць, дарэчы, гэта й лепей, чым вытваралася б сваё, мала праўдзівае факталягічна й нізкага мастацкага роўню.
Але вернемся да жанраў, да якіх нам належыць прыстасаваць гэткую непадатлівую катэгорыю, як стыль. Як ні круці, але нават у інфармацыйным жанры, які, здавалася б, ёсьць толькі называльным, паведамляльным, асоба аўтара зь ягоным правам гэтак альбо інакш карыстаючы рэсурсы мовы, перадаць зьвестку, застаецца ва ўсіх мэдыях асноўнаю. Бо ён, аўтар, мусіць пасьлядоўна даводзіць думку, сьцьвярджаць пэўны пункт гледжаньня за конт сілы ўласнае лёгікі й майстэрства збудоўваць тэкст. Факты ж — у бальшыні выпадкаў — дапаможны матэрыял, які правяраецца практыкай жыцьця.
4. Навінныя выпускі як найбольш апэратыўны спосаб інфармаваньня
Навіны. Кожнаму зразумела, што інфармацыйнасьць базуецца на дакладнасьці й пачынаецца з апэратыўнасьці. Калі для падрыхтоўкі праблемнага артыкулу магчыма назапашваць матэрыял цягам доўгага часу, бо ніякай праблемы без сур’ёзнага, удумлівага дасьледаваньня не разьвяжаш, то выпуск навін патрабуе найперш і галоўным чынам апэратыўнасьці.
Канечне, наўмысьля дэталёва й мэтанакіравана вывучаць нейкую падзею будзе нехта іншы й пазьней — калі новы жыцьцёвы факт стане прадуктам спажываньня. А ў пэўны момант аўдыторыя павінна атрымаць навіну як мага блізка да часу яе адбываньня, каб яна не згубіла вастрыні й закранула пачуцьці ўспрымача. Аднак жа, не праверыўшы праўдзівасьці падзеі, не ўдакладніўшы месца дзеяньня, прозьвішчаў, лічбаў і назваў, журналіст ня мае права на падаваньне паведамленьняў — наколькі б актуальнымі яны ні выглядалі.
Апэратыўнасьць як неад’емная рыса навін прадугледжвае абавязковасьць пошуку журналістам фактаў, тэрміновую апрацоўку іх і — на апошнім этапе — запуск у камунікатыўны канал. І ў гэтай неадпрэчнай працы, што складаецца з трох пасьлядоўных этапаў, газэтчыкі й радыё- тэлежурналісты маюць роўныя магчымасьці. Астатняе ж абумоўлена спэцыфікай перадаваньня інфармацыі, тэхнічнай прыродай друкаваных і электронных СМІ.
Без сумневу, за той час, пакуль газэта выдрукуецца, сынхронна, непасрэдна зь месца падзеі радыё й тэлебачаньне распавядуць пра падзею, карыстаючы, да таго ж, і мажлівасьць вар’іраваць час выхаду ў этэр. Патугі газэты канкураваць у гэтакіх варунках выглядалі б недарэчна. І, на першы погляд, калёнка навін на газэтнай паласе, пасьля таго, як яны шматразова й пераканаўча прапанаваны ў гукавой форме й з экрану, падаецца непатрэбнай. Ды тут паўстае пытаньне індывідуальна-адрознага ўспрыманьня інфармацыі некаторымі людзьмі: ёсьць і тыя, каму трэба ўгледзецца, учытацца, пабыць з паведамленьнем сам на сам — газэта падмацоўвае й паглыбляе ўражаньне; дазнанае не праглынаецца, але абдумваецца.
Гэтакім чынам, за спажыўцом рэальна захоўваецца ўсеагульны прынцып выбіраньня характару й крыніцы інфармаваньня. Дый яшчэ з улікам індывідуальнай здольнасьці да засвойваньня, сфармаванай у залежнасьці ад умоваў жыцьця, выхаваньня, тыпу вышэйшай нэрвовай дзейнасьці. Спалучэньне матэрыяльнага й ідэальнага, аб’ектыўнага й суб’ектыўнага ў спажываньні інфармацыі нараджае сацыяльна-псыхалягічны фэномэн чытацкага інтарэсу — інтэграваны адбітак жаданасьці, неабходнасьці й магчымасьці.
Да таго ж, уплыў на абраньне пэўнай формы спажыванай інфармацыі аказваюць прыродная цікаўнасьць чалавека, шырыня ягонага сьветагляду й адукацыя, а таксама род заняткаў. Навіны асьветніцкага пляну, заснаваныя на сэнсацыі, яркім лёсавым эпізодзе, знаходзяць водгук масавы, а прафэсійна акрэсьленыя вылучыць для сябе спэцыяліст у галіне, датычна якой нешта паведамляецца — дзеля перайманьня добрага вопыту, ці, наадварот, перасьцярогі ад нечага адмоўнага.
Інфармацыя — катэгорыя сацыяльная. А таму навіны могуць быць як агульнаплянавымі, актуальнымі для ўсяго грамадзтва, гэтак і грамадзка-групавымі, з ухілам прафэсійна-галіновым. Гэткая дыфэрэнцыяцыя й паслугуе стварэньню рознагаліновых, так бы мовіць, газэт і радыё- тэлеканалаў, на якіх пануе пэўная стылістыка, найбольш прыймальная азначанай аўдыторыяй.
Журналіст-майстар не выхоплівае выпадковых фактаў і ня штучна лепіць іх у навіны, а бярэ найбольш тыповы, характэрны для рэчаіснасьці краіны факт з мноства іншых, маючы на ўвазе ягоную грамадзкую значнасьць і патэнцыйную моц уплыву на дзень сёньняшні й пэрспэктыву. Якраз гэтак выяўляецца тая акалічнасьць, што для службы інфармацыі надзвычай важнаю ёсьць актуальнасьць прадмета паведамленьня. Працуючы з артыкулам, дарэчы, трэба ўжо супастаўляць цэлы шэраг фактаў у іхнай узаемасувязі — дзеля выяўленьня пэўных заканамернасьцяў.
Робіцца відочным, што апэратыўнасьць, дакладнасьць, ляканічнасьць інфармацыйных паведамленьняў, іх сацыяльная дыфэрэнцыяцыя, а таксама безупыннасьць інфармацыйнага працэсу ёсьць найбольш характэрнымі рысамі навін — жанру, які ў самай сьціслай, даходлівай і экспрэсіўна-вобразнай форме адлюстроўвае рэаліі жыцьця, прыводзячы (ці намагаючыся прывесьці) суб’ектыўную чыннасьць людзей да адпаведнасьці з патрабаваньнямі аб’ектыўных законаў грамадзтва й прагрэсіўнымі тэндэнцыямі.
Нам істотна зважыць на тое, што газэтныя навіны адрозьніваюцца ад радыё- й тэлевізійных па збудове: надрукаваны тэкст можа быць трохі даўжэйшым, і ў ім дапушчальна скарыстоўваць складаныя сказы, бо ж для газэтнай інфармацыі характэрны лёгіка-разумовы спосаб асьвятленьня фактаў, падзеяў і зьяваў, які дае аптымальныя магчымасьці фармаваньня ў сьвядомасьці кожнага індывіда ўласнай пазнавальнай мадэлі навакольнай рэчаіснасьці.
Электронныя мэдыі, наадварот, перадусім разьлічаны на агульна-масавае спажываньне, і гукавое выкананьне вымагае асаблівай сьцісласьці, ужываньня простых, ня ўскладненых мноствам прыслоўяў, дзеепрыслоўяў, фраз, бо аб’ём успрыманьня на слых у чалавека досыць абмежаваны, а ўзнавіць пачутую інфармацыю, як перачытаць у газэце, немагчыма.
Журналістыка скіравана да розуму ўспрымача, але ўмее й павінна закранаць і пачуцьці, а навін, якія ўзрушваюць і змушаюць да суўдзелу ў адбываным (хай сабе й на іншым краі сьвету), цяпер не ахапіць і не пераказаць: на Зямлі ўсё ўзбунтавана. Памыліўся, як бачна, Артур Кларк, калі спрагназаваў у кнізе “Рысы будучыні”, што да 2100 году адбудзецца ўсяго трынаццаць сэнсацыйных адкрыцьцяў чалавецтва.
Зрэшты, і тысячу сэнсацыяў перадасьць, суперажываючы й пераўзнаўляючы, журналіст-прафэсіянал. Мы штодня чакаем паведамленьняў пра нешта новае, бо жыцьцё — рэч неспасьцігальна зьменлівая. А журналіст прыкмячае сэнсацыю ў будзённых праявах, пераасэнсоўвае, насычае сваёй энэргіяй, “апранае” ў строі вобразаў і, не парушаючы праўдзівасьці падзеяў, адкрывае сьвету шырокія абсягі жыцьця ў кароткай навіне, што канцэнтруе ў сабе і радасьць, і сум, і любоў, і варожасьць — ці ня ўсю гаму чалавечых адчуваньняў.
Нататка. Наступнай пасьля навіны паўстае інфармацыйная нататка — ці ня самы распаўсюджаны з апэратыўных і максымальна насычаных фактамі інфармацыйных жанраў, што адказвае на пытаньні “Што? Дзе? Як?”. Менавіта нататка, дарэчы, патрабуе надзвычай рупнай працы й адказнасьці журналіста літаральна за кожнае слова, лічбу й нават знак прыпынку, бо яна ёсьць першаклеткай усяго інфармацыйнага мэханізму й асновай усіх інфармацыйных жанраў.
Згадайма: колькі напружаных нататкавых радкоў абвесьцілі сьвету пра кастрычніцкі пераварот, першы палёт у космас, пра Чарнобыльскую катастрофу й тысячы розных падзей з гісторыі чалавецтва. Потым ужо зьявяцца інтэрвію, рэпартажы, спэцыяльныя камэнтары й артыкулы, у якіх прааналізуюць, дасьледуюць, высьвятляць, ухваляць альбо раскрытыкуюць, каб вызнаць праўду й карані. Але напачатку пракрычыць нататка, і ад яе пачынаецца ўзаемапераход жанраў. Нездарма ж цяпер прынята лічыць яе ўласна навіной — эмацыйна-вобразна й дакладна-коратка выказаным фактам.
Ува ўмовах практычна імгненнага распаўсюду інфармацыі адзіная, своечасова зробленая навінная нататка здольна зьмяніць лёсы вайны й замірэньня, жыцьця й сьмерці. Вось якое найважнае месца займае ў сьвеце слова. “Падрабязнасьць — гэта Бог” — выснаваў Вальтэр. Хто ўсьвядоміў гэтую ісьціну, годна ўвойдзе ў журналістыку, якая з часавасьці складае кронікі вечнасьці.
Каб часавае, прамінальнае працавала на разьвіцьцё, майстар, узброены гэтакім дзейсным сродкам, як слова, вінен добра ўяўляць структуру навінных тэкстаў і стыль іх напісаньня — гэты закон неадменны. І, згодна зь ім, нататка-навіна будуецца з прынцыпу “піраміды”: самая важкая інфармацыя паведамляецца ў першым абзацы (лідзе), а далей падаюцца падрабязнасьці — ад істотнай да другарадных, дадатковых.
Аптымальна ляканічны (ня болей за адзін-два радкі) загаловак усялякае інфармацыйнае нататкі на пачатку мае дзейнік і абавязкова ўтрымлівае дзеяслоў. Нататка, як і кожная навіна, мусіць таксама пачынацца зь дзейніка й ні ў якім разе ня з простай мовы. Даўжыня першае фразы — тры-пяць радкоў, якія ня толькі канстатуюць, але й тлумачаць сутнасьць адбытага. У лідзе сэнсава значным выступае энэргічны ёмкі дзеяслоў (дасягнулі, надышоў, зьдзейсьнілася). Зазвычай уся нататка ўлучае ня больш за 20 радкоў. Найлепшая рэпатэрская школа — інфармацыйная агенцыя — звучае да яшчэ ашчаднейшай кампактнасьці тэксту, а ў газэце практыкуецца й трохі большы памер.
Прыблізна з другога абзацу нататка прадугледжвае цытату, паколькі спасылка на кампэтэнтную, спраўную асобу выклікае ў чытача (слухача, гледача) асаблівую ўвагу. Азначым: інфармацыя з прэс-канфэрэнцыі са слова “паведаміла” (пэўнае выданьне) распачынацца ня можа, нават калі пытаньне да выступоўцы фармуляваў аўтар нататкі. У тым разе, калі журналісту ўдалося выпытаць нешта цікавае для рэдакцыі ў кулюарах, існаю ёсьць пазнака “паведаміў нашаму журналісту”. Агульнае ж фармуляваньне кшталту “як нам стала вядома” ёсьць парушэньнем прафэсійнай этыкі й да ўжываньня забаронена.
Інфармацыйная агенцыя, з улікам ейнае спэцыфікі, падае паведамленьні праз паўгадзіны пасьля падзеі (канфэрэнцыі, сустрэчы), гэтак жа апэратыўна працуюць электронныя СМІ, а газэта дапускае навінны выпуск назаўтра пасьля адбыванага. Акрамя таго, варта нагадаць шмат разоў паўторанае й гэтак жа часта парушанае журналістамі правіла: усе дадзеныя, найперш — надыктаваныя па тэлефоне, двойчы правяраюцца, па літарах; назвы фірм і кампаній указваюцца на мове арыгіналу, абрэвіятуры расшыфроўваюцца.
Заўсёды трэба асьцерагацца дэзінфармацыі, якая почасту наўмысьля правакуецца некаторымі інфарматарамі, каб затым нейкая ўстанова магла распачаць супраць рэдакцыі судовае разьбіральніцтва. А таму лепей памятаць: толькі эксклюзіўны матэрыял забясьпечвае перамогу ў жорсткай канкурэнтнай барацьбе розных мэдый — сьвежыя навіны, нават і з найдалёкага краю сьвету, цяпер могуць здабыць ці ня ўсе выданьні.
Што да зьместу інфармацыйнай нататкі, то на першым пляне знаходзіцца, неаспрэчна, кранікальная нататка, пра якую мы ўжо маем уяўленьне. У журналісцкай практыцы яшчэ сустракаюцца нататкі-прапановы (колькі сказаў прагматычнага тэксту), нататкі-падзякі — напісаныя ў адвольнай форме красамоўныя сьведчаньні стану грамадзкай маралі, і крытычныя нататкі, якія падлягаюць дасканалай праверцы. Зразумела, у выпадку публікаваньня непацьверджанага факту крытыкі рэдакцыя робіць аспрэчаньне й прабачаецца.
5. Асноўныя прынцыпы вылучэньня й фармаваньня стыляў у гісторыі грамадзтва
Мы яшчэ не закранулі гэткага важкага моманту, як гістарычнае фармаваньне й вылучэньне стыляў. Заўважана, што ў розныя часы выпрацоўваюцца розныя падыходы да стыляў, ці папросту манеры маўленьня. Дый у розных жыцьцёвых абставінах мы карыстаемся адметнымі стылямі дзеля камфортнага кантактаваньня.
І гэтак, адпаведна з сацыяльным прынцыпам, вылучаецца размоўна-побытавы стыль, які цалкам залежыць ад носьбітаў мовы. Таму гараджане размаўляюць інакш, чым вяскоўцы, сяляне іначай, як арыстакраты, і люмпэн, несумнеўна, адрозьніваецца па мове ад інтэлігента. Усе гэтыя сацыяльныя групы, зразумела, у пэўных варунках падладоўваюцца адна пад другую ў маўленьні дзеля патрэбных ім стасункаў.
Жанравы прынцып падзелу стыляў прадугледжвае ўзгодненасьць стылю з жанрам. І гэта цалкам пацьвярджаюць усе нашы заняткі й сэмінары. Сюды ж дадаецца й катэгорыя часу ці эпохі. Да прыкладу, клясыцызм патрабаваў аднае стылістыкі, а рэалістычная літаратура — ужо інакшай. І тое яскрава адлюстраваў савецкі пэрыяд жыцьця й тварэньня.
Эмацыйна-экспрэсіўны прынцып — самы прадаўні. Тут зноў прыгадваюцца антычныя “Рыторыкі”, а таксама Міхайло Ламаносаў зь ягоным разьмеркаваньнем стыляў на высокі, сярэдні й нізкі. І ўсё-ткі той факт, што ў гэтым разе ўлічваецца эмацыйна-экспрэсіўная афарбоўка тэксту, хутчэй, сьведчыць пра характар напісаньня альбо маўленьня, а не пра стыль.
Згодна з функцыянальным прынцыпам, вядомы й дастаткова пашыраны абыходкавы-побытавы (камунікатыўны); абыходкава-спраўны; афіцыйна-дакумэнтальны й навуковы (паведамляльны) стылі. І адрозьніць іх даволі проста, бо мы карыстаемся гэтымі стылямі ці не штодня, на ўзроўні падсьведамасьці выбіраючы той ці іншы ў пэўны момант і ў пэўных стасунках. Хіба трэба азначыць, што сюды ж дапасоўваецца размоўна-функцыянальны прынцып (з вуснай і пісьмовай формамі мовы) і кніжна-функцыянальны, які ўвасабляецца ў афіцыйна-спраўным, навуковым, публіцыстычным і мастацкім стылях, нам ужо добра знаёмых.
Напрыканцы пагодзімся на тым, што ва ўсёй багатай разнастайнасьці жанраў і стыляў ёсьць магута маўленьня й перакананьня, калі майстар слова задумляецца й жыцьцёва навучаецца карыстаць слоўныя й стылёвыя скарбы ашчадна, пры гэтым не зьбядняючы красы мовы й не плыткуючы глыбіні думкі.
Літаратура
1. Лепешаў І.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі. Мн., 1989.
2. Сцяцко П.У. Праблемы нормы, культуры мовы. Гродна, 1998.
3. М.Я.Цікоцкі. Стылістыка беларускай мовы. Мн., “Універсітэцкае”, 1995.
4. Ян Пятроўскі. Лепшыя думкі чалавека. Флярыда, ЗША, 1995.
ЛЕКЦЫЯ 4. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЬЦІ ЖАНРАЎ.
СПЭЦЫФІКА ВЫКАРЫСТАНЬНЯ МОЎНЫХ СРОДКАЎ
Плян:
1. Інфармацыйна-дасьледчы жанр. Віды рэпартажу
2. Інтэрвію: будаваньне дыялёгу для масавага карыстаньня.
Састарэлая форма справаздачы
3. Аналітычныя жанры (карэспандэнцыя, артыкул, агляд, камэнтар).
Агульнае й адрознае з інфармацыйнымі тэкстамі
4. Мастацка-публіцыстычны стыль у сучасных мэдыях. Жанры нарысу й эсэ
5. Сынтаксычныя нормы як стылёвая адметнасьць нацыянальнае мовы
6. Спалучанасьць і адасобленасьць стыляў у жывой журналісцкай практыцы
1. Інфармацыйна-дасьледчы жанр. Віды рэпартажу
Рэпартаж. Мала рэальнай выглядае сытуацыя, калі б выданьне выбачалася за рэпартажную інфармацыю. Бо рэпартэрская праца ёсьць надзвычай асабоваю: аўтарскае “я” паўстае тут ці ня самым важным. Кажуць: рэпартэр — не прафэсія, але прызваньне. І журналіст-рэпартэр даволі часта сьвядома ідзе на рызыку, патрапляючы ў небясьпечныя абставіны, ня столькі дзеля матэрыялу, колькі для самасьцьверджэньня: у ім акумулююцца ўсе глядацкія й чытацкія сымпатыі, ён адначасна і аўтар, і герой. А рэпартаж — і журналістыка, і літаратура, і жыцьцё ў дзеяньні адначасна.
З рэпартэрскай працы, трэба сказаць, пачыналі ледзьве ня ўсе пісьменьнікі — у нашай краіне й у сьвеце. Згадваецца “Репортаж с петлей на шее” Юліуса Фучыка й рэпартажная дзейнасьць Ўінстана Чэрчыля, а таксама неспакойныя матэрыялы Джона Рыда пра грамадзянскія войны ў Мэксыцы й былой Расейскай імпэрыі ці Арцёма Баравіка пра Аўганістан.
Менавіта ў гэтай дэфініцыі — журналістыка-літаратура — і схавана таямніца сапраўднага рэпартажу, які ў яркай, дынамічнай, запамінальнай форме фіксуе імгненьне вечнасьці, які напоўніцу жывіцца мастацкім успрыманьнем сьвету.
“Дэталь — гэта талент” — дакладна сфармуляваў колісь Іван Тургенеў, а вядзе рэпартэра па жыцьці найчасьцей містычнае адчуваньне будучае падзеі. Адрозна ж ад аналітыка-шахматыста, рэпартэр — стаер: для яго ёсьць характэрнымі пэўныя псіхафізыялягічныя ўласьцівасьці. Перадусім, гаворка вядзецца пра здольнасьць імгненнай рэакцыі на зьменлівыя, часам непрадказальныя абставіны, уменьне адэкватна трымацца ў нэгатыўнай, почасту пагражальнай сытуацыі й пры гэтым хутка, з аднаго дыху пісаць.
Гэтаксама, як хірургу, выкліканаму пасярод начы на апэрацыю, рэпартэру даводзіцца ахвяравацца нечым асабістым дзеля справы й быць дастаткова абаяльным, каб за кароткі час здабыць давер людзей у незвычайных акалічнасьцях. Ведаючы замежныя мовы, кампутар, умеючы вадзіць аўтамабіль, маючы моцную нэрвовую сыстэму, рэпартэр застаецца найперш чалавекам, здатным да спачуваньня: ён не звыкаецца з чужымі пакутамі — іначай ня зможа эмацыйна перадаць убачанае — і заўсёды знаходзіцца ў стане маральнага выбару. Талент з прыроды сваёй ня церпіць гвалту, а таму здараецца, што рэпартэры самі ўступаюць у бойку дабра й ліха, маючы спадзеву, што нехта іншы потым дапіша.
Гісторыя рэпартажу — тое гісторыя разьвіцьця сродкаў масавай сьвядомасьці й масавай інфармацыі. За савецкімі часамі, да прыкладу, рэпартажнаму жанру зусім адмаўлялі ў праве на існаваньне, паколькі рэпартэр, маўляў, — індывідуаліст, прадукт буржуазнага сьвету й яму не павінна быць месца ў прэсе народу. А таму шмат хто з рэпартэраў патрапляў за праўдзівае слова ў няволю й шмат каго змушалі падпісваць матэрыялы ня ўласным прозьвішчам, але ад імя калектыву, у якім дамінавалі, вядома ж, рабочыя й сяляне.
Гэтакім чынам, ува ўмовах таталітарнага рэжыму рэпартаж відочна дэградуе, бо цэнзура (уладная й уласная), бясконцая чарада праверак і зацьвярджэньняў на розных роўнях дашчэнту разбураюць галоўную якасьць рэпартажу — апэратыўнасьць. Колькі рэпартажных элемэнтаў застаецца ў тэкстах пра сьвяточныя дэманстрацыі ці ўсеагульны дзень ведаў — здагадацца нескладана.
А настае час глябальных перамен, сутыкненьняў і канфліктаў у грамадзтве — рэпартэраў, безь якіх не абысьціся, няма, бо няма традыцый рэпартажу, перапынена повязь пакаленьняў. Гэта прытым, што ў аснове рэпартажу якраз і палягаюць зьява, падзея, факт у момант зьмяненьня іх у часе й прасторы, у момант карэкцыі, пераламленьня праз новыя абставіны. І таму выраз “Прапануй сваю тэму” ёсьць законам рэпартэрскай працы.
Праўда, ня варта блытаць паняткі “тэма” й “сэнсацыя” й ператварацца ў закладнікаў масавай безасабовай культуры. І тым больш — прадукаваць найгоршыя формы грамадзкай сьвядомасьці. Заганнае правіла “Калі сэнсацыі няма — яе трэба прыдумаць” карыстаюць зазвычай самыя несумленныя, пазбаўленыя пачуцьця адказнасьці журналісты, а надараецца, што гэтага правіла ім даводзіцца трымацца, рызыкуючы й баючыся наступстваў.
І гэтак, якія ж асноўныя патрабаваньні да рэпартажу? Найперш — факт асабістай прысутнасьці на месцы падзеі. Усялякая пэрыпэтыя дзеяньня, пераказаная кімсьці, — ужо ня ёсьць рэпартажам з сваёй спэцыфікі. Хаця насамрэч дарэшты аб’ектыўнай карціны стварыць наагул немагчыма: усё “перайграецца” ў сьвядомасьці, відазьмяняецца пад узьдзеяньнем асацыяцый і лягічнага аналізаваньня.
Менавіта з гэтае прычыны рэпартаж пішуць адразу, “за гарачым” сталом. Мае сэнс пацьвердзіць распавяданае сьведкамі, ужываючы элемэнты інтэрвію, але памятаючы: чалавек можа гаварыць не зусім тое, што назіраў, а тое, што хацеў бачыць. Таму належыць усё супастаўляць і правяраць.
Клясычны рэпартаж утрымлівае абсалютную дакумэнтальнасьць і аб’ектыўнасьць, “загорнутыя” ў вобразную, вабную форму, за якой паўстае размаіты, далёка не аднастайны навакольны сьвет. Істотнай зьяўляецца першая фраза — своеасаблівы “кручок”, на які аўтар падлоўлівае інтарэс і ўвагу чытача. Завершаньне ж рэпартажу будуецца залежна ад густу й досьведу журналіста. Аднак ува ўспрымача інфармацыі мусіць застацца ўражаньне нечага недаўведанага, не дарэшты пазнанага, што абяцае быць яшчэ раскрытым. А дзеля гэтага “трэба навучыцца не адно бачыць, але й прыкмячаць” — падказваў Аляксандар Купрын.
Цяпер пералічым разнавіднасьці рэпартажу. Існуе некалькі мэтодык градацый гэтага жанру. Агульная: рэпартаж бывае падзейным і непадзейным. Заўважце: супярэчнасьць відная ў самой дэфініцыі. Як можа быць, здавалася б, рэпартаж непадзейным, калі асновай ягонаю ёсьць акт дзеяньня? Аказваецца, падзейны рэпартаж падае інфармацыю пра тое, што адбываецца аднойчы ў гісторыі: цывілізацыі, грамадзтва, асобнага індывіда. Адзін раз, безь верагоднасьці паўтору, адбыліся кастрычніцкі пераварот, выбух на Чарнобыльскай АЭС, першы палёт у космас, распад Савецкага Саюзу… А журналіст і блізка, здараецца, ня думае, што ягонае імя застанецца ў гісторыі.
Непадзейны рэпартаж апавядае пра факты жыцьця, якім уласьціва цыклічна, пэрыядычна паўтарацца, а рэпартэру належыць арыгінальна, непаўторна гэты факт высьвеціць з шэрагу іншых, аздобіць сваім талентам.
Па мэтодыцы паданьня матэрыялу, тэматыцы, задуме аўтара, прадыктаванай патрэбай рэдакцыі, рэпартажы ёсьць:
Чыста інфармацыйныя. Рэпартаж з новабудоўлі, базы адпачынку, сьвята. Дамінуе інфармацыйны рад, шырока скарыстаны элемэнты інтэрвію, дапушчальны нязначны аналітычны ці гістарычны экскурсы.
Праблемныя рэпартажы. Пабольшана аналітыкі. Тэкст дынамічна скампанаваны, надзвычай добра чытэльны. Праглядаецца парадокс ужо зь першага абзацу: нэгатыўная зьява падаецца праз успрыманьне самога рэпартэра, які затым робіцца аналітыкам — што, чаму й як адбылося.
Рэпартаж-расьсьледаваньне — самы небясьпечны й найбольш чытэльны. Радзей сустракаецца на радыё й тэлебачаньні, паколькі тэхнічныя мажлівасьці тут больш абмежаваны. У нашай краіне, дзе склалася крымінагенная сытуацыя, журналісцкае расьсьледаваньне можа выклікаць рэакцыю супраціву сіл дзяржаўнага мэханізму, фінансавых алігархаў, таму на гэткую працу рызыкуюць альбо людзі зь вялікім прафэсійным досьведам, альбо фанатычныя маладзёны, якія мала калі дасягаюць выніку.
Ува ўсялякім разе рэдакцыя нясе за іх адказнасьць. Ведама ж, усе расьсьледаваныя факты патрабуюць найдакладнай праверкі, і дастаткова часта рэпартаж-расьсьледаваньне набывае абрысы аналітыкі, “перарастае” ў іншы, больш аб’ёмны, жанр. Нямала добрых кніг атрымалася з рэпартажаў–расьсьледаваньняў, на гэтым практычна трымаецца й уся дэтэктыўная літаратура.
Рэпартаж крытычны, па сутнасьці, прымыкае да рэпартажу-расьсьледаваньня. Адною з форм крытычнага рэпартажу ў застойныя часы быў рэйд — найчасьцей вузка-рэгіённага, гаспадарчага, пабытовага характару. Прадугледжвалася поўная ўзгодненасьць мэты й тэмы матэрыялу на ўсіх партыйных і дзяржаўных роўнях, а затым яго меў падпісаць цэлы калектыў пэрсанажаў. Гэтак зьдзяйсьнялася калектыўная адказнасьць за пранікненьне ў забароненыя зоны. Узапраўду, гэта быў дастаткова эфэктыўны спосаб выпраўленьня памылак і недаробак: на скаргу, крытычны ліст трэба было адказаць цягам трох дзён, а пасьля магло распачацца й афіцыйнае расьсьледаваньне.
У таталітарным грамадзтве “клопат пра працоўных” быў наладжаны дасканала, і выкананьне ўсіх партыйных праграм дасягалася менавіта гэткімі прыёмамі — неадкладным рэагаваньнем на крытыку. І дагэтуль наша сьвядомасьць закадавана на скаргі й патрабаваньні дапамогі ад дзяржавы.
Маецца яшчэ колькі арыгінальных відаў рэпартажу: рэпартаж-інтэрвію (уласна інтэрвію са значнымі ўступнай і заключнай часткамі), рэпартаж-успамін і фантастычны рэпартаж — куды больш літаратура, чым журналістыка. Рэпартаж-успамін базуецца як на спамінах індывіда, гэтак і на архіўных дакумэнтах. Фантастычны рэпартаж будуецца, зыходзячы зь меркаваньня “што было б, каб…”
У падрыхтоўцы рэпартажу журналіст ня толькі традыцыйна зьбірае інфармацыю, але й скарыстоўвае непрыкметныя мэтады, але затое эфэктыўныя: мэтад маскі-1 — зьмяненьне зьнешнасьці, выпрацоўка падробных дакумэнтаў і ўжываньне ў антаганістычны асяродак; маскі-2 — знаходжаньне ў цэнтры расьсьледаваньня пад выглядам супрацоўніка. Рэпартэр мяняе прафэсію дзеля здабычы інфармацыі, авалодваючы іншымі спэцыяльнасьцямі. Але нататнік і дзьве асадкі — асноўная зброя, дыктафон — дапаможны сродак.
Рэпартаж — гэта песьня, а яе нельга перарваць: пішы альбо адразу, калі ўсё акрэсьлена ў памяці, альбо ніколі. Чытач памятае першую й апошнюю фразу, і гэта выдае на падказку рэпартэру ў дарозе, які ўжо ня ёсьць парлямэнцкім аглядальнікам (слова “рэпартэр” зьявілася ў Англіі ў такім значэньні).
2. Інтэрвію: будаваньне дыялёгу для масавага карыстаньня. Састарэлая форма справаздачы
Інтэрвію. У перакладзе з ангельскай інтэрвію —”бяседаваньне”, “размова двох чалавек”. Андрэ Моруа назваў інтэрвію будынінай, якую ўзводзяць удвох. Спэцыфіка інтэрвію ў тым, што ў ім падаецца інфармацыя зь першых рук і гарантавана праўдзівасьць фактажу. Адметнае яно й тым, што ўспрымач спакваля сам улучаецца ў размову, падтрымліваючы то аднаго, то другога субяседніка. Інтэрвію друкуецца ці перадаецца цалкам альбо скарочана, але ніяк не ў пераказе.
Задачы інтэрвію — атрымаць і паведаміць невядомыя раней факты пра важную падзею; прааналізаваць адбытыя зьявы; азнаёміць з пунктам гледжаньня афіцыйных асоб; дарадзіць, як найлепей скарыстаць існуючыя ў індывіда, грамадзтва магчымасьці для дасягненьня мэты. Інтэрвію — магутны сродак у палітычнай барацьбе, бо факты можна інтэрпрэтаваць па-рознаму, залежна ад аўтарытэту запрошаных асоб.
У дыялёгу пытаньні й адказы набываюць характар гульні ў тэніс, таму журналіст, які спэцыялізуецца на інтэрвію, мусіць валодаць асаблівымі псыхафізыялягічнымі ўласьцівасьцямі: хуткай рэакцыяй на зьмяненьне адносін да падзеі; здольнасьцю адначасна зважаць на асобу суразмоўцы й накіроўваць бяседу ў патрэбную плынь, фіксуючы падзею.
Наагул жа трэба занатоўваць усё сказанае дакладна, падмацоўваючы дыктафонным запісам, а перад інтэрвію абавязкова знаёміцца з рэспандэнтам і дазнавацца падрабязнасьці тэмы, якой ён займаецца, перапытваючы й удакладняючы, калі патрэбна. Найлепей мець напагатове сама меней пяць пытаньняў. Жанр інтэрвію даволі часта паслугуе пазьней асноваю для аналітычных матэрыялаў, даючы адпачатную інфармацыю.
Інтэрвію можа быць заказаным рэдакцыяй альбо прапанавана журналістам, у падрыхтаваным тэксьце магчыма мяняць пасьлядоўнасьць пытаньняў, але ў кожным разе аўтару даюць матэрыял на подпіс-візу. Гонар зрабіць эксклюзіўнае інтэрвію — толькі для пэўнага выданьня.
Інтэрвію адрозьніваюцца залежна ад рэдакцыйных задач. Ува ўрадавай прэсе найбольш распаўсюджана афіцыйнае (пратакольнае) інтэрвію, загадзя падрыхтаванае адпаведнымі службамі, у якім недапушчальна рабіць рэдакцыйныя зьмяненьні й нават стылёвыя папраўкі. Гэта, па сутнасьці, — даведка, але не журналісцкі матэрыял.
Самае масава знаёмае інтэрвію — чыста-інфармацыйнае, якое паведамляе пра падзеі грамадзка-палітычнага, культурнага, спартовага жыцьця й суправаджаецца зазвычай фатаздымкамі.
Інтэрвію-дыялёг прадугледжвае ўжо раўнапраўную размову журналіста й рэспандэнта. Даволі рэдка сустракаецца з тае прычыны, шта мала журналістаў, здольных нароўні размаўляць з прадстаўнікамі спэцыяльных сфэр. Бо тут бракуе толькі высокага адукацыйнага цэнзу — трэба мець і дастаткова жыцьцёвага вопыту, і абазнанасьць у пэўнай галіне.
Прэс-канфэрэнцыі — таксама інтэрвію, але з элемэнтамі шоу, а ў палітыцы — найчасьцей ананімныя, хаця ад карэспандэнтаў патрабуецца абавязковае называньне прозьвішча й выданьня.
Партрэтнае інтэрвію мае ў сваёй структуры элемэнт замалёўкі: колькімі дэталямі журналіст апісвае характар чалавека, атмасфэру, у якой адбываецца сустрэча, і ўсяляк спрабуе захаваць індывідуальны стыль выказваньняў рэспандэнта. Як і рэпартаж, яно мусіць уражваць першай фразай, у якой ёсьць інтрыга, і почасту парадаксальным пытаньнем кшталту: “Вы шахматыст, а таму пралічваеце хады наперад?”
Праблемнае інтэрвію — самае папулярнае ў прэсе посттаталітарнага грамадзтва, калі інтарэсы людзей маюць акрэсьлены палітычны й эканамічны характар. Ведама, праблема хутчэй тут завастраецца, чым разьвязваецца. Затое рэакцыя ўспрымача заўжды адэкватная — ад яўна станоўчай да рэзка нэгатыўнай. Праз гэткае інтэрвію можна замацаваць за сабой тэму на пэўны час.
Крытычныя інтэрвію — ня менш небясьпечныя, чым рэпартаж-расьсьледаваньне. Варта добра ўзважваць свае магчымасьці й не забывацца: наш час адметны зьнікненьнямі, забойствамі й скалечаньнем журналістаў. Самыя бяскрыўдныя інтэрвію — гумарыстычныя, якія патрабуюць усьмешкі й вясёлага настрою. А наагул інтэрвію падобна да споведзі, але таямніцы ў ім адкрываюцца замест сьвятара ўсяму сьвету.
Людзям уласьціва жаданьне пагаварыць шчыра й яны імкнуцца хоць раз у жыцьці сустрэцца з жывым журналістам. Гэта якраз і трэба ўлічваць. А жанр дае неахопныя мажлівасьці ствараць разгорнутыя інтэрвію — зь некалькімі асобамі адначасна, з камэнтаром журналіста, з улучэньнем спамінаў ці прагнозаў на будучынь, інтэрвію калектыўныя й “круглыя сталы” і г.д.
Справаздача. Калі за аснову рэпартажу ёсьць дзеяньне, то ў аснове справаздачы палягае слова. У сучасны момант справаздача СМІ — гэта аргумэнты й высновы, хутчэй аналітычнага, чым інфармацыйнага характару, на пацьверджэньне пазыцыі розных бакоў. Прыкладам, немагчыма напісаць рэпартаж пра дыскусію двох дэпутатаў, але паказаць розныя пункты погляду можна ў справаздачы.
Аднак справаздача ў ейным традыцыйным выглядзе сышла ў нябыт. Цяпер ніводнае выданьне не аддасьць вялікай прасторы дзеля яе — хіба што колькі дзясяткаў радкоў. Наш век патрабуе дынамічных дзеяньняў.
3. Аналітычныя жанры (карэспандэнцыя, артыкул, агляд, камэнтар). Агульнае й адрознае з інфармацыйнымі тэкстамі
На практыцы даволі складана вызначыць, у якім жанры зроблены матэрыял, бо жанрам уласьціва перакрыжоўвацца, утвараць своеасаблівы сплаў, насычаючы й дапаўняючы адно аднаго. І гэта зразумела, бо выклікана кожны раз імкненьнем аўтара як найактыўней узьдзейнічаць на ўспрымача сыстэмай фактаў, лягічных канструкцый, эмацыйна-вобразных сродкаў. І ўсё ж, нягледзячы на жанравыя кантакты, яскравыя іх рысы захоўваюцца ў бальшыні публікацый.
Карэспандэнцыя — паведамленьне зь месцаў, дасланае ў выданьне карэспандэнтам, спраўнае, яснае, сьціслае, што адлюстроўвае рэчаіснасьць у тыповых зьявах і падзеях і завяршаецца ацэначнай высновай адносна іх. Адзінства функцый і прыкмет, асаблівая кампазыцыйная структура надаюць карэспандэнцыі адметную форму, але жыцьцё, шматплянавае й аб’ёмнае, усё-ткі змушае журналіста штораз шукаць розныя варыяцыі пісаньня — нават і ў межах аднаго жанру.
У добрай карэспандэнцыі распрацоўваецца актуальная, надзённая тэма й маюцца пачатныя элемэнты навуковага аналізу, сацыялягічнага дасьледаваньня. Існуюць інфармацыйныя, апісальныя, крытычныя карэспандэнцыі, пастановачныя, праблемныя й карэспандэнцыя-роздум. Адны зь іх блізка стаяць да навін, іншыя да вобразных зацемак з рысамі аналізу, але ўсе грунтуюцца на прыкметах апэратыўнасьці й асэнсаваньня фактаў. У карэспандэнцыі на першае месца выходзіць пастаноўка факту, зь якога вынікаюць абагульненьні, рэкамэндацыі. Шырока ўжываюцца тут таксама прыёмы інтэрвію, бэлетрыстыкі й публіцыстыкі й важкую ролю адыгрывае загаловак.
Артыкул гэтаксама пачынаецца з факту, падзеі, але думка аўтара ў ім ёсьць вядучай, вызначае скразную тэму тэксту, паступова ператвараючыся з “рэчы ў сабе” ў “рэч для нас”. Аргумэнты, зь якіх выстройвае журналіст тканку твору, чэрпаюцца, перадусім, з акамуляванага досьведу грамадзтва й дапаўняюцца ўласнымі высновамі. Артыкул ёсьць жывым, рухомым, падатлівым матэрыялам.
Цяпер яшчэ некаторыя выданьні па старой завядзёнцы спрабуюць рабіць перадавыя й прапагандысцкія артыкулы, але ж выглядаюць яны ў мэдыйнай плыні атавізмам. Патрэбы грамадзтва вымагаюць артыкулаў праблемных, вострых, бескампрамісных, канцэптуальных.
Агляд (і агляд друку ці лістоў — гэтаксама) — панарама жывых рэчаісных повязяў, сутыкненьняў, пераплаву аднае, састарэлае, зьявы ў іншую, больш прагрэсіўную. Нярэдка агляд робіцца з дапамогай рэпартажных прыёмаў, але найперш ён ёсьць удумлівым, параўнаўчым аналізам пэўных зьяваў, зрухаў у грамадзтве й сьвеце, у пэрыёдыцы альбо літаратуры.
Вядомы агляды агульнаплянавыя й камэнтаровага кшталту. Дарэчы, камэнтар як асобны жанр змыкае інфармацыйнайнасьць і аналітыку. Агляд жа, ува ўсіх ягоных праявах, мае на мэце, канечне, фармаваньне людзкіх густаў. І гэта ёсьць ягонай відочнай асаблівасьцю. Тая ж самая задача й у рэцэнзіі, але гэты жанр канцэнтруе ўвагу на канкрэтным аб’екце культуры, мастацтва, навукі й разглядае яго падрабязна, дэталёва, супастаўляючы посьпехі й заганы, выводзячы зь лякальнага асяродку на прастору краіны ці й сьвету й вызначаючы карысьць яго для грамадзтва. Рэцэнзія арганічна зьядноўвае рысы аналітыкі й мастацкай публіцыстыкі.
4. Мастацка-публіцыстычны стыль у сучасных мэдыях. Жанры нарысу й эсэ
Жанры нарысу й эсэ, а таксама ў некаторым сэнсе рэцэнзіі на тое й ёсьць мастацкай публіцыстыкай, што не падлягаюць аніякім законам стылю, акрамя, хіба, агульнага акрэсьленьня твораў гэтага кірунку як журналісцкіх альбо літаратурных. Бо і нарыс, і эсэ могуць быць як здабыткам журналістыкі, гэтак і літаратуры.
Менавіта з гэтае прычыны немагчыма дакладна вызначыць, якія вобразна-выяўленчыя сродкі маюць быць скарыстаны ў нарысе альбо эсэ. Аўтар тут настолькі ярка індывідуальны й валодае такой шырынёй мажлівасьцяў, што можа ў палатне роздуму й высноваў скарыстаць ледзьве ня ўсе стылі, каб вымаляваць зьяву, падзею, чалавека дасканала, тонка й глыбока. У гэтым схавана непераўзыдзенасьць і непараўнальнасьць таленту мастака слова.
5. Сынтаксычныя нормы як стылёвая адметнасьць нацыянальнае мовы
Асаблівасьць і непаўторнасьць мовы, як вядома, яскрава выяўляецца не адно ў ейнай лексыцы, фанэтычным ладзе, марфэміцы, словаўтварэньні й марфалёгіі, але (і, магчыма, найперш) у збудове фраз — сынтаксысе. Што да нашае мовы, якая цягам ужо стагодзьдзяў церпіць уплыў расейскай, дык сынтаксыс ёсьць у гэткіх варунках і адзіна-выратавальным сродкам, і прыкметай заняпаду. Дарэчы, абедзьве гэтыя супраціўныя місіі сынтаксыс у нашай мове выконвае адначасна — каму што бачна й хто на якія працэсы зважае й катораму зь іх спрыяе.
Нездарма ж вызначана людзьмі мудрымі: сынтаксыс — душа мовы. Бо празь яго відна адметнасьць спосабаў і сродкаў перадаваньня думкі, волевыяўленьня й пачуцьця моўнікаў усялякага этнасу. І з гэтага вынікае, што глыбока авалодаць моваю немагчыма, грэбуючы спасьціжэньнем законаў ейнага сынтаксычнага зладаваньня. Павярхоўнае ж засваеньне мовы заўсёды выклікае найбольш хібаў якраз у сынтаксысе: тады ўладарна пануе “калька-шашаль”, што праядае дашчэнту жывыя тканкі, парываючы нутраныя повязі моўнага арганізму й выдаючы напаказ прыніжаны ягоны стан.
Пэўне, у прадчуваньні непазьбежнага дзьвюхмоўя Кузьма Чорны папярэджваў яшчэ на пачатку мінулага стагодзьдзя пра пагрозу асыміляцыі: “Гэтае злачынства цалкам ляжа на сумленьне такіх літаратараў, якія сталі на працу як бы дзеля таго, каб патаптаць і зьнішчыць моўнае багацьце, якое Беларусь збірала і ахоўвала ўсе доўгія вякі свае падвойнае няволі”.
На жаль, калечаньне мовы праз калькаваньне збудовы фраз пашыраецца дагэтуль і вынішчае рэшткі калярыту маўленьня й напісаньня. “Свой уласны кірунак сказаў”, уласьцівы беларускай мове, як азначаў раманіст К.Чорны, нібыта зьнік недзе за павароткай гісторыі. Паўсюль і скрозь чужыя канструкцыі: жаніўся на ёй, установа ў твары старшыні, цэны ніжэй рыначных, дагляд за дзіцем, сумуе па дому, выбраць па свайму густу… Ці ж магчыма ўсё пералічыць?!
Выдае на тое, што на першае месца ў навучаньні стылю высоўваецца патрэба азнаямленьня з традыцыямі архітэктонікі фраз і сказаў. Сытуацыя, калі мова ці не дарэшты зьнікла з ужытку, вымагае ад спэцыялістаў у галінах гуманітарных навук, мастацтва й літаратуры (а журналістыка, як ні круці, прымыкае да памянёных сфэр) асаблівых высілкаў дзеля аднаўленьня жывое арганічнае гаворкі й прыгожага, складнага пісьменства. Калі кожнае слова займае сваё, належнае толькі яму месца ў тканцы ўсялякага твору — ад ляканічнай зацемкі да разгорнутага палатна. Выходзіць, што й стыль мы цяпер мусім вызначаць (ці, хутчэй, трымацца яго) залежна, перадусім, ад таго, ці ўмеем скарыстаць усе моўныя рэсурсы, каб вымавіцца не няўклюдна, ня штучна.
6. Спалучанасьць і адасобленасьць стыляў у жывой журналісцкай практыцы
Каб давесьці сваё меркаваньне й прыцягнуць увагу да яго грамады, найперш, вядома, у літаратурнай, журналісцка-дасьледчай працы варта й трэба ўлічваць гэткую дэталь, як прызначанасьць тэксту, бо з гэтага вынікае характар і від таго стылю, які журналіст мае скарыстаць дзеля раскрыцьця тэмы. Калі гэта афіцыйна-спраўны дакумэнт — а ў журналістыцы надараюцца й акалічнасьці, што патрабуюць справаздачна-аргумэнтаванага тэксту — то будуць пераважаць агульнапрынятыя канцылярскія штампы, устойлівыя словазлучэньні, лягічныя іннтэлектуальныя высновы. І ў гэткіх варунках як нельга лепей паслугуе менавіта афіцыйна-спраўны стыль, які вымагае дакладнасьці й усяляк пазьбягае маляўнічасьці альбо абстрактных словаў.
Іншая справа, калі тэма датычыцца навуковых сфэр. Здавалася б, фігуруе ўсё тая ж суровасьць у выбары маўленчых сродкаў, усё тая ж заштампаванасьць мовы, што якраз тут знаходзіцца на сваім месцы. Аднак жа тканка твору — інакшая. Абстрактна-лягічныя паняткі й катэгорыі, тэрміналягічныя выразы й дакладныя фармулёўкі складаюць аснову стылю навуковага, які ёсьць зусім адрозным ад афіцыйна-спраўнага: свет паўстае ў гэтым разе празь лягічнае засваеньне. Навуковая мова — мова тэрмінаў, нэўтральных (вада, газ, ядро й г.д.) але ў спэцыфічным сэнсе, і адмысловых, уласьцівых адно пэўнай галіне чалавечае дзейнасьці й вытворчасьці.
Мы зьвярталіся ўжо ў плыні нашае гаворкі да стыляў публіцыстычнага й мастацкага, зважаючы на той факт, што публіцыстыка ня ёсьць наагул стылем, але ж відам літаратурнай творчасьці, які ахоплівае ўсе стылі й мае спрычыненасьць да ўсіх журналісцкіх жанраў. Прымыкае публіцыстыка й да мастацкага стылю, утвараючы своеасаблівы сплаў, што прынята вызначаць як мастацка-публіцыстычны стыль. Я цяпер адно прыгадваю гэтыя асаблівасьці, на якіх мы запыняліся раней, дзеля падкрэсьленьня значнасьці стылю ў асьвятленьні пэўных тэм і аргумэнтаваньні думкі. Бо стыль — аказваецца — выконвае далёка не апошнюю ролю ў вытварэньні добрага журналісцкага прадукту, і ўменьне правільна яго абраць і дасканала ўжываць ягоныя мажлівасьці ёсьць прыкметай прафэсійнга майстэрства.
Таму на заканчэньне нашых тэарэтычных пазнаньняў маю больш акцэнтавана зважыць на некаторыя найяркія адметнасьці стыляў — гэта ж, магчыма, прыцьмянілася ў агульнай гаворцы што да жанраў і іхных узаемаўплываў. А раз журналістыка у наш час ледзь не атаясамляецца з публіцыстыкай, бо ж апошняя пранізвае наскрозь і чыста інфармацыйныя, і аналітычныя матэрыялы, і робіцца, да таго ж, добрай акрасай мастацкіх тэкстаў, да яе й павернемся тварам. І гэтак, усялякі журналісцкі твор мусіць быць строга лягічным, пераканальным, калі хочаце, нават агітацыйным. І гэта архіважна. Бо ўхваляючы нейкую зьяву ці наадварот — даючы ёй адмоўную ацэнку, журналіст у кожным разе агітуе за пэўныя каштоўнасьці. Гэта праглядаецца ва ўсялякім жанры. Выняткам пакуль паўстае толькі інфармацыя навіннага кшталту, дзе недапушчальны ацэначныя крытэры. Але й тут мусіць адчувацца пульс публіцыстыкі — адпаведнасьць часу.
Канечне, царкоўна-рэлігійны, кананічны тэкст, альбо кранікальны, летапісны хутчэй вызначаюцца надчасавасьцю, чым экспрэсіўнасьцю публіцыстычнае формы адлюстраваньня рэчаіснасьці, якая патрабуе сыстэмы разгорнутых доказаў. Хаця й між такімі далёкімі стылямі, як царкоўны й умоўна названы публіцыстычным, што паслугуе ўсюды, акрамя хіба афіцыйна-спраўных і навуковых стасункаў (дый тое зь вялікімі прыпушчэньнямі), гэтаксама назіраецца агульнасьць — повязь з тым часам, які належыць адбіць альбо прааналізаваць, прыстасаваць да патрэб чалавека. З улоньня часу не выпадае нават гэткі шмагранны й шматаблічны стыль, як гутарковы, ці прастамоўны. Бо ж крэдо журналіста ва ўсе вякі, ад запачаткаваньня гэтае прафэсіі, — весьці за сабою. І моўны лад у гэткай чыннасьці ёсьць надзвычай важным, ці не вызначальным. Адкрытасьць, простая мова, дастатковая вобразнасьць і экспрэсіўнасьць забясьпечаць добраму адмыслоўцу ў журналістыцы не адно часавы посьпех, але й мажлівасьць уплыву на прышласьць, якая нібыта яшчэ за гарамі, аднак жа дыхае нам у твар.
Літаратура
1. Абабурка М.В. Культура беларускай мовы. Мн., 1994.
2. Цікоцкі М.Я. Стылістыка беларускай мовы. М., “Універсітэцкае”, 1995.
3. Сцяцко П.У. Праблемы нормы, культура мовы. Гродна, 1998.
4. Современная журналистика. Киев, Центр свободной прессы. 1999.
5. Головин П.Н. Основы культуры речи, 2-е изд. М., 1990.
6. Павел Сцяцко. Культура мовы. Мінск, “Тэхналогія”, 2002.
