курс:
Здароўе ў традыцыйнай беларускай культуры
“…не бывае чалавека без хваробаў, без унутраных засветаў, чужое – важкая частка яго мікракосму. І гэта не заўсёды той адмоўна маркіраваны элемент, да выдалення якога чалавек мусіць імкнуцца. Гэта ў такой жа ступені неабходны і арганічна ўласцівы “свой” чужы свет, у адносінах з якім патрэбныя пэўны рэгламент і гармонія…”
(з артыкула “Аксиологический статус болезни в традиционной культуре белорусов”)
У цяперашнім прагматычным свеце, а на сёння яшчэ і перакуленым пандэміяй, сама ідэя цікавасці да феномену хваробы падаецца дзіўнай і трывожнай. Боль і хвароба намі цалкам адмаўляюцца, прыніжаюцца і, безумоўна ж, мы мкнемся іх перамагчы і знішчыць. Мы прывыклі бачыць у хваробе самастойную біялагічную сутнасць, аддзялілі яе ад сябе, ад цэласнасці нашага досведу, суб’ектыўных перажыванняў і сацыяльнага кантэксту. Мы вырвалі боль з нашай культуры. Мы забыліся, што фенаменалагічна боль хоць і ізалюе чалавека, паглынаючы яго сацыяльнасць, генетычна носіць глыбока сацыяльны і культурны характар, урастае ў нашую ментальнасць і прадукуе высокую паэзію.
Курс закліканы паглыбіцца ў разуменне колішнімі беларусамі самога феномену хваробы, але ў такой жа ступені і павучыцца ў продкаў абыходжанню з болем і болькамі. І праз тое – паспрабаваць зразумець чалавека і яго месца ў бясконцым сусвеце.
Курс адбыўся. Відэа лекцый можна паглядзець на youtube-канале Беларускага калегіюма.
Лекцыя 1. Немачы і болькі: з Божае кары, куслівых чартоў ці з прыроднай патрэбы
Людзі хварэюць і хварэлі ва ўсе часы, аднак стаўленне да хваробы, яе вытлумачэнне, лекаванне, перажыванне ў грамадстве, як правіла, не вольныя, а зададзеныя ўсёй культурай. У тым, як паводзяць сябе людзі перад крызіснай сітуацыяй, і хваробай у тым ліку, выяўляюцца калектыўныя ўяўленні, каштоўнасці, спосабы вытлумачэння ўсяго існага і нябачнага. Першым крокам знаёмства з антрапалогіяй хваробы стане выяўленне магчымых прычын чалавечага занядужання, усведамленне якіх магчымае адно на фоне разумення месца чалавека ў традыцыйным свеце з яго ўсеабдымнымі повязямі і залежнасцямі. Зразумець прычыну сваёй хваробы – не проста першая, але найважнейшая прыступка яе адужання. Нарэшце, паспрабуем разабрацца, чаму калі ты прачнуўся і ў цябе нічога не баліць, значыць ты сканаў…
Лекцыя 2. На ўсе хваробы ёсць лякобы: дыялектная шматстайнасць магічнага лекавання
Народная медыцына – адна з формаў інтэрпрэтацыі свету і чалавека, абумоўленая ўсёй сістэмай традыцыйнага светапогляду. Гэта частка культурнага досведу, накіраваная на падтрымку і ўзнаўленне здароўя, папярэднічае навуковай медыцыне і суіснуе з ёю як акрэсленая сфера са сваёй міфалогіяй, рытуалам і фальклорам. Мы агледзім асноўныя стратэгіі і тактыкі магічнага лекавання – ад просьбы, пагрозы да вайны з немаччу, а затым звернемся да асабліва міфалагізаваных болек беларусаў. Безумоўна ж, пагаворым пра каўтун, але і паспрабуем разабрацца, што тыя за сцень, схоп ды цеменны зуб.
Лекцыя 3. Знахар у беларускай вёсцы: веды, асобы і лёсы
Ці не кожны з нас сутыкаўся калі не асабіста, то праз сваякоў ці знаёмых з феноменам знахарства. А ўжо для традыцыйнай грамады знахар – знакавая фігура, носьбіт народнае мудрасці і магічных ведаў, не проста вясковы аўтарытэт, але праўдзівая Асоба, падтрыманая Небам. Вобраз знахара абапіраецца на агульныя заканамернасці міфалагічнай свядомасці і магічных паводзінаў. Паспрабуем разабрацца, у чым розніца між знахарам і ведзьмаком і чым знахар падзвінскі адрозніваецца ад знахара палескага. Узгадаем легендарнага знахара Далмана. Урэшце, паслухаем галасы тых мілых і многім нам знаёмых бабуль, тых бабак, да якіх здаралася бегчы па іх шэпты…
Лекцыя 4. Ехаў Бог на сівым коніку… Беларускія замовы ў еўрапейскай прасторы
Ці не самая загадкавая і паэтычная дзялка беларускага фальклору – замовы – звыкла тлумачыліся як сфера містычна-замкнёная, унікальная і ў часе нязменная. Між тым гэтыя часта кароткія тэксты, сягаючы вытокамі ў нязведаныя глыбіні, як ніякія іншыя выяўляюць мноства часам ашаламляльных паралеляў у еўрапейскай, і індаеўрапейскай, традыцыі. Паставім пытанні адзінага падмурку, вандроўных формул або прамых запазычанняў, а таксама далучымся да магіі замоўнага слова ў відэазапісах з палявых экспедыцый.
З палявых запісаў Таццяны Валодзінай. “Замова ў дарогу” (глядзець відэа па спасылцы).
На фота: Марыя Міхайлаўна Шэраш, в. Завойць Нараўлянскага р-на. 2017 г.
Таццяна Валодзіна – фалькларыст, доктар філалагічных навук, загадчык аддзела фалькларыстыкі і культуры славянскіх народаў Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.
Сфера інтарэсаў: фальклор беларусаў, этналінгвістыка, фразеалогія. Асаблівую ўвага надае даследаванню народнай медыцыны, а таксама беларускіх замоваў у еўрапейскім кантэксце, сакральнай геаграфіі і народнай рэлігійнасці. Праводзіць палявыя даследаванні на тэрыторыі Беларусі з 1986 года.
Выбраная бібліяграфія:
- Манаграфіі: Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў (1997); Семантыка рэчаў у духоўнай спадчыне беларусаў (1999); Цела чалавека: слова, міф, рытуал (2009); “Ядраное жыта гаспадара кліча…”: каляндарны год у абрадах і звычаях / разам з Т. І. Кухаронак (2015); Святыя крыніцы Беларусі / У. А. Лобач, Т. В. Валодзіна (2016).
- Зборнікі: Белорусский эротический фольклор (вместе с А.С. Федосиком) (2006); Народная медыцына: рытуальна-магічная практыка (2007); “Цярэшка – святое дзела”: Жаніцьба Цярэшкі на Лепельшчыне (паводле сучасных запісаў) (2010). Заснавальнік і галоўны рэдактар штогадовага зборніка навуковых прац “Беларускі фальклор: Матэрыялы і даследаванні”.
- Слоўнікі: Слоўнік беларускіх народных параўнанняў / уклад. Т.В. Валодзіна, Л.М. Салавей (2011); Русско-белорусский словарь сравнений / Т. В. Володина, В. М. Мокиенко (2018).
Тэксты аўтара, інтэрв’ю і мерапрыемствы:
- Старонка аўтаркі на academia.edu.
