Кацярына ІГНАТОВІЧ. Сучасны псіхааналіз

ГІСТОРЫЯ ПАЎСТАВАННЯ ПАДЗЕІ

 

План:

1. Сучаснае стаўленне да феномена псіхааналізу

2. Вытокі псіхааналізу

3. Дыскрэдытацыя Эга (Я суб’екта) ў некласічнай філасофіі

4. Псіхааналітычная тэхніка

5. Панятак Падсвядомага (Яно)

6. Псіхічная інстанцыя Я (Эга)

 

1. Сучаснае стаўленне да феномена псіхааналізу

Псіхааналітычныя штудыі ды бязмежна вольныя інтэрпрэтацыі тэорыі Фрэйда ў розных палітычных і соцыякультурных дыскурсах, якія прэтэндуюць на фармаванне актуальнага погляду на сучасны свет, сустракаюцца сёння паўсюль. І амаль паўсюль гэта суцэльная прафанацыя: тры-чатыры фрэйдаўскія тэрміны (прыкладам, “фалас”, “кастрацыя”, “калектыўнае Супер-Эга”…), адсылка да архетыпу кшталту Апакаліпсіса, падмацаванага імем Юнга, аб якім сёння хіба глухі нічога не чуў, і гатовы артыкул на тэму “11.09” (тэракты ў ЗША).

Такая прафанацыя ні ў якім разе не спрыяе адэкватнаму ўспрыманню псіхааналітычнае тэорыі, і больш за тое, выклікае да яе нічым не матываванае пагардлівае стаўленне. Да таго ж, кожны, хто хоць аднойчы зазірнуў у “Тлумачэнне сноў”, лічыць сабе знаўцам псіхааналізу і гатовы быць крытыкам Фрэйда. (“Зрэшты, старому Фрэйду не хапала ў жыцці сэкса, вось ён і распавёў усяму свету аб Эдыпавам комплексе”).

Дзіўным чынам склалася так, што іншыя тэорыі, якія сфармаваліся амаль у той жа самы час (канец 19 — першая палова 20 стст.), як то лінгвістыка, структурная антрапалогія, фенаменалогія ды інш., засталіся ў асадах навуковага дыскурсу, па-за той сцэнай, дзе правіць баль “грамадская думка”. А вось псіхааналіз, верагодна, з-за свайго шакуючага зместу, адразу апынуўся ў цэнтры ўсеагульнае ўвагі і ў прафанным сэнсе застаецца там да гэтай пары.

Таму мне хацелася б у межах гэтага кароткага курса паразважаць над наступнымі пытаннямі: навошта сёння нам патрэбны псіхааналіз, дзе цяпер ягонае месца ў асадах псіхалогіі ды філасофіі, і што стаіць за прымітыўным сэксізмам, да якога была зведзеная ўся гэтая тэорыя, а таксама разабрацца з некаторымі версіямі сучаснага постфрэйдзістскага псіхааналізу на прыкладзе такой загадкавай фігуры, як Ж.Лакан.

2. Вытокі псіхааналізу

Калі ў 1895 г. З.Фрэйд разам са сваім калегай, доктарам Ё.Брэерам, прапанаваў метад гіпнозу для лячэння нервова хворых, ён і сам не ведаў, якія нечаканыя наступствы гэта будзе мець для развіцця псіхалогіі і, што больш неверагодна, філасофіі. На той час, канец 19-га стагоддзя, псіхалогія была яшчэ даволі маладой навукай, яна толькі шукала сабе месца пад сонцам, і таму не магла не карыстацца прынцыпамі ды метадамі больш аўтарытэтных галінаў веды, як то біялогіі, фізіялогіі, хіміі, гэта значыцца, што ўсе праяўленні псіхічнага жыцця чалавека тады інтэрпрэтаваліся згодна пазітывісцкай парадыгмы. Сімптомы цяжкіх захворванняў псіхікі (нервовы цік, параліч, альбо істэрычныя паводзіны) ставіліся ў залежнасць ад парушэнняў нервовай сістэмы, аднак звычайныя лекі, і нават тэрапія электрычным токам не дапамагалі, і таму даволі часта да такіх пацыентаў ставіліся як да сімулянтаў.

Душа, падсвядомае, неўтаймаваныя жаданні — ўсё гэта лічылася не вартым увагі навукоўцаў і аддавалася на водкуп тэалогіі, літаратуры ды спірытуалізму. І вось, упершыню, быў вынайдзены метад, які дазволіў растлумачыць саматычныя (то бок цялесныя) парушэнні, як сімптомы, дэтэрмінаваныя вельмі моцнымі афектамі, сфармаванымі праз пэўныя псіхічныя працэсы, якія без сумневу можна было назваць падсвядомымі.

Зразумела, аб падсвядомым казалася шмат і да адкрыцця Фрэйда, але збольшага ў плашчыні філасофскага, метафізічнага дыскурсу. Фіхтэ і Шэлінг былі ўпэўненыя ў існаванні ўсеабдымнай падсвядомай дзейнасці, якой падпарадкаванае існаванне як унутранага так і знешняга свету чалавека. Падобныя падыходы, але больш песімістычнага складу, развіваў і Шапенгаўэр. Маецца на ўвазе ягоная “сусветная воля” — ірацыянальны, жорсткі першапачатак, які складаецца з неўтаймаваных жарсцяў і падпарадкоўвае сабе ўсю чалавечую дзейнасць — з чаго і ўзнікае ўяўленне, як покрыва Майі, што захінае ад нас ісціну волі жыцця. Потым працяг гэтых ідэй можна знайсці ў Ніцшэ (воля да ўлады). “Падсвядомае — гэта неабходная перадумова дзеля самакшталтавання.” (“Так казаў Заратустра”). Праўда, калі ў Шопенгаўэра падсвядомае мела анталагічны характар (уласцівы быццю як сусвету), то ў Ніцшэ, як і ў Фрэйда, яно ўжо звязваецца непасрэдна з індывідуальным чалавечым быццём.

Зрэшты, тут магчымыя прыклады і з гісторыі старажытна-індыйскай і антычнай думкі, і з філасофіі Новага часу і рамантызму, калі праблема суадносін паміж рацыянальным і пачуццёвым складнікамі чалавечай душы не давала спакою мыслярам.

Некаторыя факты сведчаць, што Фрэйд цікавіўся праблемай падсвядомага ў яе філасофскай інтэрпрэтацый, наведваў якія-кольвек семінары і курсы, аднак афіцыяльна ён заўсёды ад гэтага адмаўляўся, бо яго першаснай мэтай было зацвердзіць статус псіхааналізу, як сур’ёзнай навуковай дысцыпліны, якая можа выпрацаваць свае ўласныя метады.

Такім чынам, калі мы вернемся да вынікаў даследаванняў Фрэйда і доктара Брэера, то можам адзначыць, што яны ўпершыню зрабілі падсвядомае непасрэдным аб’ектам эксперыменту. Для прыкладу згадаем выпадак, на які спасылаецца сам Фрэйд у першай з сваіх 5 лекцый “Аб псіхааналізе”. А менавіта, нервова хворую дзяўчыну, у якой былі парушаныя функцыі зроку, маўлення, паралізаваныя абедзве канечнасці, і якая, да таго ж, мела агіду да ежы. Усе жыццёва важныя органы (сэрца, ныркі і г. д.) былі ў яе ў норме, і таму давялося канстатаваць істэрыю. З гісторыі хваробы было вядома, што дзяўчына захварэла адразу пасля смерці свайго бацькі, якога доўгі час даглядала, і калі яе ўводзілі ў гіпнатычны стан, то яна патроху ўспамінала розныя сітуацыі менавіта з таго перыяду, перажывала іх зноўку, і пасля тыя ці іншыя сімптомы знікалі. Напрыклад, пад гіпнозам яна згадала выпадак, калі бацька пытаўся ў яе, якая цяпер гадзіна, а яна з-за слёз не магла бачыць гадзінніка, як ні напружвала свой зрок… Калі ж дзяўчына ачнулася пасля гіпнозу, то зноў пачала бачыць. Іншым разам дзяўчынай быў перажыты выпадак, калі пасля бяссоннай ночы ёй прытрызнілася вялікая чорная змяя, што паўзла да хворага бацькі, а яна не магла паварушыць ні рукой, ні нагой — пасля гіпнозу параліч знік, як яго і не было. З сукупнасці падобных захворванняў метад іх лячэння быў названы катартычным (ад грэц. катарсіс — ачышчэнне). Да таго ж, з гэтага была выведзена не толькі залежнасць фізічнага стану ад псіхалагічна цяжкай сітуацыі (альбо траўмы), але і наяўнасць падсвядомых пластоў псіхікі. І тады Фрэйд зрабіў выснову: пацыенты самі стрымліваюць тое моцнае ўзрушэнне, якое сталася прычынай іх хваробы, і не даюць яму прарвацца вонкі праз нейкі афект ці дзеянне. Гэта мог быць страх, як у вышэй згаданым прыкладзе, але часцей за ўсё хаваліся жаданні, не сумяшчальныя з этычнымі, маральнымі, эстэтычнымі нормамі паводзінаў пацыента. Толькі прыхаваныя, яны не знікалі самі па сабе, а выдаляліся ў падсвядомае, адкуль і пасылалі сімптомы (сваіх скажоных намеснікаў), якія асацыятыўна былі звязаныя з выдаленым афектам, аднак жа выяўляліся больш прымальнымі для функцыявання вонкавага Я.

3. Дыскрэдытацыя Эга (Я суб’екта) ў некласічнай філасофіі

Далей варта успомніць, якое значэнне да той пары надавалася Свядомаму ў класічнай філасофіі, бо якая іншая навука тады была больш паважанай, чым тагачасная філасофія, што трымалася на знакамітым выказванні Дэкарта Соgito ergo sum? З тэзы Дэкарта было досыць лёгка разгарнуць увесь універсум і патлумачыць яго, бо чалавек з усім сваім неверагодна складаным сусветам заставаўся па-за гэтай, лагічна досыць простай сістэмай, цэнтр якой стварала абстрактнае метафізічнае Я (дух).

Затым згадаем Ніцшэ і Маркса. Калі першы дамінуючай сілай свету лічыў волю да ўлады, стыхійны элемент, які лепіць суб’екта ў залежнасці ад абставін, то другі, пераступіўшы праз класічную метафізіку, звярнуўся да канкрэтнага сацыяльнага жыцця і вылучыў эканамічныя ўмовы, як дэтэрмінуючыя яго. Таварна-грашовыя адносіны зліквідавалі першасныя патрэбы чалавека, акрэслілі яго наяўнасць мерай спажывання, у межах якога знаходзілі сябе і эксплуатуемы і эксплуататар.

У гэтым сэнсе адкрыццё Фрэйда было сугучным свайму часу, і хаця ён сам адмаўляў падабенства сваёй тэорыі ды ніцшэанскай ды меў мэтаю толькі вывесці псіхалёгію на належны навуковы ўзровень, паследствы ягоных ідэй мы можам параўнаць з тымі, што чалавецтва займела пасля Ніцшэ і Маркса…

Нездарма М.Фуко пісаў пра Фрэйда ды Маркса як пра заснавальнікаў дыскурсіўнасці, гэта значыць, не проста як пра аўтараў незвычайных ідэй, распачынальнікаў дыскусіі на тую ці іншую тэму, якая доўжыцца гадамі ў навуковых і аматарскіх колах, а як аб тых, што ў падваліны новага некласічнага тыпу мыслення заклалі нагэтулькі шматсэнсоўныя тэрміны (Падсвядомае, Адчужанне, Менавая вартасць і г.д.), што яны ў кожным новым кантэксце, новым дыскурсе выяўляюць наступныя перспектывы той ці іншай праблемы.

4. Псіхааналітычная тэхніка

Адну з асноўных сваіх тэзаў — усе сімптомы маюць пэўны сэнс, Фрэйд абгрунтоўваў наступным чынам: 1) сімптом з’яўляецца адлюстраваннем, паўтарэннем нейкай ранейшай, вельмі значнай падзеі (звязаны з ёй адносінамі аналогіі, процілегласці, памежнасці і інш.) і 2) сімптом лучыць з ёй нейкая глыбокай мэта ці намер. А з гэтага вынікае, што сэнс сімптому можна прасачыць у абодвух напрамках — “адкуль” (ад якіх перажыванняў ён зыходзіць) і “куды” (якім мэтам служыць). Паспрабуем праілюстраваць гэтую тэзу наступным прыкладам. Адна 30-гадовая пані некалькі раз на дзень выбягала з свайго пакою, прыпынялася ў гасцёўні каля заплямленага стала, клікала пакаёўку, давала ёй якое-небудзь нязначнае даручэнне, або ўвогуле нічога не казала, і зноў хавалася ў пакоі. Псіхалагічны аналіз сітуацыі выглядае наступным чынам: 1) яна ўзнаўляла сцэну першай шлюбнай ночы — пляма на стале; 2) іграла ролю свайго мужа, апраўдваючы яго за пляму — няма чаго саромецца перад дзеўкай. А ўсё разам гэта паказвала на навязлівыя спробы выправіць прыкрую сітуацыю, якая здарылася некалі з паняй…

З цягам часу Фрэйд вырашыў адмовіцца ад гіпнозу, бо па-першае, не кожнага пацыента можна было загіпнатызаваць, а, па-другое, у сітуацыі гіпнозу доктар не мог атрымаць поўнага ўяўлення аб прыродзе псіхалагічнай траўмы і кантраляваць працэс супраціўлення з боку Я. “Хаця гіпноз значна аблегчыў нам працу, аднак яго станоўчыя вынікі доўга не трымаліся і праз нейкі час знікалі. Да таго ж, каб лепей разумець дынаміку праблемы, я вырашыў не ссоўваць супраціў пацыента на задні план, а працаваць з ім у адкрытую.” З гэтага першае правіла псіхааналізу Фрэйд сфармуляваў наступным чынам: падчас сеанса пацыент мусіць шчыра і адкрыта казаць ўсё, што прыходзіць яму да галавы, не зважаючы на значнасць сваіх думак, іх заганнасць і непрыстойнасць. Прыкладна такім жа метадам карыстаўся і К.Г.Юнг, які і назваў яго метадам вольных асацыяцый. Сутнасць яго была ў тым, каб па ланцужку выказаных думак рухацца па паверхні свядомасці пацыента, аднаўляючы ў яго памяці ўсе траўмы ў зваротнай храналогіі. У гэтым працэсе было істотна, каб пацыент самастойна пераадолеў супраціў з боку уласнага Я. Часцей за ўсё, менавіта з гэтага супраціву, выказаныя думкі мелі вельмі мала падабенства з выдаленым афектам… Аднак жа Фрэйд быў ўпэўнены, што ўсе думкі, і выпадковыя, паходзяць з аднае псіхічнай крыніцы і таму нейкім чынам стасуюцца з утоенай у падсвядомым псіхалагічнай траўмай. Аналогію падобных стасункаў Фрэйд знаходзіць у сутнасці дасціпных выразаў і вострых жартаў. Тут гэтаксама непрыстойны, брутальны змест хаваецца як быццам за звычайнымі словамі, але гэтыя звычайныя словы выдаюць яго напоўніцу.

А цяпер мы зафіксуем два найбольш важныя фактары ўтварэння неўрозаў: моцныя афекты (траўмы) ды супрацьстаянне псіхічных сіл (выдаленне/супраціўленне) — і, як вынік гэтых працэсаў, — сімптомы. Зрэшты, кожны раз, як мы маем справу з падсвядомым (ці то гэта нашы сны, ці то мастацкая творчасць), мы апынаемся ў дыскурсе тых самых працэсаў, што фармуюць і неўрозы.

Метад адсочвання вольных асацыяцый не быў адзіным сродкам псіхааналізу, акрамя яго Фрэйд прапанаваў выкарыстоўваць (як матэрыял) памылковыя і выпадковыя дзеянні, а таксама тлумачэнне сноў. Усе гэтыя шляхі, на яго думку, вялі да падсвядомага, гэта былі слабыя месцы абароны Я пацыента, праз якія псіхічная энергія выдаленых жаданняў, паяднаўшыся з асацыятыўнымі ўяўленнямі, выходзіць на паверхню свядомага.

Фрэйд лічыў, што большасць нашых агаворак і памылковых дзеянняў не ёсць чымсьці выпадковым, а мае латэнтныя сэнс і значэнне. Менавіта аўтаматычныя дзеянні, сфармаваныя практыкай — а не свядомай увагай — (як ігра добрага піяніста ці праца кваліфікаванага рабочага) даюць найлепшы плён. Фрэйд звяртае ўвагу не на тое, пры якіх умовах робіцца памылка, а чаму чалавек зрабіў менавіта гэтую памылку, абмовіўся так, а не іначай. Вось некаторыя з ягоных прыкладаў. Аднойчы старшыня палаты дэпутатаў распачаў паседжанне наступнымі словамі: “Спадарства, я аб’яўляю паседжанне завершаным”. Адна пані расказвала сяброўцы аб парадах доктара свайму мужу: “Калі муж спытаўся ў доктара, якой дыеты яму прытрымлівацца, дык доктар адказаў, што ніякая дыета яму непатрэбная і ён можа есці і піць усе, што я хачу.” На гэтых даволі празрыстых прыкладах мы выразна бачым тое, што Фрэйд меў на ўвазе пад латэнтным сэнсам памылковых выказванняў і дзеянняў. Калі старшыня палаты дэпутатаў агаварыўся вышэй згаданым чынам, то гэта азначае, што ён наперад не чакаў нічога добрага ад будучага паседжання. У выпадку з пані доктар як бы памылкова, але насамрэч аб’ектыўна сфармуляваў характар яе стасункаў з мужам.

Што да тлумачэння сноў, дык гэты метад сам Фрэйд называў via Regia (шлях да каралеўскага палаца, то бок да падсвядомага), бо менавіта тут мы маем такія псіхічныя факты, якія нельга спісаць на выпадковасць ці стомленасць.

Вядома, снам адвеку спрабавалі надаць пэўны сэнс, аднак ніколі навукоўцы не ставіліся сур’ёзна да гэтай справы, тым болей ніхто з іх нават не спрабаваў зрабіць сны часткай навуковай тэорыі, доказам існавання псіхічнай рэальнасці. Фрэйд першым пачаў сцвярджаць, што калі нешта, чаму не можа быць дадзена фізіялагічнае тлумачэнне, уздзейнічае на нашу свядомасць, кіруе словамі і ўчынкамі, праяўляецца як у хваробе, так і ў дзіўных вобразах, якія бачыць штоноч кожны нармальны чалавек, дык яно ня можа ня быць рэальным, ужо хаця б з сваёй дзейснай сутнасці. Падзеі сну не адпавядаюць звыклым для нас законам логікі, але тым не менш, іх можна прааналізаваць і растлумачыць.

Фрэйд правёў непасрэдную паралель паміж сімптомаўтварэннем і малазразумелымі вобразамі сноў. Тое, што мы бачым уначы, ёсць наяўным зместам сну, які трэба адрозніваць ад схаваных, латэнтных думак, якія існуюць толькі ў падсвядомым. Працэс трансфармацыі зместу падсвядомага ў наяўны змест сну адбываецца ў выніку барацьбы псіхічных сіл, як і пры ўтварэнні сімптомаў: супраціўленне з боку інстанцыі Я не дазваляе выдаленым імпульсам падсвядомага пранікнуць у вобласць свядомага. Падчас сну псіхічная абарона аслабленая, але не зусім нейтралізавана, і таму нам дадзена ўбачыць азначальнікі таго азначанага, што хаваецца ў глыбіні нашай псіхікі, аднак толькі ў выглядзе зблытаных фрагментаў, як гэта бывае, калі распадаецца дзіцячы цягнік. У кожным сне, лічыць Фрэйд, вядзецца аб нашых жаданнях, якія па тых ці іншых прычынах не змаглі здзейсніцца. Так, Фрэйд сцвярджае, што кожны раз ува сне ідзецца аб выкананні патаемных жаданняў, аднак з-за таго, што падсвядомае крочыць шляхамі для нас нязвыклымі, мы не заўсёды можам растлумачыць свае сны.

5. Панятак Падсвядомага (Яно)

Але што нас цікавіць тут у першую чаргу, дык гэта тыя спосабы, згодна з якімі арганізавана “работа падсвядомага”, і тыя законы (аб чым казалася раней), з ласкі якіх фрагменты падсвядомага трапляюць у нашы сны. Аднак спачатку, на падставе ужо выказанага, паспрабуем высветліць, што ж разумее Фрэйд пад падсвядомым?

Па-першае, мы павінны яшчэ раз адзначыць, што падсвядомае гэта чыста псіхалагічны канструкт, а не біялагічны, і таму шукаць для яго нейкі анатамічны локус не выпадае. Падсвядомае складаюць нашы нерэалізаваныя інстынктыўныя жаданні (найперш сэксуальныя і агрэсіўныя), якія ўяўляюць сабой пэўную колькасць вольна вандруючай энергіі. Ліючаяся энергія памкненняў, што вандруе па сетцы ўяўленняў, звязаных асацыятыўнымі ланцужкамі, дзеля таго каб выбрацца на паверхню свядомага, і ёсць сутнасцю падсвядомага. Фрэйд адзначыў два найбольш важных тыпы такога руху энергіі:

— змяшчэнне (Verschiebung) — калі энергетычны імпульс рушыць з аднаго ўяўлення на іншае, ці на яго частку (успомнім тую энергічную жанчыну, якая сцвярджала, што яе муж можа есці і піць усё, што яна захоча);

— згушчэнне (Verdichtung) — калі аб’ядноўваюцца два ці больш кампаненты ўяўлення, якія маюць адзін энергетычны зарад ( чалавеку сніцца нехта, хто мае рысы двух-трох знаёмых асобаў).

Акрамя таго, падсвядомае, як глыбінная, адгароджаная ад знадворкавага свету сфера не мае патрэбы ў тым, каб прыстасоўвацца да знешняй рэальнасці. Звыклыя для нас паняткі часу, прычыннасці, логікі, што дапамагаюць нам арыентавацца ў жыцці, тут не дзейнічаюць. Інстынктыўныя жаданні не ведаюць нічога іншага, акрамя прынцыпу задавальнення. У псіхічнай рэальнасці ўспаміны аб рэальным і мроі не адрозніваюцца, рэальнае і ўяўнае знаходзяцца ў адной плашчыні. Да таго ж адсутнасць фармальна-лагічных падстаў прыводзіць да такіх парадоксаў (на ясны розум), як тоеснасць процілегласцяў, немагчымасць адмаўлення (бо “не” — гэта толькі катэгорыя нашага мыслення, дзе мы яго сустрэнем у прыродзе?), або перашыхтаванне прычыны і наступства. Напрыклад, згодна з тлумачэннем сімволікі сноў, уваход, пагружэнне ў ваду азначае тое ж, што і выхад з яе (часцей за ўсе — нараджэнне). Выдаленыя абстрактныя паняткі ды іншая сімволіка, якімі мы карыстаемся ў паўсядзённым жыцці, у падсвядомым кожны раз паўстаюць у вобразе нейкай канкрэтнай рэчы (слова ці яго корань звязваецца са сваім асноўным, прамым значэннем, а не з ўскосным.) Напрыклад, парушэнне шлюбнай вернасці замяняецца нейкім іншым разрывам (скажам, пераломам нагі). Калі чалавека турбуе пагашэнне пазыкі, то не дзіва, што яму можа прысніцца, як ён тушыць пажар. Гэты механізм замены называецца візуалізацыяй.

Падсвядомае ёсць не толькі сховішчам выдаленых індывідуальных комплексаў і траўм (нейкім індывідуальным, дагістарычным, не-наратывізаваным месцам), але й філагенетычным, адкуль да нас прыходзяць звычкі і вобразы, якім мы ніколі не вучыліся. Больш падрабязна аб гэтым феномене, так званым калектыўным падсвядомым, кажа К.Г.Юнг. Ён даследаваў свой уласны досвед, вялікі клінічны матэрыял (сны і фантазіі пацыентаў), літаратурныя і мастацкія творы еўрапейскіх і ўсходніх народаў, міфалогію, містыку, эзатэрыку дзеля таго, каб знайсці і параўнаць вобразы і матывы — архетыпы, якія былі агульныя для ўсяго чалавецтва.

Фрэйд падыходзіць да праблемы архаічнай спадчыны з іншага боку. У першую чаргу для яго цікавы не змест, а формы выяўлення. Нашае падсвядомае валодае той мовай, на якую мы ўжо даўно забыліся — вобразнай і сімвалічнай, у той час як для нас нават у паўсядзённым ужытку больш звыклыя абстрактныя паняткі, фармулёўкі і словы, пра першасны сэнс якіх мы цяпер не маем аніякага ўяўлення.

Такім чынам, мы зноў вяртаемся да суадносін паміж падсвядомым і мовай, якая была і заставалася адзіным полем для праяўлення падсвядомага (і яго даследавання).

6. Псіхічная інстанцыя Я (Эга)

Да тэхнікі аналізу мы яшчэ вернемся, а цяпер паспрабуем разабрацца з тым, што гэта за псіхічная інстанцыя Я (інстанцыя нашай свядомасці) і як яна суадносіцца з падсвядомым.

Тое, што называецца падсвядомым, і тое, што называецца Я, адносіцца да псіхічнага апарата (так ужо прызвычаіліся называць усю сукупнасць праяў псіхічнай дзейнасці). Як ужо казалася, гэты феномен выяўляецца толькі ў дэскрыптыўным сэнсе (як, прыкладам, воля, інтарэс і г.д.). Пры нараджэнні чалавека псіхічны апарат існуе толькі ў вельмі прымітыўнай стане, дзейнічае ў асноўным у форме рэфлексаў, вызначаецца перманентнай зменай напружання і разняволенасці і да таго ж кіруецца адным толькі прынцыпам — прынцыпам задавальнення, мэта якога — пазбегнуць незадавальнення і даць выхад энергіі. З цягам развіцця арганізма гэтыя простыя працэсы змяняюцца больш складанымі (дзеля прыстасавання да знешняй (матэрыяльнай) і ўнутранай (псіхічнай) рэальнасці), выпрацоўваюцца здольнасці ўтрымліваць, адтэрміноўваць выхад энергіі. Так, ва ўлонні маці немаўлятка свае нешматлікія жаданні есці, спаць ды адчуваць побач надзейную цеплыню, задавальняе імгненна. Пасля нараджэння ўтвараецца разрыў паміж узнікненнем жадання і яго задавальненнем. Замест таго гамагеннага камфорту, што адчувала дзіця раней, цяпер вакол яго няўтульны свет, які вымагае наладжваць з ім складаную сістэму ўзаемаадносінаў. З гэтага пакрысе свядомае і падсвядомае разасабляюцца. Імпульсіўная, рэфлексіўная частка ўсе больш і больш хаваецца ў глыбіні псіхічнага, вымушаная падпарадкавацца рэгулятыўнай частцы, што фармуецца на паверхні псіхікі і атрымлівае назву — свядомасці альбо Я. Такім чынам, Я пасярэднічае паміж патрабаваннямі падсвядомага (альбо, як гэта яшчэ называе Фрэйд — Яно) і знешняй рэальнасцю. Сістэма свядомага ахоплівае адно тыя дадзеныя аб навакольным свеце (і цялесныя адчуванні), на якія ў гэты момант скіравана ўвага. Гэта значыць, што зместы свядомага ліючыяся, зменлівыя. Каб выжыць, індывід змушаны ўвесь час звяртаць сваю ўвагу на ўсё новыя адчуванні-перажыванні, выдаляючы папярэднія. Гэты працэс Фрэйд параўноўвае з “чароўным блакнотам”, дзе паверх васкавой плашчыні знаходзіцца празрыстая пластыкавая плёнка, на якой малююць спецыяльным сцілом. Калі зняць плёнку, то напісанае знікне. Аднак прыгледзеўшыся больш уважліва да васковой плашчыні, мы ўбачым выціснутыя на ёй літары. Падставіўшы замест пластыка — Я, а замест воску — Яно, мы атрымаем уяўленне аб тым, як фармуюцца зместы падсвядомага.

У адрозненне ад глыбіннай, псіхічнай рэальнасці, сфармаванай хаатычнымі асацыяцыямі падсвядомага, Я вызначаецца структураванай сістэмай памяці, здольнасцю адрозніваць рэальнае і ўяўнае, знешняе і ўнутранае (так званыя інтэлектуальныя здольнасці). Я служыць рэальнасці і цэнзуе ўсе ўяўленні падсвядомага, што імкнуцца прарвацца ў свядомасць. Але адначасна гэтая інстанцыя забяспечвае (па магчымасці) інстынктыўныя жаданні, дзеля абароны свядомасці ад залішне вялікай псіхічнай незрэалізаванасці падсвядомага. З дапамогай вербальных сімвалаў і фантазійных вобразаў імклівая энергія жаданняў звязваецца альбо сублімуецца. Тое ж самае і сімптомы — яны кампраміс паміж інстынктыўнымі жаданнямі і абарончымі механізмамі Я.

Аднак, калі мы сцвярджаем, што выдаленне і супраціўленне — гэта функцыі Я, што цэнзураванне непатрэбных думак адбываецца згодна з патрэбамі рэальнасці, якому слугуе Я, то як мы можам не заўважаць усіх гэтых працэсаў? Бо усё, што адбываецца ў плашчыні свядомага, павінна быць нам вядома.

Падумайце над гэтым пытаннем.

Літаратура

1. Фрейд З. О психоанализе. Введение в психоанализ; Лекции. —М.: ООО “АСТ”; 2001.

2. Фрейд З. Психопатология обыденной жизни. —Мн: “Попурри”, 1997.

3. Фрейд З. Остроумие и его отношение к бессознательному. —Мн.: “Попурри”, 1999.

4. Freud S. Abriß der Psychoanalyse. —Frankfurt am Main, Fischer Verlag, 1972.

ПРАБЛЕМАТЫКА КАНЦЭПТУ “ЭГА” Ў ПСІХААНАЛІЗЕ З.ФРЭЙДА І Ж.ЛАКАНА

План:

1. Інстанцыя Я ў канцэпцыі З.Фрэйда (прынцып рэальнасці, сістэма W-Bw (успрыманне-свядомае), адносіны Я да Яно і Супер-Эга)

2. Філасофскі кантэкст постфрэйдыстскай антрапалогіі

3. Механізм “стадыі люстэрка” (Je-Moi, Рэальнае-Уяўнае, гештальт, самаідэнтыфікацыя і адчужанасць)

4. Паталогіі парадку Ўяўнага (агрэсіўнасць, адчужанасць, татальнасць уласнага Я)

 

1. Інстанцыя Я ў канцэпцыі З.Фрэйда (прынцып рэальнасці, сістэма W–Bw (успрыманне-свядомае), адносіны Я да Яно і Супер-Эга)

На мінулым занятку мы паспрабавалі разгледзець, скуль паўстаў псіхааналіз, праз што ён набыў сусветную вядомасць і якімі метадамі карыстаўся дзеля таго, каб пранікнуць праз наша свядомае ў падсвядомае.

А цяпер звернемся да нашага уласнага Я. Як бы Вы вызначылі, чым ёсць Я? Інакш кажучы, што Вы маеце на ўвазе, калі гаворыце: мне падаецца, мне не хапае, мне жудасна, прыкра, радасна?..

Гэта ў нармальным, цвярозым душэўным стане для нас няма нічога больш пэўнага і ўстойлівага, чым уяўленне аб уласным Я — самастойным, цэласным, выразна акрэсленым упоравень з усім астатнім. Аднак не трэба забывацца на тое, што траціну жыцця мы праводзім у сне, дзе трапляем у нейкі дзіўны свет, які не адпавядае звычайнай рэчаіснасці.

Фрэйд даводзіць, што нашы паўсядзённыя ўяўленні аб Я гэта збольшага мана — адно бачнасць. Аналіз і тлумачэнне сноў паказвае нам Яно, загадкавыя і фантастычныя вобразы якога наўсцяж размываюць цэласнасць нашага Я (ды і ў звычайным стане цяжка сказаць дзе сканчаецца сфера Яно і пачынаецца Я.)

Аднак, што датычыцца знадворкавай рэальнасці (Außenwelt), знешніх аб’ектаў, то мы як быццам заўсёды можам беспамылкова адрозніць сябе ад усяго астатняга. Але згадаем, скажам, закаханых, якія паводзяць сябе так, нібы Я і Ты гэта адно цэлае. Гэта ўжо не кажучы аб тых паталагічных выпадках (ваенныя неўрозы), калі часткі цела, альбо ўласныя думкі здаюцца чужымі ці, наадварот, пераносяцца ў знешнюю рэальнасць (манія пераследавання).

Так званая інтраекцыя на сябе знешніх аб’ектаў альбо наадварот, праекцыя сябе на знешнюю рэальнасць запачаткаваная, згодна Фрэйду, у тым самым прымітыўным стане псіхікі, калі немаўля яшчэ не здольнае адрозніваць сваё Я ад астатняга свету. Вялікае здзіўленне ў яго выклікае той факт, што адны крыніцы раздражненняў, якія яно пазней зідэнтыфікуе як уласныя органы, увесь час пасылаюць яму сігналы (голаду, холаду…), а другія ліквідуюць іх (грудзі маці). Такім чынам, паступова Я звязвае сябе з найбольш трывалым і знаёмым. Акрамя таго, пачуцці болі, незадавальнення спрыяюць таму, каб Я развівалася ў напрамку мэтаскіраванай фільтрацыі ўсіх успрыманняў і абароны ад непрыемнага. Прыкладна так можна апісаць гэтак званы прынцып задавальнення — адхіляцца ад непрыемнага ў бок большага пакою і ўнутранай раўнавагі. Аднак неабходнасць увесь час прыстасоўвацца да знешняй рэальнасці вымушае прынцып задавальнення трансфармавацца ў прынцып рэальнасці, які ўлічвае патрабаванні часу, прасторы, логікі, грамадства і г.д. (мэты яго застаюцца ранейшымі, толькі шлях да іх значна ускладняецца). І тады паціху адбываецца раздзяленне псіхічных структур. Імпульсіўная, рэфлексіўная частка ўсе больш і больш хаваецца ў глыбіні псіхічнага, вымушаная падпарадкоўвацца рэгулятыўнай частцы, што фармуецца на паверхні псіхікі і называецца “свядомасць” альбо “Я”.

Якім чынам гэта адбываецца? Каб адпаведна рэагаваць на праявы знешняй, матэрыяльнай рэальнасці, індывід мусіць кожны момант звяртаць сваю ўвагу на ўсё новыя ўспрыманні-перажыванні. Бо нашая сістэма свядомасці ахоплівае толькі тыя веды аб унутраным і знадворкавым свеце, на якія ў дадзены момант скіравана ўвага.

Усе нашы ўспрыманні захоўваюцца ў падсвядомым, толькі на розных яго ўзроўнях: калі яны былі звязаныя з пэўным траўматычным кантэкстам, то іх лёс — апынуцца выдаленымі, калі ж гэта нейкія нейтральныя адчуванні, то нам не цяжка будзе ўспомніць іх, калі спатрэбіцца.

Аднак вернемся да зместаў Я. У адрозненне ад глыбіннай, псіхічнай рэальнасці, сфармаванай хаатычнымі асацыяцыямі падсвядомага, Я вызначаецца структураванай сістэмай памяці, здольнасцю адрозніваць рэальнае і ўяўнае, знешняе і ўнутранае. Я служыць прынцыпу рэальнасці і цэнзуе ўсе ўяўленні падсвядомага, што імкнуцца прарвацца да свядомасці, але адначасна яно ў пэўнай меры забяспечвае і рэалізацыю інстынктыўных жаданняў.

Фрэйд называе Я слугой трох паноў, і гэта сапраўды так. Згодна сваёй функцыі, Я перадусім мусіць рэагаваць на патрабаванні знешняга свету, аднак ў той жа час Я імкнецца дагаджаць Яно, каб быць з ім у згодзе, і, прапануючы сабе ў якасці аб’екта, прыцягваць да сабе яго лібіда (г.зн. ідэнтыфікавацца з найбольш прыцягальнымі для Яно аб’ектамі). Разам з тым, на кожным кроку за Я наглядае суворае Супер-Эга, якое жорстка патрабуе прытрымлівацца пэўных маральных і этычных норм паводзін, а ў выпадку парушэння гэтых норм карае пачуццём непаўнавартасці і адчуваннем уласнае віны. Інакш кажучы, калі Я не выконвае ўсіх сваіх абавязкаў, то яно падпадае пад уладу страху: рэальнага страху перад знешнім светам, страху сумлення перад Супер-Эга (Звыш-Я) альбо неўратычнага страху перад сілай жарсцяў Яно.

Зыходзячы з усяго вышэй выкладзенага, Фрэйд вызначае мэту псіхааналізу наступным чынам — узмацніць Я, зрабіць яго больш незалежным ад Звыш-Я, павялічыць поле ўспрымання і перарабіць яго арганізацыю такім чынам, каб Я магло засвоіць пэўныя якасці Яно. “Там, дзе было Яно, павінна стаць Я”.

2. Філасофскі кантэкст постфрэйдзістскай антрапалогіі

Потым гэтую ідэю падхапілі неафрэйдысты і спрасцілі яе да так званай тэорыі аўтаномнага Эга, сутнасць якой у тым, што чалавеку адвеку (з таго часу як ён нарадзіўся) дадзена цэласнае ідэнтычнае ядро Эга, функцыя якога — адаптавацца да сацыяльнага асяроддзя. Аднак тыя канфліктныя сітуацыі, у якія трапляе чалавек на працягу свайго жыцця, траўмуюць, разбіваюць на друз першапачатковы маналіт, і таму мэтай псіхааналізу ёсць збіранне Я ў адно цэлае пасля “псіхалагічных разломаў”.

Так, мы пакрысе падыходзім да таго, што можна было б назваць сучасным псіхааналізам. Але гэта не той псіхааналіз, які прапаведуе сёння армія амерыканскіх псіхіатраў, абяцаючы кожнаму пацыенту наладзіць ягоную псіхіку нібы нейкі механізм і зноў улучыць у свет спажывання…

Хада мыслення Ж.Лакана (які і прадстаўляе гэты якасна новы ўзровень псіхалагічнай думкі) зусім іншая. У выпадку з Лаканам, ідэі Фрэйда былі прапушчаныя праз фільтр лінгвістыкі Сасюра ды структурнай антрапалогіі Леві-Строса. А да таго ж сюды далучым французскую фенаменалагічную традыцыю (М.Мерло-Панці, Ж-П.Сартр, Ж.Іппаліт, А.Кожев ды інш.).

Калі трохі закрануць біяграфію Лакана, то найперш адзначым, што нарадзіўся ён у 1901 г. у Парыжы. Вывучаў медыцыну. Абараніў доктарскую дысертацыю па феномену паранойі. У гэты час становішча псіхааналізу ў Францыі было яшчэ не надта трывалым. Прафесійная супольнасць псіхіятраў і псіхолагаў з асцярожнасцю ўзіралася на інтэрпрэтацыйныя практыкаванні фрэйдыстаў. Але, з іншага боку, мастацкія, літаратурныя, інтэлектуальныя колы з вялікім энтузіязмам паставіліся ды тых новых магчымасцяў, якія адкрыў “фрэйдызм”. Згадаем хаця б сюррэалістаў, што згрупаваліся вакол А.Брэтона, які актыўна развіваў ідэю “псіхічнага аўтаматызму” і “аўтаматычнага пісьма” — г.зн. такой формы творчай актыўнасці, кантраляваць якую індывід не здольны. Вось тут і выявілася, што “аўтаматычнае” пісьмо не шмат чым адрознівалася ад звычайнага. Больш за тое, нават тэксты графаманаў-параноікаў мелі нейкую сваю структуру. Тады і ўзнікала пытанне: ці мае вар’яцтва ўласную логіку? На гэтае пытанне і імкнуўся адказаць Лакан у сваіх шматлікіх лекцыях ды семінарах. Дарэчы, менавіта яму ўдалося паяднаць у сваёй асобе акадэмічную прафесійнасць французскага псіхіятрычнага істэблішменту з вытанчаным эстэцтвам французскіх інтэлектуалаў. Аднак, галоўнае было ў тым, што Лакан зрабіў структуралісцкую рэвізію фрэйдаўскага псіхааналізу.

Вось як Лакан сам вызначыў тры першасных адкрыцці ў культурна-філасофскім кантэксце ХХ стагоддзя:

1) 900-я гг., Вена — З.Фрейд, “ТС”; — сфера псіхікі;

2) 10-я гг., Цюрых — Ф.дэ Сасюр, “Агульны курс , уводзіны у мовазнаўства” — структурная лінгв-ка; — сфера мовы;

3) 20-я гг., Петраград — рускі фармалізм (Якобсон, Шкловский, Тынянов, Опояз); — сфера мастацтва;

2) и 3) — тое, чаго не хапала Фрэйду.

Лакан шмат казаў аб тым, што неабходна зразумець мову суб’екта, граматыку яго жаданняў. Звычайнае правіла класічнага псіхааналізу (нейтральнасць аналітыка, якая павінна была падавіць усялякі трансфер — контр-перанос), Лакан лічыў немэтазгодным. На сваіх уласных сеансах ён увесь час эксперыментаваў; напрыклад, імкнучыся здзівіць, вывесці з раўнавагі пацыента, рэзка скарочваў працягласць сэнсу, перапыняў яго ў розных месцах і г.д. Для яго былі істотныя разрывы паміж сеансамі і разрывы ў мове самога пацыента. За кошт гэтай разарванасці свабодныя асацыяцыі станавіліся менш звязанымі і наратыўнымі, але больш афарыстычнымі і наўпрост знітаванымі з падсвядомасцю пацыента.

Між іншым, парушэнне усталяваных правілаў прывяло да выключэння Лакана з Міжнароднай псіхааналітычнай асацыяцыі.

3. Механізм “стадыі люстэрка” (Je-Moi, Рэальнае-Уяўнае, гештальт, самаідэнтыфікацыя і адчужанасць)

Асноўныя тэрміны постфрэйдызма — Рэальнае, Уяўнае і Сімвалічнае, тры парадкі, (тры вымярэнні чалавечага існавання), што фармуюць і карэктуюць нашы адносіны з навакольным светам. Зыходным пунктам для распрацоўкі сістэмы гэтых парадкаў стала ідэя “стадыі люстэрка”, якую Лакан упершыню выказаў у 1936 г. на кангрэсе ў Марыенбадзе (аднак тады яго ніхто на захацеў даслухаць да канца, бо гэтая ідэя сталася абразай для акадэмічнай псіхалогіі), і толькі ў 1949 годзе яна была прадстаўлена ў сваім канчатковым выглядзе на кангрэсе ў Цюрыху.

Стадыя люстэрка, у першым набліжэнні, гэта ідэнтыфікацыя і самаідэнтыфікацыя — перабудова ўласнага самаўсведамлення праз успрыманне старонняга вобраза (імаго). Чалавек, Ego (moi), не нараджаецца адразу са сваім Я, і не набывае яго, як казаў Фрэйд, цягам развіцця “прынцыпу рэальнасці”, цераз прыстасаванне да навакольнага свету, але засвойвае як знешні, люстраны вобраз; нашае Я ёсць вынікам змяняючых адзін аднаго вобразаў, імага, якія структуруюць яго і задаюць поле Ўяўнага.

Да філасофскай дыскрэдытацыі Эга суб’екта Лакан дадае біялагічна-псіхалагічнае абгрунтаванне. Ён сыходзіць з таго факта, што з біялагічнага ўзгляду чалавек нараджаецца недааформленай істотай (нескаардынаваныя рухі, незавершаная нервова-пірамідальная сістэма, гумаральныя рэшткі арганізма маці ва ўласным арганізме). Дзіця чалавека ці не адзіны на Зямлі выпадак, калі для поўнага прыстасавання да навакольных умоваў народжанай істоце патрабуецца 2—3 гады.

Да нараджэння чалавечае дзіця знаходзіцца ва ўмовах абсалютнай задаволенасці — паміж жаданнем і яго ажыццяўленнем няма ніякага разрыву. Гэта і ёсць прыкладна тое, што Лакан называе Рэальным (гамагенная прастора, дзе няма ніякіх разрозненняў паміж істотай і светам яе існавання). Між іншым, тут Лакан выходзіць за межы структуралістскай тэорыі, якая, аналізуючы хоць якія праявы чалавечай дзейнасці (ад вершаскладання да сістэм сваяцкасці), паўсюль знаходзіць бінарныя апазіцыі (гэтыя адзінкі сацыяльнае арганізацыі, дзе кожны элемент ідэнтыфікуецца па належнаму яму месцу толькі таму, што ён не падобны на іншы).

Але вось дзіця патрапляе ў вялікі свет, дзе адразу сутыкаецца з навалай разнаякасных раздражненняў, якой не можа даць рады, бо да гэтага не здатныя ягоныя псіхічная і рухацельная сістэмы. Праўда, недахоп былой цэласнасці Рэальнага немаўля кампенсуе тым, што хутка асімілюе навакольную прастору. Аднак гэты яго новы свет штохвілінна распадаецца (адышла маці, калыску перасунулі ў другі пакой і г.д.) і таму наш першасны досвед аб саміх сабе вельмі фрагментарны. Лакан пазначае гэты перыяд, як “раздроблены вобраз цела” — Je. (Дарэчы, фантазмы з глыбінь падсвядомага ранняга дзяцінства, час ад часу ўвасабляюцца на карцінах мастакоў — згадаем хаця б Далі ці Ераніма Босха). Сапраўды, каб быць скаардынаваным у прасторы, трэба не толькі адчуваць сябе знутры, але і знадворку. Гэта значыць займець досвед адрозненняў — а набыць яго можна толькі праз нейкі вонкавы вобраз, праз атаясамліванне сябе з нейкай знешняй структурай. У люстэрку (у іншым чалавеку) дзіця бачыць цэласны і завершаны вобраз самога сябе, да якога яно і імкнецца прыпадабняцца.

Між іншым, ідэнтыфікацыя праз формаствараючы вобраз — гэта тое, што яднае нашу псіхіку з псіхікай жывёл, паводзіны якіх цалкам рэгулююцца гештальтам (найбольш просты вобраз для ўспрымання, які дае цэласнае ўяўленне аб аб’екце). Жывёла засвойвае пэўную сістэму рухаў толькі тады, калі бачыць перад сабою іншага прадстаўніка свайго віду.

Такім чынам, на пачатку “стадыі люстэрка” чалавек, як і жывёла, адчувае на сабе прыцягальнае формастваральнае ўздзеянне гештальта, якое сканчаецца прызнаннем сваёй прыналежнасці да асобаў пэўнага віду. Аднак чалавек, у адрозненне ад жывёлы, перакрочвае “рамку прыроды” — і спакваля пачынае ўсведамляць сваё цела, як уласнае, а пазней нават канстытуяваць сваю суб’ектыўнасць.

Як гэта адбываецца? Калі дзіця радасна пазнае адбітак у люстэрку як свой, як сваё Я, з’яўляецца і момантам адчужэння ад сябе, бо дзіця назаўсёды застаецца зачараваным “люстраным Я”, увесь час цягнецца да яго, як да недасягальнага ідэала цэласнасці. “Чым іншым ёсць нашае Я, — піша Лакан, — як не тым, што на самым пачатку перажывалася суб’ектам, як нешта чужое ўнутры яго самога”. Менавіта ідэнтыфікацыя з вобразам Іншага і надае суб’екту пачуццё Самасці. Вобраз уласнага Я ёсць займеннікам той цэласнасці, да якой дзіця звыклася ва ўлонні маці. Але, разам з тым, яно ніколі не заменіць ранейшую цэласнасць.

Паўтару яшчэ раз, знадворку мы атрымліваем форму, гештальт, у якую закладваем свае імпульсіўныя хаатычныя перажыванні (Je-Moi — I-Me). Аднак ад гэтага яны не робяцца больш упарадкаванымі, паколькі Імага, альбо вобраз, які дзіця прыкладае да сябе, застаецца адчужаным ад яго, інакш кажучы, — ілюзіяй, нечым уяўным. (“Стадыя люстэрка” — фармаванне функцыі Ўяўнага).

Найбольш сутнаснае адрозненне функцыі Ўяўнага ў “хома сапіенс” і жывёл (альбо прымітыўных народаў) палягае на тым, што сучасны чалавек імкнецца прысвоіць сабе люстэркавы вобраз, асіміляваць яго, каб стварыць яшчэ адну аўтаномную адзінку, а жывёлы (альбо прымітыўныя народы) завершваюць працэс ідэнтыфікацыі прызнаннем сваёй прыналежнасці да свайго роду. Падчас шлюбных альбо сакральных рытуалаў першабытныя людзі скіроўваюць увагу не на сябе, а на іншага. (Ёсць плямёны, якія ўвогуле не ведаюць займенніка Я. Туземцы Барора, якія маюць за татэм папугая, кажуць “Я — папугай”, гэткім жа чынам, як мы кажам “Я — гэта я (сам)”. А вось у сучаснага чалавека мы бачым перамяшчэнне функцыі Ўяўнага з іншага на самога сабе (метафара люстэрка). Іншы — гэта толькі нашае alter ego.

Парадаксальна, але чалавек ніколі не супадзе сам з сабою. Формула Я=Я сведчыць не пра тоеснасць чалавека самому сабе, а пра ягоную тоеснасць успрынятаму знадворку вобразу. Справа ў тым, што ў рэальным свеце (не блытаць са светам Рэальнага), чалавек перадусім кіруецца жаданнем займець такі стан, у якім ён не адчуваў бы больш ніякіх жаданняў (гэта значыць вярнуцца ў Рэальнае). А паколькі апошняе немагчыма, то чалавек асуджаны ўвесь час імкнуцца да новых аб’ектаў жадання, якія яго ніколі цалкам не могуць задаволіць.

4. Паталогіі парадку Ўяўнага (агрэсіўнасць, адчужанасць, татальнасць уласнага Я)

Уяўнае — гэта тая сфера чалавечага існавання, якая пераважна фармуецца афектамі, бо мова тут яшчэ амаль не прысутнічае. Таму адносіны да іншага, які мае штосьці, што мне не належыць, выяўляюцца гранічна агрэсіўна. У пару дамінавання Ўяўнага суб’ект можа зацвердзіць сябе толькі праз канкурэнцыю з іншым адносна аб’екта свайго жадання. (Св.Аўгусцін казаў аб шалёнай, нястрыманай рэўнасці аднаго немаўля да іншага, калі той прыпадае да грудзей маці, гэта значыць, прэтэндуе на асноўны аб’ект жадання.). Адным словам, вымярэнне Ўяўнага поўніцца агрэсіўнасцю, варожасцю да кожнага іншага і як вынік — жаданнем зліквідаваць кожнага іншага.

Калі суб’ект праектуе і адчужае самога сябе ў іншым, то там (у іншым) застаюцца і яго самыя сутнасныя жаданні. Для маленькага чалавека — гэта, перш за ўсё, жаданне прызнання. Калі ж ён яго не атрымоўвае (бо гэтае ягонае жаданне адчужана ў іншым), тады ўзнікае агрэсія. У стане даросласці гэтую сітуацыю найлепей дэманструе маньяк-людажэрца, якому не складае праблемаў забіць і з’есці каханую, бо ён не бачыць аніякіх адрозненняў паміж сабою і іншым. Паколькі іншы (каханая) самая істотная частка майго Я, але залішне далёка адслоненая ад мяне, то мне трэба забіць яе і з’есці, каб яна назаўжды супала са мною.

А вось прыклад з культурнай плашчыні, які прыводзіць сам Фрэйд. Гэта так званы нарцысізм “маленькіх адрозненняў”, калі суседнія і ў цэлым блізкія адна да адной супольнасці поўняцца ўзаемнай варожасцю і адна з адной кпяць (як іспанцы і партугальцы, паўночныя і паўднёвыя немцы, ангельцы і шатландцы). Паміж імі куды больш агульнага, чым апрычонага, але вытокі іхняй варожасці палягаюць у тым, што ніхто не хоча быць асіміляваным, і таму кожны народ вызнае сябе за суб’екта, а іншага — за свой недасканалы люстраны вобраз. Далей, дарэчы, Фрэйд кажа аб габрэях, якія па ўсяму свету паслугавалі іншым народам тым, што скіроўвалі на сябе агрэсіўныя пачуцці, якія ў іншым выпадку былі б рэалізаваныя на сваіх супляменнікаў. Яскравы прыклад таму — Гітлер. Калі сапраўды яго дзед і бабка былі габрэямі, то волю Гітлера да знішчэння габрэйскага народу можна патлумачыць імкненнемі выдаліць усялякі напамін аб уласным мінулым.

Як толькі народ, альбо асобны чалавек не можа вызначыцца з межамі ўласнае ідэнтычнасці, свайго Я, то тады ўзнікае жаданне ўвогуле зліквідаваць усялякія межы, каб не было нічога знешняга адносна мяне (гэта у выпадку людажэрцы), а ў выпадку Гітлера, што стаяў на чале дзяржавы — каб не было нічога знешняга Германіі. [Усе вялікія дыктатары былі нарцысамі, якія пераносілі сваё Я праз усялякія межы] А вось звычайны чалавек не можа падобным чынам рэалізоўваць сваю агрэсію. І яму нічога іншага не застаецца, як дзеля гэтага паслугоўвацца культурай і, найперш, мовай. “Дзякуй Богу, чалавек жыве ў сімвалічным сусвеце, гэта значыць у свеце гаваркіх істот. З гэтага ягонае жаданне можа быць апасродкавана, выказана і пачутае ў камунікатыўным акце. Іначай уся чалавечая дзейнасць была б суцэльным памкненнем да знішчэння іншага.” (Лакан).

Літаратура

1. Горных А. “Ж.Лакан” // Словарь современной философии. —М., 2001.

2. Фрэйд З. Дыскамфорт ад культуры. —М.: Энцыклапедыкс, 2001.

3. Фрейд З. О психоанализе. Введение в психоанализ; Лекции. —М.: ООО “АСТ”; 2001.

4. Фрейд З. Я и Оно // Хрестоматия по истории психологии. —М., 1980.

5. Лакан Ж. Семинары. Кн.2: “Я” в теории Фрейда и в технике психоанализа. —М.: Гнозис, Логос, 1999.

6. Лакан Ж. Семинары. Кн.1: Работы Фрейда по технике психоанализа. —М.: Гнозис, Логос, 1999.

7. Freud S. Abriß der Psychoanalyse. —Frankfurt am Main, Fischer Verlag, 1972.

СІМВАЛІЧНАЕ ЯК ПАДСТАВА ІСНАВАННЯ СОЦЫЎМА

План:

1. Адрозненне і паўтор як фармальныя крытэры пераходу ў поле Сімвалічнага

2. Мова як Закон; Другі з вялікай літары

3. Узаемасувязь трох парадкаў: Уяўнага, Сімвалічнага і Рэальнага

4. Суадносіны Ўяўнага і Сімвалічнага

5. Аб’ект “а” як вымярэнне Рэальнага

6. Погляд Другога (аб’екта) у культуры

 

1. Адрозненне і паўтор як фармальныя крытэры пераходу ў поле Сімвалічнага

Мінулым разам мы казалі аб тых паталогіях ды тупіках, што ўзнікаюць у полі Ўяўнага, бо тут суб’екты (Эга і Альтер-Эга) яшчэ не маюць магчымасці дамовіцца паміж сабой. У лаканаўскіх тэрмінах — з-за адсутнасці сімвалічных стасункаў (жаданне яшчэ не можа быць вымаўлена). І толькі словы паводле ўласцівай ім здольнасці перагукацца і ствараць рытмічны паўтор, даюць магчымасць фармалізаваць хаатычныя імпульсы жадання. (Мова — гэта найбольш дасканалая сістэма адрозненняў, якая дазваляе чалавеку фармаваць свет адпаведна сваім жаданням).

Сімвалічнае (другі базавы панятак постфрэйдыстскай антрапалогіі) — гэта той механізм, які стварае магчымасць адсарбацыі вобразаў. Яно — дынамічны складнік псіхікі (у адрозненне ад статычнага Ўяўнага). У стыхіі мовы суб’ект набывае другую — сімвалічную ідэнтыфікацыю. (Face-control, pas-control).

Уваход у стыхію Сімвалічнага пачынаецца з дзіцячай гульні Fort-Da, якую Фрэйд апісвае ў сваёй кнізе “Па той бок прынцыпу задавальнення”. Дзіця кідае клубок з словамі: знікні! А потым цягне яго да сябе і задаволена кажа: будзь тут! Гэткім чынам яно сімвалізуе адсутнасць і вяртанне маці і тым самым спраўляецца з няўтульнай для яго сітуацыяй. Лакан бачыць тут сам момант нараджэння мовы, авалодванне першай апазіцыяй, фармальным паўторам, досведам адрозненняў, але ўжо не праз уласнае цела, а праз сімвал.

Сімвал, у адпаведнасці з прынцыпамі структурнай тэорыі, гэта знак, галоўная якасць якога — быць непадобным на другіх, вызначацца толькі сваім месцам у структуры (быць тым, чым не ёсць іншыя, і ідэнтыфікавацца ў залежнасці ад таго, што ўяўляюць сабой астатнія элементы сістэмы).

2. Мова як Закон; Другі з вялікай літары

Мова — гэта не толькі сродак камунікацыі, сродак паразумення з сусветам, гэта таксама і той элемент, які ператварае нас у “сацыяльных жывёл”. Мова — гэта tertium comparationis, пасярэднік паміж двума індывідамі. Яна задавальняе патрэбу чалавека ў сацыяльным існаванні. Мова — гэта Іншы, Другі з вялікай літары (А). (У адрозненне ад другога (а) у прасторы Ўяўнага). Мова — гэта тая інстанцыя, ідэнтыфікавацца з якой немагчыма, бо гэта хутчэй пэўнае месца, чым вобраз. Успомнім, як адбываецца псіхааналітычны сеанс. Аналітык змяшчаецца па-за пацыентам, каб той яго не бачыў, ён візуальна адсутнічае і тым самым здымае магчымасць трансфера (пераносу комплексаў пацыента на аналітыка). Праз гэты прыём пацыент застаецца сам-насам з мовай (а не вобразамі). Аналітык, у атапічным невізуальным полі, імкнецца стацца такім Другім для пацыента, які не меў бы нейкага вобраза, але пры гэтым структураваў бы дыскурс; г.зн. аналітык павінен засвоіць ролю таго, хто дае мову.

Дарэчы, з чаго пачынаецца мова? Як ні дзіўна — з забароны. Загад не рабіць таго ці іншага паўтараецца ўвесь час. І хаця гэты паўтор чыста фармальны, але ён спакваля (у паўзах паміж азначальнікамі) фармуе разуменне свету. Удакладнім, забарона не як негатыўнасць (словы “не”, “нельга”), а як бясконцы паўтор праз які фармуюцца адрозненні ў прасторы сімвалічнага. У прыродзе мы нідзе не знойдзем негатыўнасці, дарэчы, як і пазітыўнасці (апошняе — гэта толькі іншы член апазіцыі, якім вызначаецца паняцце аб тым, што дрэнна).

Вось гэтая негатыўнасць, альбо першыя адрозненні, што праектуецца ў нейкі цэласны вобраз і пачынаюць прадукаваць значэнні. Першай і галоўнай інстанцыяй тут з’яўляецца “Імя Бацькі”, альбо ўсе тое, што паўстае ў культуры паміж суб’ектам і аб’ектамі яго жадання (што перш за ўсё “забараняе” маці, інакш: непісаныя законы, нормы, звычаі). Менавіта тут, паміж Fort und Da мы і назіраем нараджэнне суб’екта. Сутнасць гэтага працэсу заключаецца ў тым, каб проста рухацца наперад па ланцужку субстытуцыяў (заменаў), перабіраючы адзін вобраз за другім, адно слова за іншым. Правілы, якімі народжаны суб’ект карыстаецца, усеагульныя, перш за ўсе, гэта тыя правілы, якімі карыстаецца Бацька (Культура). Калі чалавек праходзіць сімвалічную ідэнтыфікацыю, ён атрымлівае свой галоўны інструмент (мову), які можна было б параўнаць з нажніцамі. Гэтымі сімвалічнымі нажніцамі ён кроіць рэальнасць па ўніверсальных правілах, аднак як і ў кожнага шаўца ў яго атрымліваецца свой апрычоны фасон.

Аднак мова (альбо культура, альбо традыцыя) гэта не проста нейкая ступень у фармаванні чалавека, да якой ён дабіраецца ў належны час (ідэнтыфікацыя). Мова — гэта нешта прад-вызначанае, у яе стыхіі чалавек апынаецца яшчэ да свайго нараджэння (згадаем хаця б выбар імя, якое адразу ўводзіць немаўля ў сістэму сацыяльных адносінаў: этымалагічныя канатацыі (Пульхерыя), нацыянальныя — (Абрам), лакальныя — (Васілёк, Юзік).

Да таго ж словы нясуць на сябе адбіткі самых розных значэнняў, паралінгвістычных сувязяў і г.д., таму мы заўсёды кажам больш, чым меліся сказаць. Між іншым, падсвядомае не з’яўляецца мовай, хаця яно і структураванае як мова. (Мы можам здагадацца, якія думкі выклічуць тыя ці іншыя вобразы, аднак логіка сну перавышае магчымасці нашага розуму).

Сімвалічнае — гэта больш чым мова, гэта парадак сацыяльных сувязей у грамадстве (нешта падобнае на Супер-Эга Фрейда, толькі больш структураванае). Лепей за ўсе Сімвалічнае бачна ў архаічных грамадствах (Леві-Строс), дзе кожны ведаў сваё месца, якое было замацаванае традыцыяй. Аднак там акрамя статычнага вымярэння існавала і дынамічнае: парадак абменаў — дарамі (рэчамі, святамі, жанчынамі). Дарэчы, абмен і з’яўляўся адным са спосабаў, і найбольш дзейсных, каб захаваць гамеастаз (цэласнасць) — калі з аднаго роду жанчыну аддавалі ў іншы, дык у першым абавязкова павінна была з’явіцца яе заступніца.

Карацей кажучы, сімвалічную ідэнтыфікацыю можна было б параўнаць з ініцыяцыяй у архаічных традыцыях, калі грамадства вызначала месца, ролю, а перадусім імя таго, хто рабіўся яго новым членам.

3. Узаемасувязь трох парадкаў: Уяўнага, Сімвалічнага і Рэальнага

Лакан уводзіць ва ўжытак канцэпты Рэальнага, Уяўнага і Сімвалічнага на месца знакамітай Фрэйдавай “трыяды” (Свядомае (Я), Падсвядомае (Яно) і Надсвядомае (Супер-Я)), аднак у Лакана гэтыя канцэпты разгортваюцца з вузкага індывідуальна-псіхалагічнага кола на ўвесь свет культуры, створаны чалавекам. Каб больш выразна патлумачыць сэнс гэтых лаканаўскіх канцэптаў, звернемся да якой-кольвек просценькай метафара, скажам, да “аблокаў”.

Быць у Рэальным — гэта значыць, не адчуваць ніякай розніцы паміж сабой і аблокамі, уласным целам і “целам” аблокаў.

Быць ва Ўяўным — гэта атаясаміць аблокі з сабою і паляцець разам з імі ў далечыню.

Быць у Сімвалічным — гэта заўважыць у канфігурацыі аблокаў кацяня, цмока або свайго дэкана — у залежнасці ад жаданняў падсвядомага.

Вельмі добры прыклад у гэтым сэнсе нам дае стужка “Матрыца”, якая нібы створана дзеля таго, каб праілюстраваць лаканаўскую тэорыю. Перадусім у фільме мы сутыкаемся з Уяўным, тым светам вобразаў, які прымаем за сапраўдную рэальнасць і дзе жыве галоўны герой да той пары, пакуль не здараецца прарыў Рэальнага, і ён не пачынае разумець, што адбываецца насамрэч. Адзін з найбольш цікавых момантаў, калі Морфеус, дэманструючы руіны, што засталіся ад былой цывілізацыі Зямлі, кажа Нео: “Запрашаю ў пустэчу Рэальнага”. Але мала хто мае жаданне застацца ў гэтым Рэальным. Ну і не цяжка здагадацца, што тут Сімвалічнае — зялёныя радкі лічбаў, што стаяць за фантазмамі-сімуляцыямі.

4. Суадносіны Ўяўнага і Сімвалічнага

Аднак на самой справе ўзаемаадносіны Ўяўнага і Сімвалічнага больш складаныя. У полі Сімвалічнага ідэнтыфікацыйная матрыца суб’екта дабудоўваецца да сваёй завершанай формы. Але каб зідэнтыфікаваць сябе з гэтым (ужо Другім), трэба адмовіцца ад папярэдняй жорсткай ідэнтыфікацыі з канкрэтным вобразам — што вядзе да паталагічнай стагнацыі псіхікі, агрэсіўнасці і самадэструкцыі. Сімвалічная ідэнтыфікацыя — гэта сам працэс прыстасоўвання да пэўных імага і адмаўлення ад іх, гэта логіка і парадак выбару ўяўных ідэнтыфікацый, ідэнтыфікацыйная дынаміка, што задаецца сукупнасцю “ўсяго сказанага” аб індывідзе ў поле яго моўных стасункаў з іншымі.

Сімвалічны суб’ект (суб’ект завершаны) гэта не “маналітнае” эгацэнтрычнае ядро, але “цыбуліна”, што складаецца з мноства лушпінак былых уяўных ідэнтыфікацый з пэўнай канстытутыўнай пусткай паміж імі і ў “цэнтры” самога Я. Гэтыя прамежкі гарантуюць дынаміку ідэнтыфікацый, якая пэўным чынам звязана з тым, што прасоўвае наперад гэту дынаміку, з аб’ектам жадання, як такім — “Я хачу гэта! Я хачу быць такім!” Аднак аб’ект, што рэпрэзентуецца ўва мностве эмпірычных жаданняў, “частковых аб’ектах”, парадаксальным чынам аказваецца недасягальным (аб’ект малога “а”). Ён прысутнічае ў якасці самога недахопу (недахопу Рэальнага — паўтарэння першапачатковай траўмы), менавіта таго, што робіць аб’екты непоўнымі, “дзірчатымі”. Аб’ект “а” ва ўлонні Сімвалічнага робіць аб’ектам сам недахоп, гэта значыць няспынны пераход ад аднаго аб’екта жадання да іншага.

І вось вынік нашых папярэдніх разваг: жаданне (desire) не мае аб’екта (у адрозненне ад патрэбы Рэальнага (need) і запросу (demand) ва Ўяўным) — і таму яно заўсёды застаецца неўтаймаваным. Жаданне — гэта толькі форма, што адліваецца па мадэлі мовы, і як такое, яно з’яўляецца феноменам падсвядомага. Адсюль мы маем знакамітую лаканаўскую тэзу: “Падсвядомае структуруецца як мова”.

Сімвал — гэта навакольны свет, убачаны намі праз прызму жаданняў. Тут можна ўзгадаць гіпотэзу лінгвістычнай рэлятыўнасці Сэпіра-Ўорфа (кожная культура праз мову малюе сваю карціну свету), а таксама завадатара “лінгвістычнага павароту” Ф.Ніцшэ, які казаў, што так званыя адвечныя катэгорыі метафізікі (быццё, субстанцыя, суб’ект) не больш, чым наша граматычная звычка прышпільваць суб’екта да нейкага дзеяння (апазіцыя Cogito ergo sum).

Між тым, як сутнасць суб’екта палягае адно ў тым, каб папросту імкнуцца наперад па ланцугу субстытуцый, перабіраючы адзін вобраз за іншым, адно слова за другім. Толькі вось у пагоні за тым, чаго няма, у бясконцым паўторы таго ж самага, чалавек страчваецца, знашваецца, паціху знікае, неўпрыкмет сам ад сябе і імкнецца да сваёй смерці, бо толькі там ён і здолее знайсці пакой. А значыць Сімвалічнае — гэта не толькі субстанцыя сацыяльнага існавання, але і нешта больш глыбокае — наша анталагічная глеба (як казаў М.Гайдэгер: “Быццё тут ёсць быццём да смерці”).

5. Аб’ект “а” як вымярэнне Рэальнага

А далей паспрабуем зафіксаваць адрозненне паміж Рэальным і рэальным (рэальнасцю).

Згодна Лакану, рэальнасць, гэта не набор нейкіх эмпірычных прадметаў і з’яваў, не тое, што проста “існуе”, а тое, што існуе менавіта “вакол нас”, што мы можам увесці ва ўжытак і скарыстаць пэўным чынам — што складае асэнсаваную частку нашага ўніверсуму. Нашая рэальнасць — гэта сканструяванае дыскурсіўнае поле, якое можа быць названа і зразумела ў асадах пэўнага культурнага кода. (Нам нават цяжка ўбачыць тое, чаму няма ніякай назвы. Гэта сведчыць аб тым, што і зрок падпадае пад уздзеянне пэўных культурных практык). Імя рэчы — адзіны спосаб унаявіць гэтую рэч для суб’екта.

Такім чынам, рэальнасць для нас — гэта перш за ўсё рэальнасць сімвалізаваная. А тое, што не паддаецца сімвалізацыі, супраціўляецца ёй, вызначаецца Лаканам як Рэальнае (тое, што не можа быць выказана). Л.Вітгенштайн у сваім знакамітым “Логіка-філасофскім трактаце” пісаў, што ўвесь сусвет складаецца з пэўных фактаў, якія звязаныя ў моўныя карціны рэальнасці. Аднак мова не ўсё можа ахапіць, і Вітгенштайн, напрыканцы сваёй працы піша: “Аб чым нельга сказаць, аб тым трэба маўчаць”.

Лакан назваў гэтае “невымоўнае” вымярэнне Рэальным з вялікай літары, бо гэта іншая рэальнасць, нічым неапасродкаваная, адкуль сыходзяць моцныя імпульсы жадання (дарэчы, тут ён паўтарае Фрэйда, які першым выказаўся аб псіхічнай рэальнасці падсвядомага).

А цяпер вернемся зноў да Сімвалічнага:

•  Сімвалічнае — гэта перадвызначаны парадак культуры, у які мы запісаны яшчэ да нараджэння (імёны), гэта контур навакольнага свету, адкуль да нас прыходзяць усе неабходныя веды;

•  Сімвалічнае — гэта нашая мова, якая заўсёды кажа больш, чым мы меліся сказаць (мноства асацыяцый, слядоў выкарыстання, семантычных сувязей, і г.д.);

•  Сімвалічнае — гэта не проста словы, а сетка аперацый, што задае структуру як мовы так і падсвядомага (сфера знешнепрыроднай камбінаторыкі; сіметрыя, інверсія, трансфармацыі + аперацыі згушчэння, перамяшчэння, — той кантэкст, дзе нараджаецца сэнс).

Сімвалічнае — гэта законы і правілы абмену і эквіваленцый, што структуруюць усю нашу дзейнасць.

Сусвет — гэта суцэльны тэкст! Так гучыць гэтая тэза ў спрошчанай постмадэрністскай трактоўцы, адкуль няцяжка прыйсці да высновы, што ўсё, у прынцыпе, раўназначна — няма розніцы, дзе верх, дзе ніз, дзе дабро, дзе ліха, а ўсялякі сэнс ствараецца адно фармальным рытмічным паўторам.

Аднак сам Лакан, калі і акцэнтуе Рэальнае, то скіроўвае сваю ўвагу зусім у іншы бок. Не, ён не кажа, што Рэальнае — гэта і ёсць тое самае страчанае азначанае, рэферэнт, трансцэндэнтны сэнс (тое, што ён робіць, гэта хутчэй свайго роду “прышпільванне” ланцужка азначальнікаў да пэўнага ядра, прыпынак іх няспыннага руху).

Перадусім для Лакана Рэальнае — гэта пустата (недахоп быцця) і з гэтага — канстытуючы элемент мовы. Калі дзіцяці “забараняюць” маці, то створаная гэтай забаронай пустата можа стацца першапачатковай “клетачкай” сімвалізму, з якой потым вырастаюць ланцужкі азначальнікаў. Недахоп маці дзіця пачынае кампенсаваць іншым староннім аб’ектам (адным, другім, трэцім…). Які ж самы першы аб’ект такога роду? Гэта пустышка, соска, сама назва якой ужо з’яўляецца сімвалічнай, бо кажа пра сутнасць многіх з тых аб’ектаў, што з’явяцца потым у жыцці чалавека.

Затым Лакан вызнае Рэальнае ў якасці зваротнага боку дыскурсіўна сканструяванай рэчаіснасці, што дазваляе разглядаць логіку сноў і фантазій як раўнавартасную фармальнай логіцы.

Але калі чалавеку немагчыма сутыкнуцца з Рэальным “твар у твар”, калі яно дадзена нам толькі ў апасродкаванай форме (уяўнай альбо сімвалічнай), то скуль мы можам пра яго хоць нешта ведаць? Адказ Лакана: Рэальнае выяўляецца перад намі ў форме сноў, фантазмаў альбо траўмаў (так званыя “грымасы Рэальнага”). Лакан пастулюе, што ўва сне (фантазіі) мы сустракаемся з Рэальным нашага жадання.(“Малхолланд-драйв” — тое, што герой убачыў ува сне, ён імкнецца і баіцца сустрэць у рэальнасці. І калі ён бачыць жудасную істоту са свайго сну, то памірае ад разрыву сэрца — так рэальнасць прадукуе сабе ў паўтарэнні таго, што здарылася на сцэне фантазму).

Фантазм наўпрост звязаны з уяўным і з’яўляецца свайго роду экранам (за якім, натуральна, нічога няма), куды праектуюцца нашы жаданні. (Хічкок, “Акно на вуліцу”: Дж.Сцюарт, паралізаваны малады чалавек, праводзіць увесь дзень у інвалідным фатэлі і глядзіць праз акно на вуліцу, якое робіцца для яго фантазматычным экранам. Вось чаму толькі тое, што пападае ў гэтую рамку, здольнае справакаваць яго жаданне… З гэтага маладой прывабнай жонцы, на якую ён не звяртае аніякае ўвагі, даводзіцца перасекчы двор, каб займець сваё месца ў яго фантазматычнай прасторы).

Траўма — гэта не першасная рэальная сцэна траўматычнай сітуацыі, а нейкае “здарэнне” (нейкая асобная рэч, якая нічым не вызначаецца для астатніх, але набывае свой траўматычны статус менавіта ў гарызонце сімвалічнага сусвету гэтага суб’екта). Траўма — гэта заўсёды нейкі рэтраактыўны эфект. Але толькі ў выніку паўтору траўма і становіцца тым, чым заўсёды была — прарывам Рэальнага.

6. Погляд Другога (аб’екта) у культуры

Поле бачнага (візуальнага) вызначаецца сваёй амбівалентнасцю. З аднаго боку мы маем геаметрычнае вымярэнне бачанага, якое дазваляе чалавеку канструяваць самога сабе як суб’екта рэпрэзентацыі, а ўсё астатняе — як аб’екты. З другога — мы маем “вымярэнне бачання”, дзе чалавек сам ператвараецца ў нейкі вобраз праз позірк другога. Як суб’ект рэпрэзентацыі, я фармую аб’ект бачання, які разглядаецца як вобраз з геаметрычнай перспектывы. Аднак, разам з тым, калі я фармую нейкі малюнак (на рэціне майго вока), то адразу патрапляю ў поле нейкага іншага малюнка. Перш за ўсё, Лакан тут мае на ўвазе позірк Другога.

Для Лакана Другі — гэта перадусім культура. Пад позіркам гэтага Другога, які паўсюль размяшчае вобразы ідэальнай формы, ідэальных паводзін (рэклама на білл-бордах, у гламур-часопісах, на тэлебачанні, у кіно) — мы адчуваем сябе непаўнавартаснымі (ці не таму апошнім часам стала з’яўляцца больш рэкламы, дзе тавар прэзентуюць не мадэлі, а нармалёвыя, звычайныя кабеты).

Позірк гэтага Другога мы ніколі не зможам экранаваць ад сябе — ён паўсюль. (Між іншым, агрэсіўнасць контркультурных груповак — ёсць такім своеасаблівым сродкам экранавання, спосабам процістаяння стандартызацыі і серыйнасці).

У звязку з папярэднім, ёсць яшчэ адна цікавая праблема — праблема аб’екта-погляда. Гэта нейкі аб’ект, які глядзіць на нас, але не бачыць, які прыцягвае наш позірк, як чорная дзіра, але не вяртае яго. Ён фасцынуе нас і прымушае забыць аб тым, хто мы ёсць. Гэтак адбываецца тады, калі аб’ект выпадае з кола тых сімвалічных сувязяў, у якім мы дагэтуль знаходзіліся. Напрыклад, аналізуючы карціну Х.Гальбейна “Паслы”, дзе прадстаўлены замежныя паслы пры двары Генрыха VIII, Лакан звяртае нашу ўвагу на дзіўную анаморфную пляму на пярэднім плане, якая аказваецца дэфармаваным чэрапам, які, калі глядзець на яго з іншай перспектывы, прымае свой звычайны від.

Аб’ект-погляд — гэта такі элемент, які ня можа быць інтэграваны ў дадзеную сімвалічную структуру. Ён падрывае яе знутры, змяняючы ўсе сэнсы, і ператвараючы гледача, які ўяўляе сябе як суб’екта, у аб’ект. Гэты аб’ект-погляд, што прыходзіць да нас з нейкай іншай паралельнай рэальнасці, можна апісаць як прарыў Рэальнага, што разрывае плашчыню Сімвалічнага.

Тут можна прывесці і прыклад з нашага сучаснага жыцця — катастрофу 11 верасня 2001 года ў Амерыцы. Паўтарэнне “карцінкі” падаючых хмарачосаў, як і паўтарэнне каментараў, якія толькі дублявалі ўбачанае, былі свайго роду спробай абараніцца ад немагчымага, ад той рэальнасці, што дзейнічае не па нашых правілах. Аб’ект-погляд — гэта той самы самалёт над Нью-Ёркам (зусім звыклая рэч у іншых абставінах), які нібы шалёная, з глузду з’ехаўшая машына з фільма-катастрофы трапляе ў нашу рэальнасць, ператвараючы яе ў фантасмагорыю. Усё як у “Малхоланд-драйв”, дзе рэальнасць падпарадкоўваецца фантазму.

Літаратура

1. Вирилио П. Информационная бомба. Стратегия обмана. —М.: ИТДГК “Гнозис”, Фонд “Прагматика культуры”, 2002.

2. Витгенштайн Л. Логико-философский трактат // Философские работы. —М., 1994.

3. Жижек С. Добро пожаловать в пустыню Реального! —М.: Фонд “Прагматика культуры”, 2002.

4. Жижек С. Возвышенный объект идеологии. —М.: “Художественный журнал”, 1999.

5. Лакан Ж. Инстанция буквы, или судьба разума после Фрейда. —М., 1997.

6. Лакан Ж. Семинары. Кн. 2: “Я” в теории Фрейда и в технике психоанализа. —М.: Гнозис, Логос, 1999.

7. Лакан Ж. Семинары. Кн. 1: Работы Фрейда по технике психоанализа. —М.: Гнозис, Логос, 1999.

8. Ж.П.Сартр. Бытие и ничто. Опыт феноменологической онтологии. —М., 2000.

9. Фуко М. Что такое автор? // Воля к истине. По ту сторону знания, власти и сексуальности. —М., 1996.

10.Фрейд З. По ту сторону принципа удовольствия // Я и Оно. Труды разных лет. Кн. 1, Тбилиси: Мерани, 1991.

11. Lacan J. The Seminar of Jacques Lacan Book XI: The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis. 1998.