Марцін Гайдэгер “Чым ёсьць мэтафізыка?”

“Чым ёсьць мэтафізыка?” — можна падумаць, што гаворка пойдзе аб мэтафізыцы. Мы паступім інакш. Разгледзім замест гэтага азначанае мэтафізычнае запытаньне. Гэта дазволіць нам беспасярэдне залучыць у мэтафізыку. Адно так мы створым ёй істую магчымасьць выявіцца. Нашу размову пачнем ад разгортваньня пэўнага мэтафізычнага пытаньня, наступна прыступім да распрацоўкі запытаньня й скончым адказам на яго.

РАЗГОРТВАНЬНЕ ПЭЎНАГА МЭТАФІЗЫЧНАГА ПЫТАНЬНЯ

Філязофія — з гледзішча на здаровую чалавевую развагу — становіць сабой, паводле Гэгеля, “перагорнуты сьвет”. Таму сваеасаблівасьць нашага пачынаньня патрабуе ўступнай характарыстыкі. Апошняе выводзіцца з дваістай існасьці мэтафізычнага пытаньня.

Перш, кажнае мэтафізычнае запытаньне заўсёды абыймае цэласьць праблематыкі мэтафізыкі. Яно ў ведамым сэнсе і выступае самой цэласьцяй. Наступна, кажнае мэтафізычнае запытаньне запытаньне можа быць пастаўленае толькі гэтак, каб пытаючы — як гэткі — сам быў улучаны ў запытаньне, г.зн. стаяў пад запытаньнем.

Гэта наводзіць на думку, што мэтафізычнае пытаньне павінна стаўляцца з цэласьуі і выходзіць зь існаснага палажэньня пытаючага быцьця. Мы пытаемся, тут і цяпер, дзеля сябе. Нашае быцьцё — у таварыстве дасьледнікаў, настаўнікаў і студэнтаў — вызначанае праз навуку. Што існаснае дзеецца з намі на аснове быцьця затым, што навука сталася нашай жарсьцяй?

Абсягі навукі палягаюць далёка адзін ад аднаго. Спосабы падыходаў да ейных спакмянёў розныя ў сваёй аснове. Гэтая разлучаная шматстайнасьць дысцыплінаў сёньня спалучаецца толькі праз тэхнічную арганізацыю ўнівэрсітэтаў і факультэтаў ды стыкаецца адно ў наступак прызнаньня практычнага значэньня ейных галінаў. У адваротнасьць гэтаму, роднаснасьць навук у іхнай існаснай аснове зьнікла.

І ўсёткі — ва ўсіх навуках мы, перасьлядуючы закладзены ў іх замер, мы датыкаемся да самога бытуючага. Акурат з гледзішча навук ніводны абсяг не мае перавагі над іншым: ні прырода над гісторыяй, ні наадварот. Няма такога спосабу падыходаў да спакмянёў, што б перасягаў іншыя. Матэматычнае пазнаньне не стражэйшае за філялягічна-гістарычнае; яно толькі мае характар “дакладнасьці”, што не пакрываецца з строгасьцяй.Вымагаць ад гісторыі дакладнасьці — азначае выступаць супраць ідэі спэцыфічнае строгасьці гуманістычных навук. Стаўленьне да сьвету, што агарнула ўсе навукі як гэткія, прывяло да пошукаў імі самога бытуючага, каб на вобраз свой і паводле падобнасьці сваёй зрабіць яго спакмянём даследаваньня і абаснаванага вызначэньня. У навуках адбываецца — паводле ідэі — падойсце ўсутыч да іства ўсіх рэчаў.

Адзначанае стаўленьне да сьвету, настаўленае на само бытуючае, утрымваецца і праводзіцца вольна абранаю ўстаноўкаю чалавечай экзыстэнцыі. Праўда, да бытуючага гэтаксама датыкаюцца перад- і пазанавуковыя заняткі чалавека. Але навука адзначаецца тым, што ёй аснавасяжна, станоўча і даткліва самой рэчы надаецца першае і апошняе найменьне. Пры гэткім стане рэчаў — каб дасягнуць іх самааб’яўленьня — пытаньне, вызначэньне і абаснаваньне даводзіцца даручаць самому бытуючаму. Гэтае службовае становішча даследаваньня і навучаньня разгортваецца ў аснову магчымасьці іхнай уласнай, хаця і абмежаванай праводнай паставы ў цэласьці людзкой экзыстэнцыі. Адмысловасьць стаўленьня да сьвету навукі і праводжанай ёю ўстаноўкі чалавека будуць, вядома, поўніцай спасягненыя адно тады, калі мы абачым ды выгарнем тое, што дзеецца падчас гэтак настаўленага стаўленьня да сьвету. Чалавек — бытуючае сярод іншага — “пераймаецца навукай”. Падчас гэтага дзеецца нішто іншае як умыканьне аднаго з бытуючых, менаванага чалавекам, у цэласьць бытуючага, прычым гэтак, што ў і праз гэтае ўмыканьне бытуючае размыкаецца ў тым, чым і як яно ёсьць. Размыкальнае ўмыканьне сваім чынам спрыяе самому бытуючаму прыйсьці найперш да самога сябе.

Гэтая трохзначнасьць — стаўленьне да сьвету, устаноўка, умыканьне — у сваім укарэненым адзінстве дастаўляе займальную адназначнасьць і вастрыню гэтта-быту ў навуковую экзыстэнцыю. Калі станоўча агарнуць гэтак перацятае навуковае быцьцё, давядзецца сказаць:

Тое, куды патыкаецца стаўленьне да сьвету, само бытуючае — і апрача гэтага нішто.

Тое, скуль паўстае правод над усімі ўстаноўкамі, само бытуючае — і болей нішто.

Тое, што дзеецца з дасьледчым выясьненьнем падчас умыканьня, само бытуючае — і звыш таго нішто.

Але адметна — акурат тады, калі чалавек навукі ўбясьпечваецца сваёй апрычонасьцяй, ён кажа аб іншым.

Паддавацца дасьледаваньню забавязанае толькі бытуючае й апрача гэтага — нішто; адно бытуючае й болей — нішто; вылучна бытуючае й звыш таго — нішто.

Як стаіць справа з гэтым нішто? Ці гэта выпадковасьць, што мы зусім адвольна гэтак сказалі? Ці гэта толькі адмена мовы і апрача гэтага нішто?

Аднак чаму мы непакоімся аб гэтым нішто? Акурат жа навукаю нішто зьняпраўджваецца, і адлучаецца як ніштознае. І ўсё ж, калі мы гэткім чынам адлучаем нішто, ці не злучаем мы яго з магчымасьцяй ускоснага прызнаньня? Але ці можна казаць аб прызнаньні, калі мы прызнаем нішто? І ці не залучым мы да ўсяго ж у стан пустой лапатні? Ці не давядзецца навуцы акурат цяпер ізноў падлучыць сваю спаважнасьць і абачлівасьць, каб загэтым гаворка ішла вылучна аб бытуючым? Нішто — ці можа яно з гледзішча навукі быць іншым, як чмурам і трызьненьнем?

Калі гледзішча навукі выстаўленае з поўным правам, дык неабходна толькі ўстанавіць наступнае: навука нішто ня хоча ведаць аб нішто. А гэта нарэшце навукова строгае спасягненьне нішто. Мы ведаем яго, нішто аб ім, аб нішто, ня хочучы ведаць.

Навука нішто ня хоча ведаць аб нішто. Але ў гэнай жа ступені застаецца пэўным, што акурат там, дзе яна сягае выказаць сваю ўласную істоту, ёю клічыцца на помач нішто. Яна прыварачаецца да таго, што ёю адводзіцца. Якая дваістая істота насьвятляецца гэтта?

Пры звароце да нашай фактычнай экзыстэнцыі — як вызначанай праз навуку — мы паступаем усярэдзіну супярэчнасьці. У гэтай пярэчнасьці ўжо разгарнулася пытаньне. Неабходна адно выказаць запытаньне:

Як стаіць справа зь нішто?

РАСПРАЦОЎКА ЗАПЫТАНЬНЯ

Распрацоўка запытаньня пра нішто павінна пастанавіць нас у гэткае палажэньне, якое прывядзе да адказу альбо заявіць аб немагчымасьці адказу на яго. Нішто налучыла прызнаньне, г.зн. яно зь зьняважлівай абыякавасьцяй адлучана навукаю як тое, што “не лучаецца”.

Паспрабуем, тым ня менш, запытаць пра нішто: чым ёсьць нішто? Ужо першы падыход да гэтага запытаньня выяўляе штось незвычайнае. У гэтым пытаньні мы наперад вызначаем нішто як тое, што так ці інакш “ёсьць” — як і бытуючае. Аднак акурат ад яго яно зусім адрознае. Пытаньне пра нішто — чым і як яно, нішто, можа быць — пераварочвае істоту папытанага да ейнай адваротнасьці. Запытаньне пазбаўляецца свайго ўласнага спакмяня.

Адпаведна да гэтага й які-любя адказ на гэтае запытаньне ў істоце немагчымы, паколькі ён абавязкова мае быць прадстаўлены ў форме: нішто “ёсьць” тым і тым. Запытаньне і адказ з гледзішча на нішто аднолькавыя ў сваёй безразважлівай абцятасьці.

Пагатоў яму ня трэба адводу праз навуку. Звычайна прыводжанае асноўнае правіла мысьленьня наагул, цьверджаньне аб уніканьні супярэчнасьці ды агульнапрынятая “лёгіка” згортваюць гэтае запытаньне. Бо мысьленьню — у істоце мысьленьню заўсёды аб нечым — давялося б як мысьленьню нішто супрацьдзеіць сваёй уласнай істоце.

Паколькі мы дагэтуль адмаўляем магчымасьць нішто наагул зрабіцца спакмянём, значыцца мы з нашым пытаньнем пра нішто ўжо дайшлі да канца — пры ўмове, што ў гэтым запытаньні “лёгіка” найвышэйшая інстанцыя, што розум сродак, а мысьленьне шлях, каб выхадна спасягчы нішто і вызначыцца наконт яго магчымага насьвятленьня.

Што, аднак, дасягаецца спробай падцяць панаваньне “лёгікі”? Ці розум не сапраўдны гаспадар у гэтым запытаньні пра нішто? Усё ж толькі зь ягонаю помаччу мы наагул можам вызначаць нішто й акрэсьліць яго як, прыкладам, праблему, што сама сябе зводзіць. Тады нішто ёсьць адмаўленьнем усяістасьці бытуючага, чыста небытуючым. Аднак пры гэтым мы падводзім нішто пад вышэйшае вызначэньне нэгацыйнага і затым адмоўнага. Адмаўленьне, аднак, паводле паноўнага і дасюль непадцятага вучэньня “лёгікі”, ёсьць спецыфічным разумовым дзеяньнем. Гэткім чынам, як можна хацець адступленьня розуму ў запытаньні пра нішто й пагатоў у запытаньні ўзглядам ягонае падзапытальнасьці? І ці гэтак пэўнае тое, аб чым мы гэтта вядзем гаворку. Ці становяць нэгацыя, адмоўнасьць і загэтым адмаўленьне вышэйшае вызначэньне, пры якім нішто зводзіцца да адмысловай адмены адмоўнага? Ці існуе нішто толькі таму, што існуе нэгацыя, г.зн. адмаўленьне? Або наадварот? Ці існуюць адмаўленьне і нэгацыя толькі таму, што існуе нішто? Гэта ня высьветлена, дарма што станоўчае запытаньне стаўлялася не аднойчы? Мы цьвердзім: нішто выхаднейшае за нэгацыю і адмаўленьне.

Калі гэтая тэза выстаўленая з поўным правам, дык магчымасьць адмаўленьня як разумовага дзеяньня й загэтым сам розум якімсьці чынам залежаць ад нішто. Як жа ён можа хацець вырашэньня звыш гэтага? Ці не грунтуецца нарэшце ўяўная абцятасьць пытаньня і адказу ўзглядам нішто вылучна на сьляпой зацятасьці заблуканага розуму?

Калі мы, аднак, не дамо зьвесьці сябе з тропу фармальнай немагчымасьцяй запытаньня пра нішто і насуперак гэтаму паставім запытаньне, дык нам давядзецца задавальяняць прынамсі таму, што дагэтуль застаецца асноўным вымаганьнем для магчымага ажыцьцяўленьня кажнага запытаньня. Калі нішто, як павялося, можа паддавацца папытаньню — само яно — дык яно павінна быць дагэтуль дадзенае. Нам трэба толькі налучыць яго.

Дзе шукаць нішто? Як знайсьці нішто? Ці павінны мы, каб нешта знайсьці, наперад ведаць, што яно гэтта? На самой рэчы! Наўсуцэль і побач чалавек пачынае шукаць толькі тады, калі прадугледжваецца наява шуканага. Гэтым разам, аднак, шуканым выступае нішто. Ці існуе нарэшце шуканьне бяз гэнага прадугледжаньня, шуканьне, якому адказвае чыстае знаходжаньне?

Як павялося, яно можа быць укрытае тым, што мы пазналі нішто, дарма што толькі як тое, аб чым мы штодзень абярняся кажам. А гэтае шэрае, ва ўсёй блякласьці сваёй уцямнасьці паніклае нішто, якое гэтак няўзнак зьяўляецца ў нашых пераказах, нават не хапка можна падвесьці пад “дэфініцыю”:

Нішто ёсьць чыстым адмаўленьнем усяістасьці бытуючага.

Ці не падказвае нарэшце гэтая характэрыстыка нішто кірунку, адно выходзячы зь якога можа яго налучыць?

Як гэткая, усяістасьць бытуючага павінна быць наперад дадзенай затым, каб быць у стане поўніцай абыймацца адмаўленьнем, у ходзе чаго праказалася б само нішто.

Аднак, нават калі не зважаць на падзапытальнасьць судачыненьняў спаміж адмаўленьнем і нішто, як нам — канцавым істотам — варта зрабіць цэласьць бытуючага ў ягонай усяістасьці даступным упаасобку нам самім? У кажным выпадку мы можам уявіць сабе цэласьць бытуючага ў ідэі і адмовіць у падумках гэткім чынам выабражанае, а адмаўляючы — “прыяўляць”. Гэткім шляхам, праўда, мы дасягнем фармальнага пайма выабражанага нішто, а не самога нішто. Але нішто — гэта нішто і спаміж выабражаным і “самавітым” нішто ня можа існаваць вырознасьці, іншымі словамі, нішто прадстаўляе поўную тоеснасьць. А само гэтае “самавітае” нішто — ці ня ёсьць яно зноў (wieder) гэтым завэлюмаваным, але заразом і абсурдным (widersinnige) паймом бытуючага нішто? Цяпер апошнім наваратам неабходна суняць пярэчаньні розуму нашым пошукам, правамернасьць якіх можа быць даведзена толькі праз асноўнае даведаньне нішто.

Як бясспрэчнае тое, што нам ніколі поўніцай не спасягчы цэласьці бытуючага самога сабой, так яўнае й тое, што мы шукаем стаўляючы сябе ўсярэдзіну бытуючага, пэўным чынам насьвятлянага ў цэласьці. Нарэшце існуе істотнае вырозьненьне спаміж спасягненьнем цэласьці бытуючага самога сабой і адчуваньнем сябе ўсярэдзіне бытуючага ў цэласьці. Першае аснавасяжна немагчыма. Другое стала дзеецца ў нашым быцьці.

Выглядае, вядома, так, што калі б мы ў штодзённых паводзінах далучыліся толькі да таго ці іншага бытуючага, для нас быў бы страчаны той ці іншы абвод бытуючага. Якім бы распляжаным не падаваўся штодзень, ён ўсё яшчэ захоўвае, хаця і ўяўна, адзінства бытуючага ў цэласьці. Тады і толькі тады, калі мы займаемся справамі і самімі сабой не адмыслова, яно агартае нас “у цэласьці”, прыкладам, падчас самавітай нуды. Да яе яшчэ далёка, калі нас нудзіць адно якаясь кніга або якоесь прадстаўленьне, занятак або валавода. Яна раскрываецца тады, калі “штось нуда падступае”. Глыбокая нуда, за-і прыцягаючы ў прорвы быцьця як маўклівай імглы, заправодзіць усе рэчы, людзі і нас разам зь імі ў стан дзіўнай абыякавасьці. Гэтая нуда аб’яўляе бытуючае ў цэласьці.

Іншую магчымасьць гэткага аб’яўленьня крые радасьць з прытомнасьці — не абы каго — каханага чалавека.

Гэткая азначанасьць (Gestimmtsein), так ці інакш “уласьцівая” кажнаму, дазваляе нам адчуць сябе — прадвызначаючыся (durchstimmt) ад яго — усярэдзіне бытуючага ў цэласьці. Настроенасьць (Stimmung) ня толькі сваеасаблівым чынам насьвятляе бытуючае ў цэласьці, але гэтае насьвятленьне заразом стаецца — калі не зважаць на чыстую выпадковасьць — асноўнай дзеяй нашага гэтта-быту.

Тое, што мы мянуем “пачуцьцямі”, гэта ні абеглы суправод нашай думальнай або валёвай дзейнасьці, ні раптоўна зьдзейсьнены штуршок да яе, ні перахаджалы стан, зь якім мы так ці інакш замірыліся.

Дык жа якраз тады, калі настраёвасьць (Stimmungen) гэткім чынам выводзіць нас да бытуючага ў цэласьці, ёю і ўкрываецца шуканае намі нішто. У наступак гэтага мы яшчэ менш прыпушчаем, што адмаўленьне аб’яўлянага ў настрою (stimmungsmäßig offenbaren) бытуючага ў цэласьці давядзе нас да нішто. Штось падобнае выходна магло зьдзеецца толькі падчас гэткага настрою, які б аб’яўляў нішто паводле свайго апрычонага чыну насьвятленьня.

Ці можа зьдзеецца ў быцьці чалавека гэткая азначанасьць, падчас якой ён бы прыставаў перад нішто?

 Гэтая дзея сапраўды магчымая — хаця і досыць рэдкая — толькі ў часіны страху як асноўнага настрою.

Да гэтага страху мы не далучаем дужа частае страшнасьці, супастаўнай, супастаўнай у сваёй аснове з залёгка паўсталай зьляканасьцяй. 

Страх у аснове адрозны ад ляку. Мы заўсёды лякаемся перад тым ці іншым вызначаным (bestimmten) бытуючым, якое пагражае нам з таго і іншага вызначанага гледзішча. Падчас ляку перад… іншага разу лякаюцца і з чагось вызначанага. Паколькі, гэткім чынам, ляку ўласьцівая абмежаванасьць, ляканьнік і зьляканы ўзалежніваюцца ад стану, у якім яны знаходзяцца. Імкнучыся ратавацца ад гэтага — ад гэтага вызначанага — яны стаўляюць пад сумлеў іншае, г.зн. “не дабіраюць розуму” ў цэласьці.

Страх не дае ўстанавіцца гэткай сумятні. Больш таго, ён працяты сваеасаблівым супакоем. Праўда, страх ёсьць заўсёды страхам перад…, але ня перад тым ці іншым. Страх перад… заўсёды страхам з…, але не з таго ці іншага. Аднак нявызначанасьць (Unbestimmheit) таго, перад чым і з чаго мы страшымся, ня простая нястача вызначанасьці, а існасная немагчымасьць вызначванасьці (Bestimmbarkeit). Яна праступае ў наступным адступленьні.

Падчас страху — як мы былі сказалі — “штось жуда наступае”. Што азначаюць гэтыя “штось” і “наступае”? Мы ня можам сказаць, перад чым наступае жуда. Гэтак робіцца камусь у цэласьці. Усе рэчы і мы самы заныраем у абыякавасьць, — аднак ня ў сэнсе якогасць зьнікненьня: падчас іхнага паадсоўваньня як гэткага яны прыгортваюцца да нас. Гэтае паадсоўваньне бытуючага ў цэласьці, якое націскае на нас падчас страху, уціскае нас — падчас высьлізганьня бытуючага — толькі гэтае “ніякае”.

Страх аб’яўляе нішто.

Мы “завісаем” падчас страху. Ясьней: страх прынучае нас завісаць, паколькі ён даводзіць да высьлізганьня бытуючага ў цэласьці. Згэтуль вынікае, што мы самі  — гэтта бытуючыя людзі — сувысьлізгаемся усярэдзіне бытуючага. Затым у істоце жуда наступае не на “цябе” ці “мяне”, але “камусь” робіцца гэтак. Толькі чыстае быцьцё ва ўзрушэньні гэтага завісаньня, падчас якога быцьцё можа прытыкнуцца да нішто, яшчэ гэтта.

У тым, што страх насьвятляе нішто, сам чалавек беспасярэдне пераконваецца тады, калі страх адступае. У сьвятле пагляду, засьветчанага вышэй, нам давядзецца сказаць: тое, перад чым і з чаго мы страшыліся, было “ў істоце” нішто. На самой рэчы: само нішто — як таковае — быол гэтта.

З страхам як асноўным настроем мы дасягаем гэткай дзеі быцьця, падчас якой аб’яўляецца нішто і выходзячы зь якой аб ім трэба выстаўляць пытаньне. 

Як стаіць справа зь нішто?

АДКАЗ НА ПЫТАНЬНЕ

Вылучна існасны для нашага замеру адказ ужо здабыты, калі мы будзем зважаць на тое, што запытаньне пра нішто запраўды застаецца пастаўленым. Пералучыць увагу на ператварэньне чалавека ў ягоным быцьці, якое павадуе ўзьнік усякіх страхаў, трэба й затым, каб уняць наяўнае ў ім нішто падчас таго, калі яго праказуецца. Загэтым заразом з’явіцца вымаганьне станоўча абыходзіць гэныя характарыстыкі нішто, якія паўсталі вонках ягонага разгляду.

Нішто насьвятляецца падчас страху — але ня гэтак, як бытуючае. Гэтаксама яно дадзенае ў якасьці спакмяня. Страх ня ёсьць спасягненьнем нішто. Тым ня менш нішто аб’яўляецца празь яго і падчас яго, дарма што, у свой чарод, ня гэтак, як выяўляецца нішто — заступаючы бытуючае ў цэласьці, агорненае жудлівасьцяй. Баржджэй наадварот: нішто падчас страху стыкаецца ўзапар з бытуючым у цэласьці. Што належыць разумець пад гэтым “узапар з”?

Падчас страху бытуючае ў цэласьці траціць устойлівасьць. У якім сэнсе? Усёткі бытуючае не зьніштажаецца страхам, пакідаючы нішто. Дый як гэтаму зьдзеецца, калі страх адчувае поўную нямогласьць узглядам бытуючага ў цэласьці. У адваротнасьць гэтаму, нішто адумысьля праяўляецца разам з бытуючым і ў бытуючым як высьлізгаючым у цэласьці.

Падчас страху ня дзеецца зьніштажэньня ўсяго бытуючага самога сабой, але ў гэткай жа малой ступені нам варта чыніць абмаўленьне бытуючага ў цэласьці, каб налучыць найперш нішто. Ня кажучы ўжо аб тым, што страху як такому чужое станоўчае ажыцьцяўленьне адмаўляючых загадаў, мы б і ўсьцяж пазьніліся з гэткім адмаўленьнем, якое паклікана вынайсьці нішто. Кагадзе нішто ўжо было спатканае. Мы былі сказалі, што яна спатыкаецца “узапар з” высьлізгаючым бытуючым у цэласьці.

У аснове страху палягае адхісьненьне ад …, якое, ведама, баджджэй ёсьць ня ўцёкамі, а зачараваным супакоем. Гэтае адхістаньне ад… выходзіць зь нішто. Яно не горне да сябе, але ў істоце адварачае. Але адварачэньне ад сябе як такое становіць сабой умагчымляючы высьлізганьне зварот да заныраючага бытуючага ў цэласьці. Гэтае ў цэласьці адварачальнае зварачэньне да высьлізгаючага бытуючага ў цэласьці, у якасьці каторага нішто падчас страху націскае на быцьцё, ёсьць істотай нішто: ніштажэньнем.

Яно ня ёсьць ні зьніштажэньнем бытуючага, ні плодам адмаўленьня. Ніштажэньня нельга зьвесьці й да простага спалучэньня зьніштажэньня і адмаўленьня. Нішто само ніштожыць.

Ніштожаньне — не абы якое здарэньне, бо як адварачальнае зварачэньне да высьлізгаючага бытуючага яно аб’яўляе гэтае бытуючае ў ягоным поўным, дагэтуль сукрытым падзіве як чыста іншае — узглядам нішто.

Падчас белае начы страху і нішто (Nacht des Nichts der Angst) аднаўляецца адно выходная аб’яўленасьць бытуючага як такога: яно — бытуючае, а не нішто. Прылучанае намі “а ня нішто” ёсьць, аднак, не дадатковым выясьненьнем, а папярэдняй умовай аб’яўленасьці бытуючага наагул. Істота выходна ніштожачага нішто палягае ў наступным: яно стаўляе гэтта-быт найперш перад бытуючым як такім.

Толькі на аснове выходнай аб’яўленасьці нішто быцьцё чалавека можа дайсьці і ўвыйсьці ў бытуючае. Але паколькі быцьцё дзеля сваёй істоты датыкаецца да бытуючага, якім яно ня ёсьць і якое ім ёсьць само, яно як такое быцьцё паходзіць ужо з аб’яўленага нішто.

Гэтта-быт азначае: вытыкнёнасьць у нішто.

Вытыкнёнае ў нішто быцьцё неўзабаве выступае вонкі бытуючага ў цэласьці. Гэтае выступаньне вонкі бытуючага мы мянуем трансцэндэнцыяй. Калі быцьцё ў аснове сваёй істоты не было б трансцэндэнтуючым, г.зн. для нашага выпадку, калі б яно не было наперад (im vorhinein) вытыкнёнае (hineinhalten) у нішто, яно б ніколі не змагло датыкацца да бытуючага й, значыцца, да самога сябе.

Без выходнай аб’яўленасьці нішто няма ніякай самасьведамасьці і ніякай свабоды.

Загэтым адказ на запытаньне пра нішто здабыты. Нішто ні спакмент, ні, наагул, бытуючае. Нішто не стыкаецца ні само зь сябе, ні побач бытуючага, зь якім яно нібыта злучанае. Нішто ёсьць перадумоваю аб’яўленасці бытуючага як такога для людзкога быцьця. Нішто ня толькі не становіць антыподу бытуючаму, але выходна належыць да істоты самога быту. У быце бытуючага дзеецца ніштожаньне нішто.

Аднак цяпер давядзецца надаць слова адной задоўга непрыводжанай перасьцярозе. Калі быцьцё можа датыкацца да бытуючага, г.зн. экзыстэнцыяваць, толькі будучы вытыкнёным у нішто і калі нішто выходна аб’яўляецца падчас страху, ці не давядзецца нам настала перабываць у гэтым страху, каб наагул магчы экзыстэнцыяваць? Але ці ня намі самымі было ўстаноўлена, што гэты выходны страх бывае рэдчас? Перадусім, аднак, мы ўсе экзыстэнцыюем і датыкаемся да бытуючага, якое мы ня самы і якое мы самы — бяз гэтага страху. Ці ня ёсць ён адвольнай выдумкай, а прылучанае ім нішто выяўнай надмернасьцю?

Тым ня менш што азначае наступнае: гэты выходны страх дзеецца толькі ў рэдкія імгненьні? Нішто іншае як: нішто застанаўляецца наўсуцэль і побач у сваёй выходнасьці. Дзеля чаго? Дзеля таго, што мы ў пэўным сэнсе поўніцай замыкаемся на бытуючым. Чым больш у нашых спэкуляцыях мы наварачаемся да бытуючага, тым менш мы даем яму — як такому — высьлізгаць, тым больш мы адварочваемся ад нішто. Але й тым пэўней мы ўціскаем сябе ў аблічны зьверх быцьця.

І ўсёткі гэтае сталае, дарма што двузначнае адварачэньне ад нішто ў ведамых абмежжах адпавядае яго апрычонаму сэнсу. Яно —  нішто ў сваім ніштожаньні — паварачае нас акурат да бытуючага. Нішто неадступна ніштобыць, дарма што гэнай веды, у якой мы штодзённа абарачаемся, нам ня стане, каб самавіта пасягчы гэтую дзею.

Што больш настойліва за адмаўленьне сьветчыць за сталую і ўсьцяжную, дарма што застаноўленую аб’яўленасьць нішто ў нашым быцьці? Гэтае адмаўленьне — неабходна належачы да істоты чалавечага думаньня — усказуецца ў ад-мове (Nein-Sagen) і пагатоў у нэгацыі. Аднак само зь сябе, як сродак вырозьненьня і супрацьстаўленьня, адмаўленьне ні ў якім разе не ператварае нішто ў дадзенасьць, каб яно загэтым адкрылася. Дый як адмаўленьню з самога сябе вывесьці нішто, калі яно толькі й можа, што адмаўляць, тымчасам як яму прадвызначана адмаўлянае? Але ці не таму адмаўлянае і су-адмоўленае было разгледжана як нэгацыйнае, што ўсяму думаньню як такому наперад прадугледжана нэгацыя? Але нэгацыя можа аб’явіцца толькі тады, калі ейнае выходзішча, ніштожаньне нішто наагул і загэтым само нішто будзе пазбытае сукрытасьці.

Нэгацыя не паўстае праз адмаўленьне, але адмаўленьне грунтуецца на нэгацыі, якая заправодзіцца ніштожаньнем нішто. Адмаўленьне — гэта толькі адна з адменаў ніштажальных, г.зн. папярэдне ўгрунтаваных на ніштожаньні нішто дачыненьняў.

Дзеля гэтага назначаная тэза ў асноўным даведзена: нішто ёсьць выходзішчам адмаўленьня, а не наадварот.

Калі праблема магутнасьці розуму ў засягу пытаньня пра нішто й быт перацінаецца гэткім чынам, дык загэтым разьвязана й доля панаваньня “лёгікі” ў філязофіі. Сама ідэя “лёгікі” разыходзіцца ў віры выходнага пытаньня.

І чым часьцей і шматстайней адмаўленьне — выказанае або не — будзе праймаць усе падумкі, тым менш яно будзе паўнавартым сьветчаньнем існасна належачай быцьцю аб’яўленасьці нішто. Таму адмаўленьня нельга мець ні за адзінае, ні пагатоў за вядучае ніштажальнае дачыненьне, у якім быцьцё працягвае скаланацца ад ніштожаньня нішто. Неабсяжнейшым над простую дарэчнасьць думнага адмаўленьня бывае калянасьць супрацьдзеяньня і вастрыня агіды. Адказьнейшым — боль нястаннасьці і бязьлітаснасьць забароны. Абцяжнейшым — гарчэль нястачы.

Гэтыя магчымасьці ніштажальных дачыненьняў — сілаў, у якіх быцьцё нясе, дарма што й не агорвае сваёй акіненасьці — ня ёсьць адменамі простага адмаўленьня. Аднак гэта ня чыніць ім пераказы ўсказвацца ў нэгацыі адмаўленьня. У выніку, ведама, адкрываецца адно пустыня і шырыня адмаўленьня.

Працятасьць быцьця ніштажальнымі дачыненьнямі сьветчыцца сталай і, ведама, замаскаванай аб’яўленасьцю нішто, якое выходна насьвятляе толькі страх. Згэтуль вывад: гэты выходны страх пераважна заціскаецца ў быцьці. Страх гэтта. Толькі ён сьпіць. Ягоны подых стала накрывае быцьцё: як найменей праз “страшлівае” і няўцямнае “але-але” ды хапатлівае “не-не”; як найраней праз займанае; як найпэўней праз у істоце наважанае. Гэта, аднак, дзеецца толькі пры ўмове, што баёдаецца для таго, каб захаваць апошнюю вялікасьць быцьця.

Страх наважанага не дапускае супрацьстаўленьня ні да радасьці, ні пагатоў да прыемных спацехаў бестурботных паступкаў. Ён перабывае — згэтуль гэткіх супрацьлежнасьцяў — у пакрыёмай лучнасьці зь весялосьцяй і суладнасьцяй творскага рапту.

Выходны страх можа збудзіцца ў кажнае імгненьне быцьця. Для гэтага яму ня трэба нязвычнай прычыны. Глыбіні ягонага пранікненьня адпавядае мальнасьць выклікаючых яго повадаў. Ён стала на ходзе, але надыходзіць, каб шкумаціць нас, толькі рэдчас.

Вытыкнёнасьць быцьця ў нішто на аснове сукрытага страху робіць чалавека месцазаступнікам нішто. Гэткімі канцавымі мы ёсьць таму, што выходна, не зварачаючыся да сваёй станоўчасьці і волі, мы ня можам прыстаць перад нішто. Гэтак неабсяжна сягае ў быцьцё аканаванасьць (Verendlichung), што нашую свабоду пачынае адмаўляць апрычонае і найглыбшае канцоўе (Endlichkeit).

Вытыкнёнасьць быцьця ў нішто на аснове сукрытага страху ёсьць перасягненьнем бытуючага ў цэласьці: трансцэндэнцыяй. 

Нашае пытаньне пра нішто паклікана выявіць нам самую мэтафізыку. Слова “мэтафізыка” ўсходзіць да грэцкага τά μετά τά φυσικά. Гэтае дзіўнае найменьне пасьлей будзе выясьненае як назначаньне пытаньня, што высягае: μετά — trans — “вонкі” бытуючага як такога.

Мэтафізыка ёсьць пытаньнем, што высягае вонкі бытуючага для таго, каб апошняе прыстала для пасягненьня як такое і ў цэласьці.

Падчас запытаньня пра нішто і дзеецца гэткае высяганьне вонкі бытуючага як бытуючага ў цэласьці. Загэтым даведзена тое, што яно ёсьць адным з “мэтафізычных” запытаньняў. Як мы зазначылі напачатку запытаньні гэткага ладу маюць двуістае іство: перш, кажнае мэтафізычнае запытаньне абавязкова абыймае цэласьць мэтафізыкі. Наступна, у кажнае мэтафізычнае запытаньне абавязкова павінна быць унятае й пытаючае быцьцё.

У якой ступені запытаньне пра нішто працінае і агартае цэласьць мэтафізыкі?

Аб нішто мэтафізыка здаўна выказваецца ў адным, ведама, шматзначным цьверджаньні ex nihilo nihil fit, зь нішто паўстае нішто. Дарма што пры разглядзе цьверджаньня само нішто ніколі папраўдзе ня станецца праблемай, тым ня менш гэтае цьверджаньне выходзячы з прынятага намі гледзішча на нішто давядзе да выяўленьня вядучага для нас асноўнага зразуменьня бытуючага.

Антычная мэтафізыка разумее нішто ў значэньні нябытуючага, г.зн. бясформавае матэрыі, якая сама ня зможа сфармавацца ў матэрыю ўфармаваную й дзеля гэтага стацца выглядам (εἶδος) згаданага бытуючага. Бытуючае — самаўтвораны створ, што як таковы вытвараны ў вобразе (відалі). Выходзішча, праўнасьць і межы гэтага зразуменьня быту разгледжаныя гэтак жа мала, як і само нішто.

Хрысьцянская мэтафізыка, у адваротнасьць ад гэтага, аспрэчвае праўднасьць цьверджаньня ex nihilo nihil fit і надае нішто пры гэтым зьіначанае значэньне ў сэнсе поўнае нябытнасьці бытуючага вонках Бога: ex nihilo — ens creatum. Нішто цяпер стаецца антыподам папраўдзе бытуючаму, summum ens, Богу як ens increatum. Выклад нішто тут таксама прадвызначае асноўнае зразуменьне бытуючага. Мэтафізычны разгляд бытуючага, аднак, не выступае за той самы ўзровень, што й запытаньне пра нішто. Запытаньні пра быт і нішто як такія не дасягаюць ні першага, ні другога. Тут выклікае цяжкасьць зусім ня тое, што калі Бог створаны зь нішто акурат яму давядзецца датыкацца да нішто. Але калі Бог ёсьць Богам, ён ня можа ня знаць нішто, бо як інакш “абсалюту” адлучыць ад сябе ўсю ніштожнасьць.

Гэты абеглы гістарычны экскурс высьветчвае нішто як антыпод папраўдзе бытуючаму, г.зн. як ягонае адмаўленьне. Але адно тады, калі нішто станецца праблемаю, гэты стасунак супраціўнасьці (Gegenverhältnis) дазнае ня толькі цямкога вызначэньня, але ўпершыню давядзе да стаўляньня самавітага мэтафізычнага запытаньня пра быт бытуючага. Нішто не застанецца нявызначанай супрацьпаложнасьцяй бытуючаму, а насьветліцца як належнае да быту бытуючага.

“Чысты быт і чыстае нішто, гэткім чынам, тое самае”. Гэтае цьверджаньне Гэгеля (Wissenschaft der Logik I.Buch, WW III, S. 74) выстаўленае з поўным правам. Быт і нішто становяць адзінства, але не таму, што яны абодва — з гледзішча на Гэгелевае паймо думаньня — зыходзяцца ў сваёй нявызначанасьці і беспасярэднасьці, а таму, што сам быт у істоце канцавы й аб’яўляецца толькі падчас трансцэндэнцыі вытыкнёнага ў нішто быцьця.

Інакш кажучы, калі запытаньне пра быт як такі ёсьць абыймаючым мэтафізыку запытаньнем, дык запытаньне пра нішто акажацца запытаньнем такога ладу, што агартае цэласьць мэтафізыкі. Але заразом запытаньне пра нішто працінае цэласьць мэтафізыкі, паколькі ім уводзіцца праблема выходзішча адмаўленьня, г. зн. у істоце праблема разьвязаньня правамернасьці панаваньня “лёгікі” ў мэтафізыцы.

Пад старое цьверджаньне “еx nihilo nihil fit” цяпер падводзіцца іншы, датыкаючы самой праблемы быту сэнс: ex nihilo omne ens qua ens fit. Падчас нішто быцьця бытуючае ў цэласьці заступаецца адно сваёй апрычонай магчымасьцю, г.зн. у канцавым выніку самым сабой.

У якой ступені запытаньне пра нішто, калі яно мэтафізычнае, улучае ў сябе нашае пытаючае быцьцё?

Мы былі ўхарактарызавалі нашае быцьцё як існасна вызначанае праз навуку. Калі нашае гэтак вызначанае быцьцё паставіць у запытаньне пра нішто, яму праз гэтае запытаньне давядзецца стаць падзапытальным.

Навуковае быцьцё ўкрывае сваю адназначнасьць і вастрыню ў тым, што яно на азначаны спосаб датыкаецца да самога бытуючага й вылучна да яго. Нішто намагаецца зьняважлівым гэстам адлучыць навуку. Цяпер, аднак, у пытаньні пра нішто аб’яўляецца, што гэтае навуковае быцьцё магчымае толькі тады, калі наперад вытыкнёнае ў нішто. У тым, чым яно ёсьць, яно будзе даступнае разуменьню толькі тады, калі нішто ня будзе адлучацца.

Здаваная абачлівасьць і ўсёмагутнасьць навукі ператворыцца ў сьмехацьцё, калі яна ня будзе спаважна ставіцца да нішто. Навука можа зрабіць само бытуючае спакмянём дасьледаваньня толькі тады, калі нішто аб’яўляецца. І толькі тады, калі навука будзе экзыстэнцыяваць выходзячы з мэтафізыкі, яна здолее ўсьцяж ажыцьцяўляць сваё існаснае заданьне, якое замыкаецца не ў памнажэньні і парадкаваньні ведаў, але ў па-новаму адбываным высваеньні ўсяго прасьцягу праўды аб прыродзе і гісторыі.

Адно тады, калі нішто аб’яўленае на аснове быцьця, нас можа праняць поўная адметнасьць бытуючага. Толькі тады, калі адметнасьць бытуючага ўціскае нас, паўстае і наступае на нас зьдзіўленьне. Толькі на аснове зьдзіўленьня — г.зн. аб’яўленасьці нішто — насоўваецца “чаму?”. Толькі таму, што “чаму” магчымае як такое, мы можам пэўным чынам пытацца пра асновы і абасноўваць. Толькі таму, што мы можам пытацца і абасноўваць, нашай экзыстэнцыі прадвызначаная доля дасьледніка.

Запытаньне пра нішто стаўляе нас — пытаньнікаў — самых пад пытаньне. Яно мэтафізычнае.

Людзкое быцьцё зможа датыкацца да бытуючага толькі тады, калі яно будзе вытыкнёнае ў нішто. Выступаньне вонкі бытуючага дзеецца ў істоце быцьця. Гэтае выступаньне, аднак, ёсьць самой мэтафізыкай. Згэтуль вывад: мэтафізыка належыць да “прыроды чалавека”. Яна ня ёсьць ні разьдзелам школьнае філязофіі, ні полем адвольных прыдумак — яна асноўная дзея ў самым быцьці й адначасова як само быцьцё. 

Паколькі праўда мэтафізыкі перабывае ў гэтым неабсяжным абсягу, яе стала падпілноўвае магчымасьць найглыбейшай аблуды што да найбліжэйшага суседзтва. Таму строгасьцяй навукі не дасягчы спаважнасьці мэтафізыкі. А філязофію нельга зьмерыць маштабам ідэі навукі.

Калі ўзьнятае пытаньне пра нішто стаўлялася ў запраўднасьці намі, дык мэтафізыка паказалася нам ня звонку. Адразу мы й не “залучылі” ў яе. Мы не змаглі залучыць у яе пагатоў таму, што мы — паколькі мы экзыстэнцыюем — заўсёды знаходзімся ў ёй. φύσει γάρ, ὦ φίλε, ἔνεστί τις φιλοσοφία τῇ τοῦ ἀνδρὸς διανοίᾳ (Platon, Phaidros 279а). Паколькі чалавек экзыстэнцыюе, дзеецца філязафаваньне. 

Філязофія — тое, што мы гэтак мянуем — гэта толькі прыводжаньне-ў-дзеяньне мэтафізыкі, падчас якога яна зварачаецца да самой сябе і да сваіх выразных заданьняў. Філязофія ўступае ў дзеяньне толькі праз сваеасаблівую вустаўку собскай экзыстэнцыі ў асноўныя магчымасьці быцьця ў цэласьці. Для гэтае вустаўкі падставовае: перш наданьне прасьцягу для бытуючага ў цэласьці; наступна самаўступаньне ў нішто, г.зн. выбаўленьне ад балваноў, якія ёсьць у кажнага й да якіх у яго ёсьць завядзёнка памыкацца; і напасьледак дасягненьне такога размаху гэтага завісаньня, якое стала б сягала асноўнага пытаньня мэтафізыкі, прынучанага самым нішто:

Чаму наагул бытуючае, а не, баржджэй, нішто?