Наталля ГАРДЗІЕНКА. Беларуская дыяспара як аб’ект гістарычнага даследавання (Лекцыі 1—4)
Плян:
1. Да праблемы вызначэньня паняткаў
2. Сучасны стан беларускіх дыяспараў (колькасны й якасныя аспэкты)
1. Да праблемы вызначэньня паняткаў
“Эміграцыя”, “дыяспара”, “замежжа” — паняткі, якія часта ўжываюцца ў публікацыях, прысьвечаных розным аспэктам жыцьця суайчыньнікаў па-за межамі Беларусі. Нягледзячы на ўяўнае падабенства, гэтыя тэрміны не зьяўляюцца ўзаемазаменнымі сынонімамі, і дакладнае іх вызначэньне неабходнае для правільнага разуменьня аб’екту й прадмету дасьледаваньня. У зьвязку з гэтым, варта спыніцца на акрэсьленьні згаданых паняткаў.
Пад тэрмінам “беларускае замежжа” мы маем на ўвазе ўсіх беларусаў, якія ў выніку добраахвотнага выезду ў іншыя краіны або празь зьмены дзяржаўнай мяжы апынуліся па-за межамі сучаснай беларускай дзяржавы. Азначаны панятак патрэбны, каб аддзяліць гісторыю савецкай і постсавецкай Беларусі ад падзеяў і працэсаў нацыянальна-культурнага жыцьця ў грамадзтвах зь іншай тытульнай нацыяй.
Панятак “дыяспара” мае шмат падобных і агульных па зьмесьце вызначэньняў. Першапачаткова грэцкае слова “дыяспара” — “рассейваньне”, выкарыстоўвалася дзеля таго, каб пазначыць габрэяў, якія з часу вавілонскага палону (VI ст. да н. э.) пасяліліся па-за межамі Палестыны. Сёньня гэты панятак хоць, паводле некаторых дасьледнікаў, наогул не зьяўляецца навуковым тэрмінам [Тишков В.А. Исторический феномен диаспоры // Национальные диаспоры в России и за рубежом в XIX—ХХ вв. Сборник статей / Под ред. академика РАН Ю.А.Полякова и доктора исторических наук г.Я.Тарле. Москва: ИРИ РАН, 2001. С.9—44] выкарыстоўваецца сацыёлягамі, палітолягамі, культуролягамі, гісторыкамі і абазначае частку любога народу (этнічную супольнасьць), што жыве па-за краінай свайго паходжаньня, сваёй гістарычнай радзімай. Гэткае вызначэньне тэрміну “дыяспара” робіць яго фактычна тоесным панятку “замежжа”.
Для дасьледніка важна дакладна акрэсьліць межы той ці іншай зьявы ў якасьці аб’екту навуковага вывучэньня, вызначыць яе асноўныя прыкметы і суаднесьці зь іншымі паняткамі. А таму агульнае вызначэньне дыяспары, прыведзенае вышэй, неабходна канкрэтызаваць. Так, дыяспара, гэта ня проста “кавалак” аднаго народу, што жыве сярод іншага народу. Але гэта такая этнічная супольнасьць, якая валодае асноўнымі рысамі нацыянальнай адметнасьці ўласнага народу (мова, культура, самасьвядомасьць), захоўвае іх, падтрымлівае й спрыяе іх разьвіцьцю. Такім чынам, нельга назваць дыяспарай групу беларусаў, што жывуць па-за межамі Беларусі, але пайшлі шляхам асыміляцыі, адмаўленьня ад асноўных вызначальных рысаў сваёй нацыянальнай тоеснасьці. Але тут ня варта ствараць маральную антытэзу “дыяспара — не-дыяспара” як “станоўчае — адмоўнае”. Працэс асыміляцыі мае аб’ектыўныя падставы, і яго ня варта ацэньваць з маральных пазыцыяў.
Акрамя таго, дыяспара мусіць мець пэўныя арганізацыйныя формы свайго функцыянаваньня, пачынаючы ад групаў кшталту зямляцтваў і да грамадзкіх, нацыянальна-культурных і палітычных рухаў. Іншымі словамі, да дыяспары нельга аднесьці любую групу беларусаў, калі ў іх няма нутранага імпульсу да самазахаваньня, што ў выніку вызначае існаваньне пэўных арганізацыйных формаў.
Яшчэ адна адметная рыса дыяспары — сацыяльная абарона ёю асобных удзельнікаў.
Такім чынам, дыяспару можна вызначыць як “устойлівую сукупнасьць людзей адзінага этнічнага паходжаньня, якія жывуць за межамі сваёй гістарычнай радзімы й маюць сацыяльныя інстытуты для разьвіцьця й функцыянаваньня гэтай супольнасьці” [Тощенко Ш.Т., Чаптыкова Т.И. Диаспора как объект социологического исследования // Социс. №12. 1996. С.37]. Аднак і гэтую дэфініцыю варта ўдакладніць шляхам вызначэньня пэўных дадатковых характарыстык. Так, дыяспара — гэта заўсёды этнакультурная супольнасьць, аб’яднаная на падставе ўяўленьняў аб агульнай радзіме й пабудаваных на гэтай падставе калектыўных сувязяў, групавой салідарнасці й дэманстраваных адносінах да радзімы [Safran W. Diasporas in Modern Scieties: Myths of Homeland and Return // Diaspora. 1991. Vol.1. №1. P.83—84]. Такім чынам, дыяспара вызначаецца не праз дэмаграфічную й этнічную рэальнасьць, а праз пэўны стыль жыцьцёвых паводзінаў, які зьяўляецца вынікам асабістага выбару чалавека. Менавіта гэтым дыяспара адрозьніваецца ад астатняй міграцыі (эміграцыі ці іміграцыі — у залежнасьці ад ракурсу дасьледаваньня).
Дыяспара – у большай ступені зьява палітычная, у той час калі міграцыя — сацыяльная. У выніку, калі мы будзем гаварыць пра беларускіх імігрантаў, то, адпаведна з унівэрсальным вызначэньнем, да іх мы маем адносіць усіх асобаў, якія выехалі са сваёй Бацькаўшчыны на пастаяннае або доўгачасовае пражываньне з палітычных, рэлігійных, эканамічных, этнічных ці іншых прычынаў [Эміграцыя // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т.6. Ч. ІІ. Мінск, 2003. С. 256—262]. А вось да беларускай дыяспары будуць належаць тыя нашыя суайчыньнікі, што, маючы сваю нацыянальную самасьвядомасьць і памяць пра Беларусь, імкнуліся аб’яднацца на падставе гэтай агульнасьці, каб захаваць сваю культурную адметнасьць у іншакультурным грамадзтве.
Гэткім чынам, паняцьце “беларуская дыяспара” можна выкарыстоўваць у дачыненьні да абмежаванай колькасьці краінаў, а менавіта, да тых, дзе сапраўды існуюць арганізаваныя формы беларускай этнакультурнай прысутнасьці — грамады беларусаў (беларусы Аўстраліі, беларусы Вялікабрытаніі, беларусы ЗША і г.д.). Выкарыстоўваць жа панятак “беларуская дыяспара” для вызначэньня ўсёй сукупнасьці беларускіх грамадаў у сьвеце навукова не зусім абгрунтавана (гэта “беларускае замежжа”), бо складана казаць пра структурнае, культурнае й палітычнае адзінства ўсіх тых утварэньняў, значная частка якіх мае эпізадычныя кантакты паміж сабой і не ўсьведамляе агульнасьці сваіх інтарэсаў.
2. Сучасны стан беларускіх дыяспараў (колькасны й якасны аспэкты)
Колькасьць беларусаў, якія сёньня знаходзяцца па-за межамі радзімы, магчыма ацаніць у 2—2,5 млн. чалавек (гэта блізу 20 адсоткаў беларусаў). Штогод зь Беларусі легальна эмігруе блізу 10—12 тыс. чалавек (зьвесткі з статыстычнага зборніка 2004 г. (гл. Табліцу 1); блізу 1200—1500 беларусаў штогадова атрымоўваюць права на сталае жыхарства ў ЗША, паводле амэрыканстае статыстыкі).
Беларусы знаходзяцца за межамі краіны з розных прычынаў сацыяльнага, эканамічнага, палітычнага, геапалітычнага характару. Так, прыкладам, беларусы Польшчы ці Літвы апынуліся за межамі Беларусі не ў выніку эміграцыі, а празь зьмены дзяржаўнай мяжы ў час савецкай беларускай дзяржаўнасьці. Своеасаблівая сытуацыя і з суайчыньнікамі на постсавецкай прасторы, якія выяжджалі зь Беларусі ў савецкі час, але не лічылі гэта эміграцыяй, бо, фактычна, перамяшчаліся ў межах адной вялікай краіны СССР. Тым ня менш, галоўнай прычынай фармаваньня беларускага замежжа былі эміграцыі. Да прыкладу, толькі цягам ХХ ст. існавала некалькі хваляў: на пачатку ХХ ст. у выніку эканамічнай крызы ў Расейскай імпэрыі, уцякацтва падчас Першае сусьветнае вайны, эканамічная эміграцыя 1920-х гг., ці не найбуйнейшая хваля пасьля Другой сусьветнай вайны і вялікая хваля 1990-х гг.
Паводле некаторых зьвестак, беларусы сёньня жывуць у 73 краінах сьвету. Аднак дакладныя зьвесткі колькасьці нашых суайчыньнікаў у гэтых краінах знайсьці даволі складана. Гэтаму перашкаджае найперш тое, што шмат у якіх краінах беларусы доўгі час не ўлічваліся ў якасьці прадстаўнікоў асобнай нацыі. Адсюль — іх адсутнасьць у афіцыйных статыстычных зьвестках і немагчымасьць сёньня аднавіць дакладныя памеры іміграцыі нашых суайчыньнікаў у большасьць еўрапейскіх краінаў да пачатку 1990-х гг. (калі была створаная незалежная Рэспубліка Беларусь, беларусаў сталі ўлічваць у іміграцыйнай статыстыцы большасьці краінаў ужо не як прадстаўнікоў СССР). Тым ня менш, прыблізныя ацэнкі колькасьці беларусаў у некаторых краінах можна зрабіць; праўда, крыніцы такой інфармацыі на сёньня надзвычай размаітыя, і праверыць дакладнасьць некаторых зь іх амаль немагчыма (гл. Табліцу 2).
Ацаніць колькасьць удзельнікаў дыяспараў больш складана, чым колькасьць імігрантаў. Для кожнай краіны будзе свая больш-менш дакладная статыстыка, якая вызначаецца колькасьцю сяброў беларускіх арганізацыяў і “статыстычных” сяброў грамадаў. На сёньня беларускія суполкі дзейнічаюць у 23 краінах сьвету: Азэрбайджане, Армэніі, Аўстраліі, Аўстрыі, Бэльгіі, Вялікабрытаніі, Гішпаніі, ЗША, Казахстане, Канадзе, Кыргызстане, Літве, Латвіі, Малдове, Нямеччыне, Польшчы, Расеі, Узбэкістане, Украіне, Францыі, Чэхіі, Швэцыі, Эстоніі. У гэтых краінах магчыма казаць пра наяўнасьць структураў беларускае дыяспары.
Усе беларускія дыяспары ў сьвеце можна падзяліць, па-першае, паводле геаграфічнай прыкметы, па-другое, паводле часавай. Відавочныя адрозьненьні ёсьць паміж беларускімі дыяспарамі на Захадзе і Ўсходзе. Так, асяродкі беларусаў у ЗША, Канадзе, Аўстраліі ды Заходняй Эўропе маюць шэраг агульных рысаў, вызначаных найперш умовамі сацыяльна-эканамічнага й палітычнага разьвіцьця гэтых краінаў, і выразныя асаблівасьці ў параўнаньні з асяродкамі беларусаў на постсавецкай прасторы.
Акрамя таго, ёсьць дыяспары, што ўтварыліся ў розныя гістарычныя пэрыяды. Некаторыя дасьледнікі сьцьвярджаюць, што казаць пра існаваньне дыяспараў да фармаваньня нацыянальнай дзяржавы, фактычна, немагчыма (а ўсе ранейшыя міграцыйныя працэсы пераважна ня маюць вынікам стварэньне трывалых і жыцьцяздольных нацыянальных асяродкаў). Адпаведна беларускія дыяспары — прадукт ХХ ст. Некаторыя зь іх сталі фармавацца ячшэ ў 1920—1930-х гг. Прыкладам у гэты час узьніклі першыя беларускія арганізацыі ў ЗША, зь якімі пазьней кантактавалі беларусы паваеннай хвалі. У 1920-х гг. сталі фармавацца беларускія нацыянальныя арганізацыі ў Чэхіі, дзе знаходзіліся як прадстаўнікі палітычнай эміграцыі, так і беларускія студэнты. На жаль, у паваенны час пад уплывам новых палітычных абставінаў пераемнасьць у існаваньні беларускай дыяспары ў Чэхіі была згубленая і створаныя ў 1990-х гг. арганізацыі мусілі наладжваць уласную дзейнасьць, фактычна, ад самага пачатку, апэруючы хіба што культурнай спадчынай сваіх папярэднікаў. Пераважная ж большасьць заходніх беларускіх дыяспараў была вынікам эміграцыі пасьля Другой сусьветнай вайны, калі значная колькасьць беларусаў апынулася ў краінах Паўночнай і Паўднёвай Амэрык, Аўстраліі, Заходняй Эўропы. Створаныя ў гэты час беларускія асяродкі вызначаюцца паводле сваёй палітычнай скіраванасьці, абумоўленай сытуацыяй халоднай вайны і існаваньня БССР у складзе СССР. Беларусы Аўстраліі, Вялікабрытаніі, Канады ды ЗША бралі актыўны ўдзел у антысавецкім руху па той бок “жалезнай заслоны” і лічылі Беларусь краінай, паняволенай Саветамі. У той жа час беларускія арганізацыі ў Аргентыне, дзе быў вялікі ўплыў савецкай амбасады на іх дзейнасьць, станоўча ставіліся да СССР, і нават, рэалізуючы на практыцы заклік савецкай радзімы да вяртаньня, сталі цягам 1970-х гг. масава прыяжджаць у Беларусь. Прыклад Аргентыны нельга ўважаць за тыповы, бо ад 1960-х гг. беларуская дыяспара разьвівалася там ізалявана ад іншых буйнейшых беларускіх асяродкаў на Захадзе, дзе пераважалі палітычная заангажаванасьць ды нэгатыўнае стаўленьне да БССР.
Абвяшчэньне беларускай незалежнасьці прычынілася да стварэньня беларускіх дыяспараў у Эўропе й на постсавецкай прасторы. Па-першае, зьявіліся новыя колькасна вялікія дыяспары, што існуюць сёньня ў Расеі, Украіне. Параўнальна з старымі дыяспарамі, яны сфармаваліся ў прынцыпова іншых умовах як сацыяльна- эканамічных, гэтак і геапалітычных. Зьнікла неабходнасьць весьці барацьбу супраць паняволеньня Беларусі (разам з тым стаўленьне да палітычных працэсаў у краіне ператварылася ў новы фактар палітычнага падзелу дыяспараў).
Акрамя таго, у выніку міграцыйных працэсаў 1990-х гг. адбылася зьмена пакаленьняў у некаторых паваенных дыяспарах, а адсюль і абнаўленьне іх структуры, спосабаў і мэтадаў арганізацыі сваёй дзейнасьці. Так, некаторыя новыя эмігранты зь Беларусі арганічна ўліліся ў асяродкі суайчыньнікаў ЗША, Канады, Вялікабрытаніі й далі штуршок да аднаўленьня дзейнасьці старых структураў дыяспараў гэтых краінаў (выданьне новых пэрыёдыкаў ці аднаўленьне старых (як канадыйскае “Беларускае Слова” ці амэрыканскі “Беларус”), стварэньне новых арганізацыяў). Акрамя таго, новая хваля эміграцыі прычынілася да стварэньня новых беларускіх асяродкаў у Заходняй Эўропе, там, дзе раней не было трывалых дыяспараў (Чэхія, Нямеччына, Аўстрыя), або да фармаваньня паралельных структураў новай дыяспары побач з старымі (Бэльгія).
Асаблівасьцю фармаваньня беларускіх дыяспараў у сьвеце заўсёды быў яшчэ й фактар уплыву дыяспараў суседніх народаў. Калі паглядзець на 12 найбольшых дыяспараў у сьвеце (гл. Табліцу 3), то магчыма адцеміць, што палякі, расейцы й украінцы якраз уваходзяць у гэты сьпіс. Такім чынам, беларусы за мяжой сутыкаліся з сытуацыяй натуральнага прыцягненьня нацыянальных асяродкаў гэтых трох вялікіх і цывілізацыйна блізкіх нацыяў. У выніку, пры невысокім узроўні нацыянальнай сьвядомасьці суайчыньнікаў ці іх малой колькасьці ў рэгіёне, беларусы ўліваліся ў структуры польскай, украінскай ці расейскай дыяспараў. Такім чынам, існаваньне вялікіх паводле колькасьці й моцных суседніх дыяспараў было тым чыньнікам, які з гледзішча пэрспэктывы не спрыяў узмацненьню беларускіх нацыянальных асяродкаў.
Асяродкі беларусаў, што існуюць празь дзесяцігодзьдзі, маюць цікавыя набыткі найперш у нацыянальна-культурнай галіне. На Захадзе гэта культурніцкія асяродкі, дзе беларуская культура ніколі ня ведала на сабе ўплыву саветызацыі. А таму створаная тут літаратура й выяўленчае мастацтва, а таксама друк зьяўляюцца адметным і вартым увагі пластом нацыянальнае культуры.
Цягам ХХ ст. па-за межамі Беларусі выходзіла 414 беларускіх пэрыёдыкаў, а колькасьць выданьняў, прысьвечаных беларускай тэматыцы, паводле бібліяграфіі Кіпеляў, болей за 4 000 назоваў (4 180). Адмысловая калекцыя беларускіх друкаў знаходзіцца цяпер на захаваньні ў Нью-Ёрскай публічнай бібліятэцы. Аднак дзякуючы дзейнасьці беларусаў у розных краінах, у бібліятэках ЗША, Канады, Аўстраліі, Вялікабрытаніі знаходзяцца беларускія зборы кніг, выдаваныя як у дыяспарах, так і ў мэтраполіі. Прыкладам, у ЗША рэкамэндацыі ў стварэньні беларускіх фондаў у бібліятэках давалі найперш Зора і Вітаўт Кіпелі; у Аўстраліі прафэсар псыхалёгіі Вольга Качан перадавала ў бібліятэку найстарэйшага й найбуйнейшага ў краіне Сыднэйскага ўнівэрсытэту беларускую ангельскамоўную пэрыёдыку.
На сёньня магчыма казаць пра дзейнасьць у беларускім замежжы некалькіх беларускіх навукова-выдавецкіх і культурных цэнтраў. Прыкладам, Беларускі інстытут навукі й мастацтваў дзеіць у ЗША, мае аддзяленьне ў Канадзе; ў Лёндане працуюць Бібліятэка й музэй імя Францішка Скарыны, дзейнасьць якіх мае на мэце гуртаваньне беларускай навуковай і творчай эліты дзеля вывучэньня й захаваньня беларускай культурнай і гістарычнай спадчыны. Стабільны навукова-дасьледчы й выдавецкі цэнтар беларусістыкі дзейнічае ў Беластоку. У беларускім замежжы сёньня рэалізуюцца некаторыя навуковыя й культурныя, а таксама выдавецкія праекты. Ёсьць пляны ў стварэньні Энцыкляпэдыі беларускай дыяспары супольнымі сіламі дыяспары й мэтраполіі.
Мацнейшыя нацыянальныя асяродкі дыяспары зьяўляюцца крыніцай інфармацыі пра Беларусь у тым ліку й для грамадзкіх і палітычных колаў краінаў, у якіх яны дзейнічаюць. Так, беларусы ЗША цягам дзесяцігодзьдзяў маюць сталыя кантакты з шэрагам амэрыканскіх сэнатараў, а прадстаўнікі беларускай супольнасьці няспынна інфармавалі амэрыканскія найвышэйшыя палітычныя колы пра нашую краіну. Такім чынам, дыяспара ўплывае на фармаваньне іміджу Беларусі ў сьвеце.
Адна з важных функцыяў, якую выконваюць нацыянальныя дыяспары — дапамога ў сацыяльна-эканамічнай адаптацыі новых імігрантаў. У пераважнай большасьці беларускіх дыяспараў на Захадзе ад самага пачатку іх існаваньня ствараліся структуры, адказныя за акумуляваньне сродкаў для дапамогі суайчыньнікам. У свой час у Аўстраліі дзейнічалі нават будаўнічыя каапэратывы, што дапамагалі суайчыньнікам збудаваць уласнае жыльлё. І сёньня шмат у якіх дыяспарах ёсьць магчымасьці грамадзкай дапамогі й падтрымкі новых імігрантаў, пэрспэктыўных культурніцкіх праектаў і нават некаторыя сродкі для вырашэньне канкрэтных праблемаў асобаў, што зьвяртаюцца па дапамогу з мэтраполіі.
Таблица 1. Внешние миграционные потоки в Республике Беларусь складывались следующим образом:
Табліца 2. Колькасьць беларусаў у замежжы
№ |
Краіна |
Колькасьць беларусаў |
Крыніца |
| 1. | Аўстралія | 10.000 (на 1970-я гг.)
483 |
Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (БСЭ)
Перапіс насельніцтва Аўстраліі 2002 (?) г. (Гардзіенка Н. Беларусы ў Аўстраліі) |
| 2. | Аргентына | 30.000 (на 1970-я гг.) | БСЭ |
| 3. | Вялікабрытанія | 20.000 | ЭГБ |
| 4. | ЗША | 600.000 | Кіпель В. Беларусы ў ЗША |
| 5. | Казахстан | 111.926 | Перапіс 1999 г. |
| 6. | Канада | 100.000 | ЭГБ |
| 7. | Літва | 42.866 | Перапіс 2001 г. |
| 8. | Латвія | 92.000 | Афіцыйная статыстыка |
| 9. | Малдова | 20.000 | ЭГБ |
| 10. | Польшча | 200.000
50.000 |
Ранейшая статыстыка
Апошні афіцыйны перапіс |
| 11. | Расея | 810.000 | Перапіс 2002 г. |
| 12. | Узбекістан | 29.000 | ЭГБ |
| 13. | Украіна | 275.700 | Перапіс 2001 г. |
| 14. | Чэхія | менш за 10.000 | Калі не ўважаць нелегалаў |
| 15. | Эстонія | 21.363 | Перапіс 1999 г. |
Табліца 3. Найвялікшыя дыяспары ў сьвеце
|
Лекцыя 2.
Плян:
1. Фактары, што ўплываюць на функцыянаваньне дыяспары
1.1. Дыяспара й сацыяльнае асяродзьдзе
1.2. Асаблівасьці расьсяленьня імігрантаў
1.3. Сувязь з мэтраполіяй
1.4. Асноўныя характарыстыкі імігрантаў як этнасацыяльнай групы
2. Этапы існаваньня дыяспары
2.1. Выжываньне на чужыне
2.2. Стварэньне грамады
2.3. Сталая грамада
2.4. Заняпад
1. Фактары, што ўплываюць на функцыянаваньне дыяспары
Лёсы імігрантаў звычайна падобныя, але ў кожнай грамады — свой лёс. Ёсьць вялікія і малыя грамады, ёсьць болей ці меней устойлівыя. Адны адыгрываюць істотную ролю ў жыцьці грамадзтва-гаспадара, уплыў іншых — незаўважны. Тым ня менш, усе яны праходзяць унівэрсальны шлях эвалюцыи. Сілы прыцягненьня грамады няздольныя супрацьстаяць магутнаму разбуральнаму ўплыву асяродзьдзя, ладу жыцьця грамадзтва-гаспадара, ягонай інфармацыйнай прасторы. Пытаньне пра фактары захаваньня ці размываньня дыяспары адно з найболей значных і для беларускіх дыяспараў.
1.1. Дыяспара й сацыяльнае асяродзьдзе
Жыцьцё ў дыяспары — гэта асаблівы стан, асаблівая сацыяльнасьць. Беларускія эмігранты, новыя пасяленцы, перамешчаныя асобы, уцекачы прыходзілі ў чужы, часам нават варожы сьвет з адрозным побытам, звычаямі, уяўленьнямі пра тое, што такое добра й дрэнна. За невялікім выняткам, эмігранты звычайна адчувалі сябе пазбаўленымі каранёў, бо не знаходзілі ані звыклага асяродзьдзя, ані звыклых нормаў узаемадачыненьняў паміж людзьмі. І непазьбежна былі вымушаныя мірыцца зь зьменай сацыяльнага статусу. Пераважная большасьць беларусаў на эміграцыі (і ў дыяспаратворчай паваеннай хвалі асабліва) пачынала працаваць з узроўню неквалікаваных работнікаў незалежна ад таго, чым яны займаліся на радзіме. Акрамя таго, сяляне на эміграцыі звычайна ператвараліся ў гарадзкіх жыхароў. Як правіла, на самым пачатку жыцьцё на чужыне было зьвязанае з абмежаваньнямі ў ежы, сацыяльных кантактах і г.д. Імігранцкая грамады складваліся пад ціскам абставінаў, але этнакультурна заўсёды, асабліва на пачатковай стадыі, адрозьніваліся ад навакольнага сацыяльнага асяродзьдзя. Мэнталітэт дыяспары — гэта вобраз думак, сыстэма ідэяў і сымбаляў, сьветаадчуваньне, сукупнасьць духовых і маральна-этычных установак імігрантаў, што складаюць пэўную сацыяльна-этнічную групу. Ён ня тоесны ні мэнталітэту асобных іх удзельнікаў, ні жыхароў мэтраполіі, ні грамадзтваў, дзе існуюць імігранцкія групы. З часам спэцыфічнасьць мэнталітэту дыяспары ў параўнаньні з мэнталітэтам мэтраполіі павялічваецца, што ёсьць вынікам іх ізаляванасьці ды абмежаваных камунікацыйных кантактаў з мэтраполіяй.
Дыяспара застаецца сабой толькі да тае пары, пакуль у яе мэнтальнасьці захоўваецца этнаграфічна-культурная спэцыфіка, а яе ўдзельнікі ўсьведамляюць сваю інакшасьць у грамадзтве. У аднаго, двух, трох пакаленьняў захоўваецца яшчэ адна агульная рыса — калектыўная памяць, якую называюць галоўнай характарыстыкай дыяспары. Эрозія групавога мэнталітэту — галоўны разбуральнік імігранцкіх грамадаў.
Грамада дыяспары заўсёды фармуецца як вынік супрацьпастаўленьня “Мы — Яны”, “Свае — Чужыя”. Стасункі паміж дыяспарай і сацыяльным асяродзьдзем — гэта стасункі між двума генэтычна рознымі соцыюмамі. Таму дыяспара як цэлае мусіць шукаць магчымасьці існаваньня ў іншаэтнічным сацыяльным навакольлі.
Звычайна грамадзтвы-гаспадары, дзе фармаваліся беларускія дыяспары, уяўлялі сабою добра структураваныя соцыюмы, у якіх кожная сацыяльная група выконвала ўласную, неабходную для яго функцыю. Гэтыя соцыюмы вызначаліся ўласнай унікальнай сьвядомасьцю і ўстойлівасьцю да зьнешняга ўзьдзеяньня. Дыяспара з уласнымі традыцыямі, спосабам мысьленьня й сьветабачаньнем успрымалася як нешта чужое, што сваім існаваньнем парушала звыклы лад жыцьця грамадзтва. Прыкладам, Аўстралія ў першай палове ХХ ст. праводзіла мэтанакіраваную палітыку абмежаваньня іміграцыі зь небрытанскіх краінаў, і таму вялікая хваля эўрапейскіх перасяленцаў паваеннага часу (сярод якіх і амаль 10.000 беларусаў) выклікала своеасаблівы шок у грамадзтве. Аўстралійцы не былі падрыхтаваныя да ўзаемадзеяньня з прадстаўнікамі іншых невядомых для іх нацыяў, чакалі сустрэцца з паўдзікімі народамі, што стаяць на значна ніжэйшай ступені разьвіцьця. Адсюль пэўная насьцярожанасьць мясцовага насельніцтва да імігрантаў, уяўленьне пра іх дзікунства і крыміналізаванасьць і г.д. Урад вымушаны быў распрацаваць сыстэму мерапрыемстваў па знаёмстве аўстралійцаў з імігрантамі, іх культурай і ладам жыцьця, каб зьняць узьніклую напружанасьць і пераадолець нэгатыўнае стаўленьне да імігрантаў, што нібыта занялі тыя працоўныя месцы, якія былі прызначаныя аўстралійцам. Адначасова гэтая сытуацыя спрыяла арганізацыі і фармаваньню асноўных кірункаў дзейнасьці беларускіх асяродкаў у Аўстраліі, адным зь якіх была годная рэпрэзэнтацыя сваёй нацыянальнай культуры на ладжаных аўстралійцамі, асабліва ў першыя гады, шматнацыянальных фэстывалях.
Асаблівую цікавасьць выклікае сацыяльна-культурны аспэкт узаемадзеяння дыяспары й грамадзтва-гаспадара, бо адаптацыя мае на ўвазе працэс сацыяльна-культурнай трансфармацыі мігранта ў зьмененым, у тым ліку й пад уплывам дыяспары, грамадзтве. І гэты ўплыў тым большы, чым большае значэньне ў культурным, эканамічным і палітычным жыцьці краіны маюць імігранты. У пераважнай большасьці выпадкаў празь невялікую колькасьць беларусаў у дыяспарах у параўнаньні зь іншымі блізкімі народамі складана казаць пра вызначаны беларускі ўплыў на грамадзтва-гаспадара. З тае прычыны, што славянскія дыяспары вельмі часта ў розных краінах супрацоўнічалі, хутчэй можна казаць пра агульны славянскі ўплыў на культуру неславянскіх грамадзтваў, дзе фармаваліся дыяспары.
Відавочна, што, як і іншыя імігранты, беларускія імігранты паўсюль прыносілі ў грамадзтвы іншых краінаў уласныя густы, уяўленьні, мянялі ўжо прысутны этнічны спэктар. Самім сваім існаваньнем любая дыяспара паступова вымушае грамадзтва-гаспадара зьмяняць уяўленьне пра сябе. Вынікам маштабнага ўзаемадзеяньня грамадзтваў Вялікабрытаніі, ЗША, Канады, Аўстраліі з дыяспарамі, што былі сфармаваныя найперш міграцыйнымі працэсамі пасьля Другой сусьветнай вайны, стала фармуляваньне новай палітыкі шматкультуралізму, накіраванай на сьвядомае падтрыманьне этнанацыянальнай разнастайнасьці грамадзтваў гэтых краінаў.
Беларускія імігранты ня толькі спрыялі й спрыяюць разьвіцьцю эканомікі краінаў-гаспадароў, найперш у якасьці таннай працоўнай сілы, але й пашыраюць іх магчымасьці, спрыяюць аднаўленьню традыцыйнай сыстэмы сацыяльна-эканамічных сувязяў, дапамагаюць у вырашэньні сацыяльна-эканамічных праблемаў. Ілюстрацыяй гэтага ёсьць прыклад беларусаў у Аўстраліі, што ў ліку іншых эўрапейскіх імігрантаў былі адмыслова запрошаныя ў краіну з прычыны неабходнасьці інтэнсыфікаваць эканамічнае разьвіцьцё (не хапала ўласнай працоўнай сілы для асваеньня новых абшараў і індустрыялізацыі), а таксама дзеля вырашэньня дэмаграфічнай праблемы (значная колькасная перавага мужчынскай часткі насельніцтва). Аналягічную сацыяльна-эканамічную ролю, напэўна, выконвалі й беларусы ў Канадзе й Аргентыне (дзе была патрэба ажыўленьня сельскагаспадарчай вытворчасьці), а таксама ў Францыі (дзе беларусы ў ліку іншых імігрантаў працавалі на вугальных капальнях).
Зь іншага боку, вымушаная ці нявымушаная жыльлёвая адасобленасьць імігрантаў (у большасьці краінаў беларусы першапачаткова імкнуліся сяліцца калі ня разам зь беларусамі, то прынамсі ў славянскім асяродзьдзі), іх большая ці меншая сацыяльная ізаляванасьць, народжаная як калектывісцкім інстынктам, гэтак і ўсьведамленьнем няроўнасьці, самой атмасфэрай этнічных забабонаў, часам простай варожасьцю карэннага насельніцтва — стварае праблемы ў стасунках паміж дыяспарай і грамадзтвам. Гэтыя стасункі асабліва напружваюцца, калі ўзьнікаюць эканамічныя цяжкасьці, крызісныя сытуацыі на рынку працы. Імігранты пачынаюць выклікаць у карэннага насельніцтва раздражненьне, незадаволенасьць фактычнай ці ўяўнай канкурэнцыяй (пра што згадвалася ў прыкладзе зь беларусамі ў Аўстраліі вышэй). Зь зьменай сацыяльнага і культурнага клімату ў грамадзтве, натуральна, зьмяняюцца й самі ўмовы існаваньня дыяспары.
Любая дыяспара зьяўляецца для грамадзтва-гаспадара іншародным целам, якое, свядома ці не, імкнецца выштурхнуць (асыміляваць), ізаляваць ці прымусіць дзейнічаць паводле правілаў, выгодных грамадству-гаспадару. Звычайна грамадзтва пакідае імігрантам толькі тую частку жыцьцёвай прасторы, што з тых ці іншых прычынаў не занятая карэнным насельніцтвам. Гісторыя сьведчыць, што беларускія імігранты, як і іншыя, заўсёды былі гатовыя брацца за любую працу, у тым ліку й за тую, якой з розных прычынаў не займалася карэннае насельніцтва. Пры гэтым адной дыяспары выпадае больш шырокая, а іншай больш вузкая ніша. (Прыкладам, у Аўстраліі італьянцы стала спэцыялізуюцца на вырошчваньні гародніны, асабліва таматаў, і да іх ставяцца як да галоўных вытворцаў у гэтай галіне. А грэкі займаюцца будаўнічым бізнэсам, звычайна маюць вялікія хаты, што вылучаюцца з агульнага шэрагу.) Часта ў залежнасьці ад роляў, што тыя ці іншыя дыяспары адыгрываюць у канкрэтным грамадстве, складваецца й нефармальная герархія дыяспараў (ёсьць “важныя”, “галоўныя” і меней “важныя”, “негалоўныя”). Пры тым, чым бліжэй дыяспара да аўтахтоннага насельніцтва, тым, звычайна, вышэйшы яе сацыяльны статус. (Прыкладам, у Аўстраліі найбольшай павагай карысталіся галяндцы ды французы, як прадстаўнікі цывілізацыйна блізкіх да брытанцаў нацыяў).
Такім чынам, стан асяродзьдзя (сытуацыя, створаная і кантраляваная карэнным насельніцтвам) мае вырашальнае значэньне для далейшага разьвіцьця і існаваньня дыяспары. Яно можа быць спрыяльным ці неспрыяльным для дыяспары. У спрыяльным асяродзьдзі грамада мае магчымасьць захаваць і ўмацаваць сваю ўнутраную структуру, узмацніць сувязі між імігрантамі. У той жа час гэта звужае магчымасьці сацыяльнай адаптацыі самога імігранта, бо грамада трымае яго ў сфэры сваіх інтарэсаў. Чым больш складанае жыцьцё імігранта, тым большую патрэбу ён мае ў падтрыманьні шчыльных сувязяў з грамадой; зьнітаванасьць грамады тады ўзрастае, замацоўваецца сындром гета — самаізаляцыі дыяспары, у яе мэнталітэце пачынаюць кансэрвавацца спэцыфічныя псыхалягічныя і этнічныя рысы. Чым большая дыскрымінацыя імігрантаў, тым менш пасьпяхова адбываецца працэс сацыяльнай адаптацыі: у дыяспары спрацоўваюць ахоўныя мэханізмы, узмацняецца барацьба за выжываньне. Грамада кансалідуецца, і культурная дыстанцыя паміж ёй і сацыяльным асяродзьдзем старанна захоўваецца.
Неспрыяльнае для захаваньня грамады як сацыяльнага інстытуту асяродзьдзе, роднаснае для імігрантаў, дзе адсутнічаюць этнічныя забабоны. Усё гэта зьмяншае зьнітаванасьць грамады, затое спрашчае асыміляцыю імігрантаў. Такая сытуацыя існуе найперш у Расеі й Украіне. І таму чым больш спрыяльнае асяродзьдзе для імігрантаў, чым больш інстытуты грамадзтва-гаспадара здольныя задаволіць матэрыяльныя й духовыя патрэбы перасяленца, тым менш значнымі для яго становяцца аналягічныя інстытуты, створаныя самой дыяспарай. У краінах паваеннай іміграцыі, што былі зацікаўленыя ў прыцёку імігрантаў для вырашэньня сваіх праблемаў, пераважна фармавалася даволі спрыяльнае ў дачыненьні да новых пасяленцаў заканадаўства зь мінімальнымі абмежаваньнямі сацыяльнага й эканамічнага характару.
Гісторыя беларускіх дыяспараў на Захадзе сьведчыць, што з цягам часу сувязі імігранта з грамадой слабелі, а з грамадзтвам — узмацняліся. Зьнітаванасьць грамады, народжаная неабходнасьцю барацьбы за існаваньне, размывалася, грамада занепадала й пачынала паступова разбурацца. Урэшце, у некаторых краінах яна ператварылася адно ў сымболь прысутнасьці дыяспары.
1.2. Асаблівасьці расьсяленьня імігрантаў
Сярод фактараў, што ўплываюць на функцыянаваньне любой дыяспары, важную ролю адыгрываюць колькасьць імігрантаў і асаблівасьці расьсяленьня. Безумоўна, неабходная нейкая “крытычная маса” імігрантаў, для таго, каб утварылася грамада з сваімі інстытутамі, мэханізмамі самарэгуляцыі й разьвіцьця. Малаколькасная група ня можа стварыць грамаду. Так, паасобныя беларусы, што апынуліся ў Новай Зэляндыі, Марока ці на Мадагаскары аб’ектыўна не маглі стварыць у гэтых краінах структураў. Вядома, што чым большай колькасна зьяўляецца дыяспара і чым больш кампактна яна расьселеная, тым яна мацнейшая і тым слабейшае ўзьдзеяньне на імігранта і яго дзяцей сацыяльнага асяродзьдзя аўтахтонаў.
Праўда, немагчыма дакладна вызначыць тую крытычную колькасьць імігрантаў, якая неабходная для стварэньня дыяспары. У кожнай краіне і кожным рэгіёне дзейнічае свой набор чыньнікаў, што аб’ектыўна вызначаюць пэрспэктывы будучай дыяспары. Так, у аўстралійскім Пэрце быў толькі блізу дзясятак сем’яў беларусаў, чаго, тым ня менш, аказалася дастаткова, каб стварыць трывалую нацыянальную грамаду, якая здолела арганізваць культурнае й рэлігійнае жыцьцё, набыць маёмасьць, наладзіць працу радыё і перажыць зьмену пакаленьняў. У той жа час ствараўся і беларускі асяродак у Брысбэне, які ня зь меншай колькасьцю ўдзельнікаў ня здолеў ператварыцца ў нацыянальную грамаду і спыніў сваё існаваньне цягам наступных 8—10 гадоў.
Пераважна, імігранты імкнуцца сяліцца побач з суродзічамі. Праўда, у неславянскім асяродзьдзі беларусы часам разглядалі ўсіх славянаў-эмігрантаў як суродзічаў. Таму ў розных гарадах сьвету ў паваенны час узьнікалі такія мяшаныя імігранцкія пасяленьні, у якіх жылі й беларусы.
Аднак даволі часта розныя абставіны не спрыяюць кампактнаму пражываньню. Дыспэрснае расьсяленьне аслабляе грамаду. Чым меншая паводле колькасьці й раскіданая ў прасторы дыяспара, тым хутчэй яна страчвае свае этнанацыянальныя адметнасьці й зьнікае ў традыцыйным сацыяльным асяродзьдзі. Прыкладам, у Аўстраліі алегласьці паміж некаторымі беларускімі асяродкамі ў сотні ці нават тысячы кілямэтраў зьявіліся тым фактарам, што аслабляў грамаду, перашкаджаў ажыцьцяўленьню некаторых праектаў дыяспары, асабліва зьвязаных з працай беларускіх школак.
Дыспэрснасьць расьсяленьня непазьбежна ўзрастае з часам, калі павялічваецца колькасьць нуклеарных сем’яў (дзеці пачынаюць жыць асобна ад бацькоў і вызначаюць месца свайго жыхарства, кіруючыся эканамічнымі ці прафэсійнымі матывамі, а не нацыянальнымі, як гэта спачатку маглі рабіць бацькі). Раскіданасьць імігрантаў можа быць таксама вынікам высокага адукацыйнага цэнзу (больш адукаваныя спэцыялісты маюць магчымасьць знайсьці лепшую працу і жыльлё бліжэй да яе ці ў больш выгодным раёне, што вядзе да абмежаванасьці кантактаў з грамадой. Узгадаем прыклад навукоўца Барыса Кіта ці супрацоўніка Міністэрства аховы здароўя Заходняй Аўстраліі Анатоля Бразоўскага). Акрамя таго, з часам павялічваецца сацыяльная мабільнасьць і ўцягнутасьць імігрантаў у гарадзкое жыцьцё, што таксама паслабляе сувязі з нацыянальнымі арганізацыямі, абмяжоўвае ўдзел у іх.
Відавочна, што датычна беларускіх дыяспараў, колькасная абмежаванасьць і пэўная расьцярушанасьць, асабліва ў вялікіх паводле плошчы краінах, разам з наяўнасьцю моцных дыяспараў суседніх народаў даволі часта пасляблялі іх.
1.3. Сувязь з мэтраполіяй
Да асноўных структуратворчых фактараў грамады варта аднесьці і сувязь з мэтраполіяй. Працягласьць жыцьця грамады як сацыяльнага арганізму залежыць ад прыцёку імігрантаў. Чым ён больш інтэнсіўны, тым павольней ідзе вымываньне старога і яго замена новым у мэнталітэце дыяспары, бо новапрыбылыя зьяўляюцца носьбітамі той этнакультурнай традыцыі, якую яшчэ не закрануў уплыў імігранцкага быцьця. Асабліва гэта датычыць тых, хто прыяжджае на заробкі й мяркуе вярнуца на радзіму, а таму ня мае патрэбы цалкам пераймаць нормы грамадзтва-гаспадара.
Агульнавядома, што падтрыманьне, у любой форме, цесных сувязяў з радзімай спрыяе захаваньню этнічнай і культурнай асновы дыяспары, што звычайна не перашкаджае імігранту засвоіць мінімум неабходных для выжываньня правілаў паводзінаў грамадзтва-гаспадара. Нават малаколькасныя дыяспары пры сталым кантакце з краінай-мэтраполіяй (асабліва калі гэта багатая магутная краіна) менш падпадаюць пад разбуральнае ўзьдзеяньне аўтахтоннага асяродзьдзя.
У выпадку беларускіх паваенных грамадаў на Захадзе, фактычнай сувязі з мэтраполіяй і прыцёку адтуль імігрантаў цягам колькіх дзесяцігодзьдзяў не было, што, безумоўна, не спрыяла натуральнаму працэсу замены пакаленьняў і папаўненьню дыяспары. У выніку гэтага, а таксама з прычыны асыміляцыі дзяцей імігрантаў, шмат якія беларускія асяродкі сутыкнуліся з праблемай выжываньня. А некаторыя дык і ўвогуле зьніклі. І толькі новая хваля эміграцыі 1990-х гг. змагла ў некаторых асяродках ЗША, Канады, Аўстраліі зьменшыць вастрыню гэтай праблемы.
Праўда, працяглая ізаляванасьць беларускіх асяродкаў на Захадзе ад мэтраполіі часам выклікала ў старых дзеячаў нацыянальных арганізацыяў вельмі насьцярожанае стаўленьне да новых імігрантаў, зь якімі яны ўжо не адчувалі культурнай блізкасьці. Гэтая насьцярожанасьць і часам розны зьмест нацыянальнай самасьвядомасьці ў некаторых выпадках прывялі да таго, што новыя імігранты або засталіся па-за межамі грамадаў (і ці далучаліся да іншых нацыянальных арганізацыяў (украінскіх, расейскіх), ці асыміляваліся), або пачыналі ствараць свае арганізацыі, паралельныя структуры дыяспараў. Існаваньне паралельных структураў старой і новай дыяспары магчыма прасачыць у Бэльгіі.
Сучасная палітычная сытуацыя ў Беларусі даволі супярэчлівым чынам уплывае на дыяспары ў розных краінах сьвету. З аднаго боку, ёсьць стабільны выезд зь Беларусі эмігрантаў, якія становяцца новымі ўдзельнікамі дыяспараў. Зь другога боку, праз характар палітычнай улады і імкненьне кантраляваць дзейнасьць беларусаў у замежжы ў дыяспарах, асабліва на постсавецкай прасторы, выяўляюцца тэндэнцыі расколу. У выніку беларускія асяродкі мусяць вызначацца ў сваім палітычным стаўленьні да ўлады ў мэтраполіі. Гэта не заўсёды спрыяе іх еднасьці й стварае падставы для адкрытай канфрантацыі як унутры дыяспары, так і з уладамі ў мэтраполіі. Узаемакарыснага супрацоўніцтва дыяспары й мэтраполіі-дзяржавы не атрымоўваецца.
1.4. Асноўныя характарыстыкі імігрантаў як этнасацыяльнай групы
Ступень зьяднанасьці грамады залежыць ад таго, наколькі блізкія інтарэсы ў асобаў ці групаў, што яе складаюць. Нягледзячы на тое, што кожны імігрант мае свой прыватны інтарэс, ёсьць і пэўныя агульныя інтарэсы, зьвязаныя з краінай паходжаньня, супольнай культурай, былым досьведам, мовай і да т. п. Яднае і гуртуе ўсіх імігрантаў і нязьведанасьць новай сытуацыі, патрэба ў дапамозе ці ўзаемадапамозе.
Важным фактарам, што ўплывае на трываласьць любое беларускае дыяспары ёсьць таксама аднастайнасьць характарыстык яе ўдзельнікаў: рэлігійных, палітычных, культурных. Унутраныя супярэчнасьці, розьніца веравызнаньняў, палітычныя супярэчнасьці не спрыяюць зьнітаванасьці грамады ці нават могуць паставіць пад пытаньне саму магчымасьць яе ўтварэньня.
Палітычны чыньнік узьдзейнічае ў некалькіх плашчынях і закранае ня толькі кожнага беларуса ў грамадзе асобна, але й грамаду як сацыяльную групу цалкам. Так, нацыянальныя асяродкі беларускай паваеннай эміграцыі адчувалі на сабе палітычнае ўзьдзеяньне ў трох розных аспэктах. У тагачасным біпалярным сьвеце палітычны характар набывала вызначэньне сваіх адносінаў да існаваньня радзімы (БССР) ва ўмовах варожай савецкай сыстэмы. Пераважная большасьць асяродкаў, як згадвалася вышэй, стаялі на антыкамуністычных пазыцыях, што спрацоўвала ў якасьці своеасаблівага аб’яднальнага фактару для заходніх дыяспараў беларусаў як паміж сабой, так і ў дачыненьні да прадстаўнікоў іншых “паняволеных народаў”, зь якімі былі відавочныя агульныя інтарэсы.
Іншы ўзровень палітычнае заангажаванасьці ўдзельнікаў дыяспараў і цалкам грамадаў — палітычнае жыцьцё краіны-гаспадара. Відавочна, што з часам імігранты, што набываюць новае грамадзянства, ператвараюцца ў актыўных выбаршчыкаў, што ня могуць заставацца па-за ўвагай палітычных сілаў тых краінаў, дзе яны жывуць. У выніку ўзрастае колькасьць кантактаў грамадаў з рознымі палітычнымі інтытутамі, прадстаўнікамі розных партыяў. Прыкладам, беларусы ў Аўстраліі актыўна ўдзельнічалі ў мерапрыемствах як лібэральнай, так і кансэрватыўнай партыяў. Прыхільнасьць да тае ці іншае партыі, аднак, не ўплывала на скансалідаванасьць грамады, бо такое палітычнае самавызначэньне мела пераважна другасны характар. Актыўным удзелам у палітычным жыцьці краіны-гаспадара вызначаліся беларусы і ў ЗША. Тут ад пачатку 1970-х гг. разьвівалася ініцыятыва стварэньня рэспубліканскіх беларускіх клюбаў з адпаведнай агітацыйнай працай. Вынікам гэтай актыўнасьці сталася тое, што амэрыканскія беларусы зьвярнулі на сябе пільную ўвагу палітычных колаў ЗША ды сталі актыўна фармаваць імідж Беларусі й беларусаў у гэтай краіне, надаючы беларускаму пытаньню палітычны сэнс.
Калі першыя два віды палітычнае заангажаванасьці працавалі на кансалідацыю асяродкаў паваеннай эміграцыі, то трэці від меў хутчэй адваротны эфэкт. Маецца на ўвазе палітычны падзел іміграцыі паводле прыхільнасьці да Рады БНР і БЦР, што адбыўся ў 1947—1948 гг. у беларускіх асяродках паваеннай Нямеччыны ды надалей захаваў свой уплыў на дзейнасьць грамадаў у іншых краінах. Структуры БНРаўцаў і БЦРаўцаў, варожыя адна да аднае, дзялілі й без таго нешматлікія беларускія асяродзьдзі. І на пэўным этапе галоўнай задачай на шляху стварэньня дзейснай беларускай дыяспары паўставала пераадоленьне гэтага расколу. Водгукі гэтага палітычнага падзелу адчуваюцца й па сёньня.
У сучаснай сытуацыі да старога палітычнага падзелу беларусаў на Захадзе дадаецца новы, інсьпіраваны афіцыйнымі беларускімі ўладамі. Але тычыцца ён беларусаў, што жывуць у краінах, паўсталых на тэрыторыі былога СССР. Тут ад 1990-х гг. сталі стварацца паралельныя структуры дыяспары: незалежныя, пераважна апазыцыйныя да сучаснай беларускай улады, і праўрадавыя, створаныя пры непасрэднай падтрымцы беларускіх амбасадаў і кантраляваныя дзяржавай. Ідзе сур’ёзная барацьба паралельных структураў дыяспары між сабой. У некаторых краінах, як, прыкладам, Малдове, праўрадавыя структуры здолелі падпарадкаваць сабе раней незалежныя арганізацыі дыяспары.
Такім чынам, фактар унутранай палітычнай неаднастайнасьці беларусіх асяродкаў відавочна не спрыяў узмацненьню нацыянальных асяродкаў і значна зьмяншаў магчымасьці іх грамадзка-культурнай, адукацыйнай і эканамічнай дзейнасьці.
Асаблівую ролю ў жыцьці беларускіх дыяспараў на Захадзе адыгрываў рэлігійны фактар. Часам менавіта канфэсійная прыналежнасьць была тым грунтам, на якім фармавалася грамада дыяспары. Прыкладам такой грамады, сфармаванай менавіта на рэлігійным грунце (прыналежнасьць да БАПЦ), ёсьць беларуская грамада ў Адэляйдзе, дзе сьвецкія структуры сфармаваліся толькі праз болей як дваццаць гадоў існаваньня нацыянальнага асяродку.
Вядома, што чым больш адрозьненьняў у рэлігійным пляне маюць імігранты і карэннае насельніцтва, тым большую аб’яднальную ролю адыгрывае канфэсійная прыналежнасьць. А там, дзе назіраецца рэлігійная блізкасьць дыяспары й карэннага насельніцтва, фактар канфэсійнай прыналежнасьці можа не адыгрываць істотнай ролі, як, прыкладам, у выпадку беларускіх грамадаў у Расіі.
Нельга не заўважыць, што ў беларускіх дыяспарах паваеннага фармаваньня часта побач з унутраным палітычным падзелам існаваў і рэлігійны. Гэты падзел меў некалькі варыянтаў: каталікі — праваслаўныя, праваслаўныя прыхільнікі — праціўнікі БАПЦ, праваслаўныя — уніяты. Беларускія каталікі вельмі часта далучаліся да польскіх рэлігійных практык і мала дзе здолелі стварыць уласныя нацыянальныя рэлігійныя структуры (выключэньне — беларускія каталікі Чыкага на пэўным этапе ды каталіцкія структуры беларусаў у Эўропе, найперш у Вялікабрытаніі). У той жа час, выразнае адчуваньне сваёй асобнасьці ў дачыненьні да праваслаўных суродзічаў абавязкова адбівалася на інтэнсіўнасьці і якасьці кантактаў у межах грамады.
Разбуральную ролю ў дачыненьні да беларускіх грамадаў адыгрываў падзел паміж праваслаўнымі, што звычайна суправаджаў наяўны палітычны падзел. Так, прыхільнікі Рады БНР падтрымалі ідэю аднаўленьня БАПЦ і ўсіх яе структураў, што з часам узьніклі ў беларускіх асяродках. Прыхільнікі ж БЦР падтрымалі ідэю існаваньня БПЦ у юрысдыкцыі канстантынопальскага патрыярха або ў РЗПЦ. І хоць ідэя БАПЦ на практыцы аказалася больш жыцьцяздольная, наяўны рэлігійны падзел цягам дзесяцігодзьдзяў аніяк не зьмяншаўся (у параўнаньні з палітычным падзелам, пераадолець яго было значна цяжэй). Больш за тое, падзеі ўнутры самой БАПЦ, вялікі раскол 1980-х гг. і дзейнасьць двух мітрапалітаў аднаго супраць аднаго, што прывяло да падзелу парафіяў БАПЦ ва ўсім сьвеце, аніяк не спрыялі еднасьці праваслаўных беларусаў у заходнім сьвеце. Найбольш выразна гэты падзел выявіўся ў ЗША, Аўстраліі, Канадзе.
Беларускія ўніяты не вызначаліся вялікай колькасьцю, і найбольшы ўплыў на эміграцыі яны мелі ў Вялікабрытаніі. Менавіта там узьнікалі супярэчнасьці ў стасунках з праваслаўнымі суродзічамі, што мела вынікам драбленьне дыяспары.
Варта адзначыць, што рэлігійны фактар у беларускіх асяродках быў найбольш дзейны менавіта для эмігрантаў паваеннай хвалі. Беларусы-эмігранты 1990-х гг. значна менш рэлігійныя, а таму імкненьне аб’яднацца вакол нацыянальнай царкоўнай структуры, асабліва ў Эўропе, больш ня мае такой вагі.
На жыцьцё дыяспары, безумоўна, уплывае й сацыяльны статус яе ўдзельнікаў. Пры гэтым маецца на ўвазе менавіта зыходны сацыяльны статус, той, што эмігранты мелі на радзіме. У новай краіне імігранты набываюць, асабліва напачатку, прыкладна аднолькавыя статусы. Аднак ранейшы сацыяльны статус, адукацыйны ўзровень і г. д. усё ж ствараюць розныя магчымасьці вырашэньня кожным асобным імігрантам уласных праблемаў у новым грамадзтве, уплываюць на хуткасьць адаптацыі ў новым грамадзтве. Што да беларускіх паваенных дыяспараў, іх сацыяльная структура шмат у чым паўтарала агульны сацыяльны склад насельніцтва Беларусі. Пераважная большасьць беларусаў дыяспары былі сялянамі, выхадцамі зь вёсак, не вызначаліся высокім узроўнем адукацыі, былі носьбітамі традыцыйнага сялянскага мэнталітэту й ладу жыцьця. Адсотак інтэлігенцыі быў параўнальна невялікі. Такі стан спрыяў аб’яднаньню беларусаў у грамады, маючы на ўвазе традыцыйныя сваяцкія сувязі, традыцыі талакі й вялікіх сем’яў-грамадаў, якім прасьцей было вырашаць праблемы адаптацыі да новых умоваў жыцьця. Цікава, што ў некаторых краінах сялянскія грамады беларусаў мусілі дастасоўвацца да новага сацыяльнага статусу – гарадзкіх жыхароў, што мела вынікам дзіўны сынтэз традыцыйных сялянскіх і гарадзкіх практык, што ўплывала на фармаваньне адмысловага мэнталітэту беларускіх грамадаў.
2. Этапы існаваньня дыяспары
Нягледзячы на ўнікальнасьць існаваньня беларускіх дыяспараў у розных краінах магчыма прасачыць больш-менш унівэрсальную схему іх эвалюцыі. Гэтыя асяродкі, як правіла, праходзілі чатыры асноўныя стадыі свайго існаваньня: выжываньне, стварэньне грамады, сталая грамада, заняпад. Працягласьць кожнай стадыі вызначаецца ўнікальнымі асаблівасьцямі існаваньня кожнай дыяспары, аднак магчыма вызначыць і некаторыя агульныя характарыстыкі.
2.1. Выжываньне на чужыне
Беларускія дыяспары, як і іншыя, звычайна пачынаюцца з канглямэрату, аморфнай сукупнасьці суайчыньнікаў. Сытуацыя існаваньня імігранта такая, што кожны мусіць сам вырашаць уласныя праблемы. Імігрант, фактычна, безабаронны перад часам нават варожым да яго грамадзтвам-гаспадаром, для якога ён заўсёды чалавек іншага гатунку, чужы. Чым больш жорсткія ўмовы жыцьця і чым большае адрозьненьне ад карэннага насельніцтва, тым больш сур’ёзны ідзе адбор, тым цяжэй выжыць. Менавіта на гэтым этапе і закладваецца своеасаблівасьць будучай дыяспары. Ад характару, якасьцяў першых пасяленцаў залежыць далейшы лёс грамады, яе трываласьць, жыцьцяздольнасьць. Ад адукацыйнага й прафэсійнага ўзроўню першых імігрантаў залежыць далейшае разьвіцьцё дыяспары.
Звычайна першыя імігранты імкнуцца трымацца разам. Тут пачынаюць выпрацоўвацца неабходныя нормы сумеснага жыцьця. На стадыі нараджэньня дыяспары, пакуль яшчэ няма грамады, няма і калектыўнага адказу на выклікі асяродзьдзя: кожны імігрант адказвае сам за сябе і рэагуе на сытуацыю па-свойму. Палітыка краіны-гаспадара, стаўленьне карэннага насельніцтва закранае кожнага імігранта паасобку й непасрэдна. Паміж імігрантам і грамадзтвам няма буфэру, які б зьмяншаў вынікі агрэсіі грамадзтва-гаспадара, кампэнсаваў слабую адаптаванасьць.
У выпадку беларускіх паваенных дыяспараў першы этап іх фармаваньня часткова праходзіў у Нямеччыне. Менавіта тут адбываўся працэс гуртаваньня беларусаў у нацыянальных лягерах. Паўсталыя тут сувязі пераносіліся пазьней у краіны сталага жыхарства. Напрыклад, імпульс да дыяспаратворчай дзейнасьці, а таксама праблемы ўнутрыпалітычнага й рэлігійнага характару, што ўзьніклі ў Нямеччыне, надалей уплывалі на фармаваньне й дзейнасьць беларускіх дыяспараў у іншых заходніх краінах.
2.2. Стварэньне грамады
Зьяўленьне ў дыяспары грамады даволі часта – непазьбежная зьява. На стадыі яе паўстваньня адбываецца назапашваньне іміграцыйнай масы, яе структураваньне: зьяўляюцца спэцыфічныя інстытуты, адбываецца сацыяльная стратыфікацыя грамады. Тыя сувязі паміж імігрантамі паводле прынцыпу “ты — мне, я — табе”, што ўзьніклі на стадыі выжываньня, цяпер нараджаюць сацыяльныя групы, стасункі паміж якімі пачынаюць будавацца на партнэрскіх падставах, з мэтай задавальненьня культурных патрэбаў людзей і г. д. На першы плян пачынаюць выходзіць групавыя інтарэсы, што зьяўляецца прыкметай ператварэньня дыяспары з сукупнасьці груповак у грамаду, зьвязаную агульнай справай.
Пад узьдзеяньнем форс-мажорных абставінаў — а ўсе імігранты ці амаль усе, асабліва на першым этапе сацыяльнай адаптацыі, адчуваюць пастаянны стрэс — у дыяспары складваецца сыстэма пратэкцыянізму ў дачыненьні да суродзічаў. Першыя арганізацыі імігрантаў звычайна маюць на мэце дапамогу новапрыбылым у пошуках працы й жыльля. Менавіта гэтым займаліся беларускія паваенныя асяродкі на Захадзе. З наладжваньнем жыцьця на чужыне хутка зьяўляюцца інстытуты, якія пазьней ператворацца ў элемэнты структуры будучай дыяспары як сацыяльнага ўтварэньня; зямляцкія, канфэсійныя, кланавыя, дабрачынныя асацыяцыі ствараюць на гэтай стадыі ўмовы для цесных кантактаў паміж імігрантамі. Абмен дзелавой інфармацыяй, унутрыграмадоўскі крэдыт, асабістыя сувязі і спрыяньне — характэрныя праявы дзейнасьці дыяспары. У грамадзе рэалізуюцца праграмы захаваньня гістарычнай памяці, ствараюцца культурныя арганізацыі, адкрываюцца нацыянальныя школы.
Такім чынам, на другім этапе фармуецца цэласнае сацыяльнае ўтварэньне — грамада. Да таго, як гэты працэс завершыцца, дыяспара ўяўляе сабой адно сукупнасьць групаў, зь якіх кожная абараняе ўласныя інтарэсы.
На гэтым этапе асабліва значную ролю ў фармаваньні грамады адыгрываюць згаданыя вышэй фактары колькасьці імігрантаў, кампактнасьці іх пражываньня, сацыяльная аднастайнасьць ці неаднастайнасьць і г. д. Пры канцы другога этапу разьвіцьця дыяспары заканчваецца фармаваньне яе адзінай прасторы. У разьвітых дыяспарах, у месцах кампактнага пражываньня, зьяўляецца нават уласная інфраструктура, арыентаваная на абслугоўваньне адзінапляменьнікаў. Групавыя інтарэсы замяняюцца грамадзкімі. Сацыяльна-культурная агульнасьць фармуе агульную мэнтальнасьць, што ператвараецца ў галоўны фактар падтрыманьня і захаваньня духу этнічнай радзімы, культуры ды нацыянальнай адметнасьці.
У беларускіх паваенных дыяспараў другі этап іх фармаваньня, гэтак жа сама як і першы, быў своеасаблівым чынам разарваны, бо структуры дыяспары з удзелам адных і тых жа сяброў спачатку фармаваліся ў Нямеччыне, а потым аднаўляліся ў краінах сталага пражываньня. У выніку, цягам блізу дзесяці гадоў беларускія эмігранты ўдзельнічалі як мінімум у фармаванні структураў дзьвюх розных дыяспараў з той толькі розьніцай, што ў выніку масавага ад’езду нашых суайчыньнікаў зь Нямеччыны сфармаваныя там структуры перасталі ў гэтай краіне існаваць.
У выпадку асобных беларускіх асяродкаў на Захадзе магчыма казаць, што другая стадыя адбывалася прыкладна цягам пяці – пятнацаці гадоў (у залежнасьці ад краіны), калі канчаткова сфармаваліся розныя структуры грамадаў ды былі пераадоленыя асноўныя ўнутраныя супярэчнасьці, найперш палітычнага характару.
2.3. Сталая грамада
Для гэтага этапу характэрная найбольшая ўстойлівасьць грамады да зьнешняга ўзьдзеяньня. Грамада адэкватна прыстасоўваецца й рэагуе на зьмены ў грамадзтве-гаспадары. А сам уплыў грамадзтва-гаспадара на імігранта непазьбежна адбываецца праз грамаду, якая выконвае ролю буфэру.
На гэтай стадыі для ўсіх беларускіх грамадаў характэрная агульная структура сацыяльных інстытутаў. Яны валодаюць усёй сукупнасьцю зямляцкіх, кланавых, канфэсійных, дабрачынных арганізацыяў, кожная зь якіх мае ўласныя мэты і месца ў структуры грамады. Хоць яны і могуць канфліктаваць між сабой, але ўсё ж трывала зьвязаныя агульнымі інтарэсамі дыяспары. Чым большая міжгрупавая і ўнутрыграмадзкая еднасьць канфэсійных, сацыяльна-статусных, сваяцкіх групаў, тым мацнейшыя сувязі ў грамадзе. Нягледзячы на пэўныя супярэчнасьці ўнутры грамады, для грамадзтва-гаспадара яна ўяўляе сабой адзіную структуру. Найбольшы ўплыў у мэнталітэце грамады адыгрывае этнакультурны стрыжань. Устойлівасьць сталай грамады з разьвітай інфраструктурай і моцнай этнічнай самасьвядомасьцю робіць грамаду самадастатковай. Грамады паваеннай беларускай эміграцыі свайго найвышэйшага разьвіцьця дасягнулі цягам прыкладна 1960—1980-х гг.
2.4. Заняпад
Нягледзячы на ўстойлівасьць грамады працэс паступовага яе размываньня, скарачэньня культурнай дыстанцыі з грамадзтвам-гаспадаром, мэнтальны канфармізм разбураюць дыяспару. Фактычна, спроба імігрантаў прыстасавацца да новай сацыяльнасьці ўрэшце і разбурае грамаду. У меру нарастаньня адаптаванасьці розных прадстаўнікоў дыяспары слабее ўплыў этнакультурных традыцыяў, зьяўляюцца новыя палітычныя і сацыяльныя арыенціры, у выніку расьсейваньня імігрантаў у іншакультурным асяродзьдзі паскараецца працэс асыміляцыі, памірае грамада, пазбаўленая прытоку новых сілаў. Сур’ёзным фактарам, што спрыяе заняпаду грамады, зьяўляецца этнагенэтычная міксацыя (міжэтнічныя шлюбы). Пераважна, гэта выклікае і павелічэньне дыспэрснасьці расьсяленьня імігрантаў, і выводзіць з-пад уплыву грамады другое пакаленьне імігрантаў. Дэзынтэграцыі грамады спрыяюць і ўсе тыя, закладзеныя раней, супярэчнасьці яе ўдзельнікаў. Урэшце, грамада ператвараецца ў эфэмэрнае ўтварэньне, сымбаль існаваньня дыяспары.
Пераадоленьне заняпаду магчымае з дапамогай інтэнсіўнага прытоку новых імігрантаў, што пры пэўных умовах могуць рэанімаваць структуры грамады, напоўніць іх новым зьместам.
Важна адзначыць, што пераважная большасьць паваенных беларускіх дыяспараў усе чатыры стадыі свайго існаваньня праходзіла цягам жыцьця аднаго пакаленьня імігрантаў. І толькі ў некаторых дыяспарах нэгатыўныя працэсы апошняе стадыі паступова пераадольваюцца з дапамогай новае хвалі імігрантаў. У дачыненьні да новых беларускіх дыяспараў 1990-х гг. магчыма казаць, што яны знаходзяцца на першай ці другой стадыі свайго існаваньня, вынікам чаго можа быць ці росквіт грамадаў, ці іх распад у выніку недафармаваньня структураў неабходных для іх разьвіцьця і трывалай жыцьцядзейнасьці.
Літаратура:
1. Вініцкі А. Матар’ялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939—1951 гадох. Мн., 1994.
2. Гардзіенка Н.С. Беларусы ў Аўстраліі: Да гісторыі дыяспары. Мн., 2004.
3. Жук-Грышкевіч Р. Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча. Торонто, 1993.
4. Запруднік Я. Дванаццатка. Дакумэнтальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоў у Нямеччыне, Вялікабрытаніі й Бэльгіі (1946—1954 гг.). Нью-Ёрк, 2002.
5. Калубовіч А. Крокі гісторыі. Беласток — Вільня — Мінск, 1993.
6. Каханоўскі А. Фактычныя дадзеныя аб стане беларускае эміграцыі // Запісы БІНІМ. №28. Нью-Ёрк — Менск, 2005. С. 273—284.
7. Кіпель В. Беларусы ў ЗША. Мн., 1993.
8. Кіпель В., Кіпель З. Беларускі і беларусаведны друк на Захадзе: Бібліяграфія. Асобныя выданьні. Мн., 2003.
9. Левин И. Менталитет диаспоры. М., 2000.
10. Надсан А. Біскуп Чэслаў Сіповіч: сьвятар і беларус. Мн., 2004.
11. Панькоў М. Хроніка беларускага жыцьця на чужыне (1945—1984). Мн., 2001.
12. Статистический ежегодник. Мн., 2004.
13. Тишков В.А. Исторический феномен диаспоры // Национальные диаспоры в России и за рубежом в XIX—ХХ вв. Сборник статей / Под ред. Ю.А.Полякова и г. Я.Тарле. М.: ИРИ РАН, 2001. С. 9—44.
14. Тощенко Ш. Т., Чаптыкова Т. И. Диаспора как объект социологического исследования // Социс. №12. 1996. С. 37.
15. Шабельцаў С. Палітыка савецкай амбасады ў Буэнас-Айрэсе ў дачыненьні да беларускіх эмігрантаў (1940—1950-х гг.) // Запісы БІНІМ. №26. Нью-Ёрк — Менск, 2003. С. 98—109.
16. Эміграцыя // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Ч. ІІ. Мн., 2003. С. 256—262.
17. Юрэвіч Л. Літаратурны рух на эміграцыі. Мн., 2002.
18. Belarusian Publishing In The West: A Bibliography. Periodicals / Compiled by Vitaut Kipel and Zora Kipel. New York: Ross Publishing Inc., 2004.
19. Garbinski J., Turonek J. Bialoruski ruch chrzescijanski XX wieku. Slownik biograficzno-bibliograficzny. Warszawa, 2003.
20. Safran W. Diasporas in Modern Sоcieties: Myths of Homeland and Return // Diaspora. 1991. Vol. 1. №1. P. 83—84.
21. Sadouski J. A History of the Byelorussians in Canada. Belleville, 1981.
ЛЕКЦЫЯ 3. БЕЛАРУСЫ Ў АЎСТРАЛІІ: ГАЛОЎНЫЯ АСЯРОДКІ
Плян:
1. Уводзіны
2. Прыбыцьцё ў Аўстралію
3. Беларуская грамада ў Сыднэі
1. Уводзіны
Складана вызначыць дакладную колькасьць беларусаў, якія прыбылі ў Аўстралію па Другой усясьветнай вайне. Бо напалоханыя яшчэ ў час знаходжаньня ў дэпартацыйных лягерах у Нямеччыне прымусовым вяртаньнем у Савецкі Саюз, нашыя суайчыньнікі эмігравалі ў пераважнай большасьці без пазначэньня сваёй сапраўднай нацыянальнасьці. У Аўстралійскім нацыянальным архіве, дзе сабраныя зьвесткі пра асобаў, якія калі-небудзь прыяжджалі ў краіну, захавалася толькі некалькі дзясяткаў запісаў тых, хто пры іміграцыі вызначылі сябе беларусамі [Сярод асобаў, якія афіцыйна прыехалі ў Аўстралію як беларусы, былі архіяпіскап Афанасі Мартас, і ў наступным вядомы дзеяч беларускай грамады ў штаце Вікторыя Мікола Нікан. Гл. пошукавую сыстэму Нацыянальнага архіву аўстраліі на website: www.naa.gov.au]. Ехалі як літоўцы, украінцы, югаславы, аднак пераважнай большасьцю вызначалі сябе паляками, якіх на працягу 1947—1954 гг. у Аўстралію прыбыло каля 50 тыс. Асобаў [Poland-born Community // Community Information Summary. Department of Immigration and Multicultural and Indigenous Affairs DIMIA]. Відавочна, гэта лічба ўключае й нашых суайчыньнікаў. Аднак якую частку ад колькасьці запісаных палякаў складалі беларусы самі беларускія імігранты вызначалі заўсёды толькі прыблізна. Напрыклад, паводле Язэпа Малецкага [Лаўрыновіч Я. Як жывецца ў Аўстраліі // Бацькаўшчына. №9 (445). 1959], прыбыло 8—9 тыс. чалавек, паводле А.Алехніка [Алехнік А. Пад бел-чырвона-белым (memento patriam). Вільня: Рунь, 1999. С.10] (і гэта найбольш распаўсюджаная лічба), — 10 тыс. чалавек. Гэткая ж лічба называецці і ў Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі, і ў артыкуле “Беларусы” Вольгі Качан у выданьні “Аўстралійцы: Энцыкляпэдыя нацыі, народаў і іх паходжаньня” [Australian People: an Encyclopedia of the Nation, its People and Their Origins. Sydney, 1988]. І гэта, відаць, блізка да рэчаіснасьці, асабліва калі параўнаць з колькасьцю прыбылых украінцаў на 1954 г.: 14 747 чалавек [The Ukraine-born Community // Community Information Summary. Department of Immigration and Multicultural and Indigenous Affairs DIMIA].
2. Прыбыцьцё ў Аўстралію
У траўні 1948 г. у Аўcтралію прыбыў першы транспарт з трыццацьцю трыма беларусамі на борце. Гэта быў пачатак найбольш вялікай іміграцыі нашых суайчыньнікаў на Зялёны кантынэнт, што сталася асновай стварэньня тут беларускай супольнасьці. “Ужо два тыдні, як мы — 33 беларусы — у Аўстраліі,— пісаў у сваёй зацемцы ў газэце “Бацькаўшчына” Аляксандар Калодка. — Жывом у пераходным лягеры недалёка ад Сыднэю, у прыгожай горнай ваколіцы. Тым часам вучымся ангельскае мовы, а за два тыдні разьедземся на працу. 24 з нас паедуць на цукровыя плянтацыі ў Кўінзлэнд, дзе будуць працаваць да Калядаў. (…) Праца там цяжкая, цяжкія й кліматычныя абставіны (трапічны клімат), але заработкі найлепшыя (быццам 10—15 фунтаў на тыдзень)” [Калодка А. Мы ў Аўстраліі // Бацькаўшчына. 20 чэрвеня 1948 г.]. Прыкладна так пачыналася жыцьцё ў Аўстраліі для пераважнай большасьці нашых суайчыньнікаў.
Спачатку сярод беларускіх імігрантаў пераважалі мужчыны ва ўзросьце 20—35 гадоў, але з часам павялічылася колькасьць жанчын з малымі дзецьмі і больш сталых людзей. Безумоўна, рашэньне аўстралійскага ўраду аб магчымасьці прыезду асобаў непрацоўнага ўзросту й іх першапачатковым забесьпячэньні стварыла спрыяльную глебу для прыбыцьця ў краіну цэлых сем’яў беларусаў, якія, асабліва ў першы час, імкнуліся трымацца разам, бліжэй да сваіх.
Невядомая й доўгачаканая Аўстралія рабіла на беларусаў рознае ўражаньне, што залежала й ад веку імігрантаў, і ад мясцовасьці, у якую яны траплялі. Першае ўяўленьне пра краіну зьяўлялася ў нашых суайчыньнікаў у пераходных лягерах, куды іх зьмяшчалі адразу па прыезьдзе. Нягледзячы на тое, што й тут, як і ў Нямеччыне, усіх зноў чакала лягернае жытло, настрой у людзей быў іншы. “У сыднэйскі порт наш карабель прыбыў недзе каля дзясятай гадзіны вечара, — згадваў адзін з новапрыбылых беларусаў Уладзімер Бакуновіч. — У горадзе на высокіх будынках моргаюць нэонаўскія рэклямы розных колераў. Над Сыднэем стаіць цэлая зарыва сьвятла. Празь нейкае паўгадзіны пачалі выгружацца. Пры сыходзе з карабля — праверка нумароў, што віселі на адкладах вопраткі кажнага й што замянялі білет. У порце стаяў ужо для нас падрыхтаваны цягнік, якім нас адвезьлі ў пераходны лягер Батгурст, болей за сотню міляў ад Сыднэю.
Лягер — некалькі дзесяткаў бляшаных баракаў — калішніх амэрыканскіх вайсковых кашараў падчас апошняе вайны, у якія ўсельвалі сем’і зь дзецьмі, а рэшта — горад палатак, кажная на 4 асобы. У дзень надакучала гарачыня, а ўночы — холад. На абед і вячэру кажны дзень бараніна. Мяса выстаўлялася ў сталовай: бяры колькі хочаш і якое хочаш”[Сьцяблевіч У. Ад “ДэПі” да “новага аўстралійца” // Бацькаўшчына. №4 (440). 1959]. Пасьля нямецкіх дэпартацыйных лягераў, аўстралійскія выглядалі больш выгоднымі.
Падобнымі былі лягерныя ўмовы і ў Заходняй Аўстраліі.
“Пасадзілі нас у вагоны, якія — пасьля эўрапейскіх — падаліся нам вельмі сьмешнымі, як дзяцінныя цацачкі. Так пакалесілі ў лягер недалёка гарадка Нортгам, — пісаў у сваіх нататках Канстанцін Чабатар. — Лягер быў пасьляваенны: тут у гадах вайны 1941—1945 жаўнеры праходзілі падрыхтоўку. Увесь пляц падзелены на 4 часткі — “Арэа”, а ў кожнай “арэі” было па 100 даўжэзных бляшаных баракаў, што стаялі “на курыных ножках”, значыць на стаўбах мэтар у вышыню. У бараках пастаўлены па 50 ложкаў у радох, на два бакі.
Кожны ложак жалезны, а на ім шарсьцяны матрац, накрыты белай посьцілкай з чатырмя вайшанымі пледамі; а зьверху ляжала маленькая падушачка — цьвёрдая як камень — няведама, з чаго зроблена.
…Да ўсяго было дададзена: 2 талеркі, кубак, лыжка, нож, відэлец, — усё трэба самому мыць! І яшчэ 2 ручнікі і піжама, мыла і абавязкова пачачка “аспро” — таблеткі ад болю галавы (з гэтым нельга разлучацца!).
За пару дзён нас паклікалі ў лягерны магазын і адзелі па аўстралійскай модзе — мужчын і жанчын: я ж дастаў пры гэтым капялюш (дагэтуль ніколі гэткай фацэціі не насіў!), рубашку, марынарку (гоўзы) — порткі, панчохі і чаравікі. Дык выйшаў стуль, як кажуць, “франт з паліваным носам”.
Кожны тыдзень даставалі мы па 10 шылінгаў — “кішанковых” — на дробныя выдаткі. І раз у тыдзень мелі бясплатнае кіно, дый глядзелі, як “баран на маляваныя вароты”: нехта там балбоча, але ліха ведае што?”[Чабатар К. Мы — эмігранты. Аўстралія // Божым Шляхам. №3 (108). 1968. С. 11].
Уражаньні ад лягернай штодзённасьці асабліва першым часам перабіваліся эмоцыямі адносна незвычайнага для беларусаў навакольнага асяродзьдзя. Зьвяртала на сябе ўвагу ўсё: людзі зь іх ладам жыцьця, аўстралійскія краявіды і незнаёмыя жывёлы й расьліны.
“У Батгурст мы прыбылі ў красавіку. У гэтым месяцы ў Аўстраліі пачатак восені — сэзоны йдуць адваротна ад эўрапейскіх, — пісаў Уладзімер Бакуновіч. — Здавалася, што павінна было б быць сьцюдзёна, аднак сонца праз цэлы дзень пякло, і толькі пасьля захаду пачынаўся холад. Першае, што кінулася ў вочу й рабіла ня надта прыемнае ўражаньне — гэта адваротны рух сонца. Але калі б папытаць каго-небудзь з новапрыбылых, дзе поўнач, то аўтаматычна й бязь ніякага ваганьня пакажа на поўдзень, паводля руху сонца.
Поле, на каторым стаяў лягер, было пакрытае сухою травою рудога колеру, амаль у рост чалавека. Над ім лена часадчасу пралёталі птушкі шэрага колеру, падобныя да нашых чорных драздоў. Гэта слаўныя аўстралійскія “кукабары” з войстрым арліным узрокам і з масіўнай кароткай дзюбай. Потым нам паведамілі, што гэтыя птушкі знаходзяцца пад аховай дзяржавы. Яны зьнішчаюць усё, што ёсьць шкодным для чалавека: гадзюкаў, павукоў”[Сьцяблевіч У. Ад “ДэПі” да “новага аўстралійца”…].
Верагодна, новая краіна й не апраўдала чыіхсьці чаканьняў, надзвычай адрозьнівалася ўсё навокал ад звыклай беларускай ці эўрапейскай рэчаіснасьці. Аднак для прыбылых імігрантаў на бліжэйшыя два гады шляху назад не было, а пазьней аўстралійская экзотыка ўжо не здавалася такой чужой нават немаладым людзям. “Бальшыня маладых эмігрантаў прыняла Аўстралію з адкрытым, як гаворыцца, сэрцам, і яны адразу пачалі “пускаць карэньчыкі” на сталае жыцьцё, — згадваў у сваёй кнізе Алесь Алехнік. — Аднак знаў я й такіх асобаў, каторыя, пагледзеўшы на жоўты, спалены сонцам краявід навокал эмігранцкага лягеру ў Бонэгіля, што месьціўся непадалёк правінцыйнага гораду Албуры, і адмахваючыся ад хмары дакучлівых мухаў, адразу ж заявілі сваю гатоўнасьць ісьці напеша праз Індыйскі акіян, праз азіяцкі кантынэнт і Сяродземнае мора, каб толькі дабрацца назад у Эўропу! Хачу сказаць, што сяньня яны вельмі добра ды ўдала аселі на пастаяннае жыцьцё ў Аўстраліі, выгадавалі дзетак і ўнукаў, і цяпер нават іхнія праўнукі жэняць ці выдаюць замуж сваіх дзяцей.
Мне асабіста Аўстралія вельмі спадабалася! Маючы ўсяго 21 год за плячыма й будучы нежанатым, мяне вабіў агромністы й амаль бязьлюдны аўстралійскі прастор і, што было вельмі важна, мне, як ужо валодаючаму ангельскай мовай, дарога была адкрытая й я не адчуваў жоднай дыскрымінацыі, пра якую казалі некаторыя нашыя людзі” [Алехніка А. Пад бел-чырвона-белым (memento patriam). Вільня: Рунь, 1999. С. 73—74].
Для людзей працоўнага ўзросту лягерны побыт хутка зьмяняўся на рабочы. Кожны зь іх мусіў адпрацаваць двухгадовы кантракт там, куды яго накіруе аўстралійскі ўрад. Ужо цытаваны вышэй Уладзімер Бакуновіч згадваў: “У пераходным лягеры кажны з нас меў права выбару працы. Палягала гэта ў тым, што мы маглі тры разы адмовіцца ад запрапанаванае працы, спадзяючыся атрымаць лепшую, але чацьвертая прапанова не была прапановаю, бо ніхто ўжо згоды не пытаў — назначалася на нейкую працу, і без дыскусіяў рыхтуйся да ад’езду.
Трэба сказаць, што ў бальшыні людзі не перабіралі працаю, глядзелі толькі, каб яна была добраплатная, і калі ня ў горадзе, дык блізка гораду”[Сьцяблевіч У. Ад “ДэПі” да “новага аўстралійца”…].
Праца, якую атрымоўвалі імігранты, пераважна была цяжкай фізычна. Яна не залежала ад папярэдняй адукацыі чалавека. Больш выгоднае месца мог атрымаць хіба той, хто добра валодаў ангельскай мовай, і тое не заўсёды. Так, даваенны выпускнік гістарычнага факультэту БДУ Сымон Шаўцоў пісаў у сваіх успамінах: “Пасьля двух тыдняў у Бадгурсьце ў лягеры мне далі работу — капаць лапатай і кайлом канавы для пракладкі водаправодных і каналізацыйных трубаў. У студзені прыйшло аўстралійскае лета. Гарачыня. Галаўныя болі ад сонца. Белы капялюш з шырокімі брылямі мала дапамагаў. (Позьняя восень, зіма ды раньняя вясна былі для мяне найлепшаю аўстралійскаю парою году.) Наш бос, містэр Брыз, убачыўшы, як мне дакучае гарачыня, паслаў мяне на работу на мора…”[Шаўцоў С. Мая адысея. Успаміны. Апавяданні. Вершы. Вільня: Рунь, 1999. С. 47]. Беларусы ўладкоўваліся на розныя віды працы паводле кантракту, шмат працавалі на розных будоўлях, на фабрыках, на фэрмах. Надзвычай цяжкая была праца на чыгунцы.
“Нарэшце мяне паслалі на работу, на чыгунку — у самае аўстралійскае пекла! — згадваў Канстанцін Чабатар. — Цэлы дзень неба над намі сіненькае, бяз хмарачкі. Сонейка вісіць над самай макаўкай; а як знайсьці халадок, аб гэтым трэба забыцца. А ноччу неба чорнае як патэльня: зорачкі як вугольле гараць — аж пераліваюцца!
Мухі тыя самыя, але да іх далучыўся пясок, які шугае па палях, як у нас зімою сьнег. І мурашкі…
Участак нашае працы цягнуўся на 30 міль. Трэба па чыгунцы зьмяняць папсаваныя шпалы, папраўляць пагнутыя ад сонца рэйкі, затыкаць дзюры ў грунце і душыць там кролікаў, каб не псавалі насыпаў…” [Чабатар К. Мы — эмігранты. Аўстралія… С. 12].
Тым ня менш, якой бы цяжкай не была праца паводле кантракту, яна давала магчымасьць беларусу паступова навучацца ангельскай мове, прызвычайвацца да клімату й ладу жыцьця аўстралійцаў, а таксама зарабляць грошы на ўладкаваньне ў Аўстраліі.
Пасьля сканчэньня кантракту працаўнік мог шукаць сабе больш выгодную працу, аднак вельмі часта здаралася, што ён з розных прычынаў заставаўся й далей на старым месцы. Магчымасьцяў для ўладкаваньня ў тагачаснай Аўстраліі было шмат, але найбольш на малакваліфікаваную працу. Спэцыялісты зь небрытанскімі й неамэрыканскімі дыплёмамі мусілі дадаткова вучыцца, каб іх пацьвердзіць, і толькі пасьля гэтага маглі пачынаць дзейнасьць паводле старой спэцыяльнасьці. Ня ўсе былі здольныя дадаткова вучыцца, бо патрэбна было зарабляць грошы, каб утрымліваць сем’і. Менавіта таму большасьць беларускіх імігрантаў мусілі пачынаць сваю прафэсійную кар’еру ад самага нізу, і мала хто даходзіў да значных кіроўных пасадаў.
Імігранты ня мелі абмежаваньняў на набыцьцё ўласнасьці, аднак займець пасьля доўгіх гадоў бежанскай нестабільнасьці сваю хату было няпроста. Жыльлё трэба было набыць ці самому пабудаваць, што каштавала добрых грошай. Тым ня менш, шмат хто зь беларусаў, за час працы паводле кантракту здолелі назапасіць сродкі, неабходныя для набыцьця пляцу для пачатку будоўлі. Чым болей асобаў у сям’і працавалі, тым хутчэй было магчыма прыдбаць сваё жыльлё. Спачатку беларусы набывалі пляц і ставілі там невялікі гараж, які пэўны час магчыма было выкарыстоўваць для жыцьця, пакуль назьбіраюцца сродкі на пабудову хаты. Часта нашыя суайчыньнікі будавалі хаты адзін аднаму талакой — атрымоўвалася значна таньней. Так на працягу першых 5—10 гадоў большасьць беларусаў здолелі пасяліцца ва ўласных жытлах.
Пераважная большасьць нашых суайчыньнікаў у Аўстраліі былі сялянскага паходжаньня. Рысы традыцыйнага сялянскага сьветапогляду й вясковай практыкі яны перанесьлі на новае месца жыхарства. Так, амаль кожны гаспадар і гаспадыня, пакуль дазваляла здароўе, мелі ўласныя гародчыкі, дзе вырошчвалі гуркі й памідоры, што потым заварвалі “на зіму”. Беларусы шчыра захоўвалі ў Аўстраліі асаблівасьці сваёй нацыянальнай кухні, адначасова несьвядома папулярызуючы яе стравы сярод імігрантаў іншых нацыянальнасьцяў і сярод аўстралійцаў [Так на пачатку ХХІ ст. у выдадзенай у Мэльбурне кулінарнай кнізе магчыма знайсьці зьвесткі пра беларускую кухню й прыклад яе стравы — кісяль рацэпту Тамары Субач. Гл.: Tastes to Remember: Melbourne, A City of Many Cultures / Ed. by Masumi Hiraga & Takako Machida. Melbourne, 2003. P. 84—87]. Спэцыфіка традыцыйных сваяцкіх узаемаадносінаў моцна ўплывала на характар беларускага грамадзкага жыцьця ў Аўстраліі.
Нягледзячы на здабытыя з часам відавочныя матэрыяльныя выгоды аўстралійскага побыту, некаторая частка беларусаў працягвала лічыць гэтае сваё жыцьцё часовым і марыла вярнуцца на радзіму да сваіх. Менавіта таму больш за дзесяцігодзьдзе яны не прымалі аўстралійскае грамадзянства. Толькі добра абжыўшыся й зразумеўшы, што дамоў вярнуцца немагчыма, вырашалі прайсьці натуралізацыю. Так раней нязнаная Аўстралія ператваралася для беларусаў у другую радзіму, краіну, зь якой зьвязвала ўжо ня толькі жыхарства й праца, але й вялікае пачуцьцё ўдзячнасьці за тое, што пасярод паваеннага хаосу яна дала многім нашым суайчыньнікам упэўненасьць у будучыні для сябе й сваіх дзяцей.
3. Беларуская грамада ў Сыднэі
Пакінуўшы пераходныя лягеры, беларусы сяліліся ў розных месцах Аўстраліі, але пераважна ў сталіцах штатаў або недзе блізу іх. Адпаведна з характарам разьмяшчэньня асноўнай часткі аўстралійскага насельніцтва, нашы суайчыньнікі больш будавалі жыльлё ў прыбярэжных раёнах усходняй, паўднёвай і заходняй частак Зялёнага кантынэнту. Так значная колькасьць беларусаў пасялілася ў штатах Новая Паўднёвая Валія і Вікторыя, крыху меней у Паўднёвай Аўстраліі, яшчэ менш у Заходняй Аўстраліі й Кўінзлэндзе. Мала беларусаў выбралі месцам свайго жыхарства сталіцу краіны Канбэру, што, праўда, натуральна тлумачыцца сапраўды невялікай агульнай колькасьцю яе насельніцтва.
Цэнтрамі грамадзкага жыцьця беларусаў былі пераважна суполкі, што існавалі ў найбуйнейшых гарадах, да якіх далучаліся паасобныя беларусы, што жылі ў навакольных гарадах і мястэчках. Так, для прыкладу, на сходы ў Сыднэй прыяжджалі беларусы з адлеглага на 156 км Ньюкаслу й нават з аддаленай на 285 км Канбэры. У выніку беларускія арганізацыі Сыднэю, Мэльбурну, Адэляйды, Пэрту, а ў першыя гады й Брысбэну ператвараліся ў сапраўдныя цэнтры грамадзка-культурнага жыцьця нашых суайчыньнікаў у адпаведных штатах.
У найбуйнейшым у Аўстраліі горадзе існавала, паводле агульнай думкі, і найвялікшая паводле колькасьці грамада беларусаў, якія пачалі сюды прыяжджаць ад сярэдзіны 1948 г. Ужо на пачатку 1950 г. у Сыднэі пачаўся працэс арганізацыйнага афармленьня суполкі нашых суайчыньнікаў. Кірункаў дзейнасьці было адразу вызначана два: з аднаго боку, наладжваньне культурнага жыцьця беларусаў і сацыяльнай дапамогі, а з другога – стварэньне грамадзкай арганізацыі, якая будзе займацца прадстаўніцтвам інтарэсаў нашых суайчыньнікаў без уліку іх палітычных поглядаў. У выніку, ужо 7 студзеня 1950 г. пачаў працу першы Беларускі клюб у Сыднэі. “Аб адкрыцьці клюбу і ягонай працы былі зьмешчаныя аб’явы ў украінскай газэце “Вільна думка”, якая выходзіла ў Аўстраліі, — згадваў Уладзімер Клуніцкі. — Гэтакія аб’явы падаваліся пэрыядычна. Дзякуючы гэтаму нам удалося навязаць шырэйшую сувязь зь беларускаю грамадзкасьцю, расьцярушанай па ўсіх куткох Аўстраліі. У клюбе былі арганізованыя ўсялякія гульні як: даміно, шахматы, чыталіся рэфэраты і г.д. Адначасна пры клюбе існаваў дапамаговы Камітэт, які даваў суродзічам парады ў справе перамены працы, пераезду зь месца жыхарства, перавозу сем’яў зь Нямеччыны ў Аўстралію і таксама займаўся падшуканьнем кватэр у Сыднэі. Такіх кватэр было знойдзена болей 40. Дапамаговы Камітэт дапамагаў усім бяз розьніцы сьветагляду” [Клуніцкі У. Першыя крокі. Сыднэй: Выданьне Згуртаваньня Беларускіх Патрыётаў, 1953. С. 5].
Іншай арганізацыяй, якая была ініцыявана на сходзе 28 студзеня 1950 г., было Беларускае аб’еднаньне ў Новай Паўднёвай Валіі (БАўНПВ), а афіцыйна яна аформілася на зьезьдзе 25 сакавіка таго ж году, дзе быў абраны сталы ўрад на чале з Уладзімерам Клуніцкім [Іншымі сябрамі ўраду БАА былі: заступнік старшыні Анатоль Шкутка, сакратар Янка Макарэвіч, рэдактар Аляксандар Раманоўскі, сябры ўраду: Пётар Гайдзель, Язэп Шкода і Міхась Ціхан, кандыдатамі ў сябры ўраду былі Я. Малецкі, Аўгеньня Воўк-Левановіч і Міхась Зуй]. Ад самага пачатку арганізацыя задумвалася як агульнааўстралійская структура з аддзеламі ў штатах Вікторыя і Новая Паўднёвая Валія, з Галоўнай управай у Сыднэі, таму ў кастрычніку 1950 г. БАўНПВ пераназвала сябе ў Беларускае аб’еднаньне ў Аўстраліі (БАА). Фактычна, аддзел БАА ў Новай Паўднёвай Валіі ўзяў на сябе функцыі галоўнага кіраўніцтва ўсёй арганізацыяй, абвешчанай як “апалітычная”.
Ужо ў сакавіку 1950 г. выйшаў першы нумар органу Аб’еднаньня часопісу “Новае Жыцьцё”, які таксама рэдагаваў Уладзімер Клуніцкі. Пра дасягненьні арганізацыі на працягу першага году яе існаваньня старшыня згадваў: “Беларускае Аб’еднаньне ў Аўстраліі мела сувязь з усімі нацыянальнымі групамі эмігрантаў. БАўА ўдзельнічала таксама і ў працах Культурнага Аб’еднаньня Новааўстралійцаў у Сыднэі і паасобныя сябры БАўА былі сябрамі Культурнага Аб’еднаньня. Навязана была лучнасьць зь Міністэрствам Эміграцыі і іншымі ўрадавымі ўстановамі. Высылаліся ад імя Аб’еднаньня тэлеграмы на імя Ўраду Аўстраліі і Ўраду штату Новая Паўдзённая Валія. На кожную зь іх мы атрымлівалі адказ. Адзін з гэтых адказаў быў атрыманы намі ад Прэм’ер-міністра Аўстраліі за подпісам сакратара сп. A. S. Brown. У гэтым адказе ён выказвае спачуваньне нашаму народу і спадзяецца, што недалёка той час, калі наш народ будзе вольным.
Апрача вышэй сказанага, БАўА вяло шырока закроеную дапамаговую працу нашым суродзічам як у пераезьдзе з правінцыі ў Сыднэй і дапамагала пераехаўшым аформіцца і атрымаць працу, так і ў афармленьні дакумантаў на перавоз сем’яў зь Нямеччыны. І гэта ўсё рабілася для ўсіх, ня гледзячы на іх асабістыя ці партыйныя пагляды. І мо’ таму нашая арганізацыя расла як на дрожджах. Кожны да яе хіліўся, як да аднае беларускае сям’і”[Клуніцкі У. Першыя крокі… С. 8].
Безумоўна, ва ўспамінах Уладзімера Клуніцкага ёсьць пэўная доля захапленьня ўласным стварэньнем — БАА пад ягоным кіраўніцтвам – і вялікая ўпэўненасьць, што апалітычная арганізацыя (якая стаіць вышэй за эўрапейскі падзел на “крывічоў” і “зарубежнікаў”) – адзіная магчымая форма для беларускай грамадзкай дзейнасьці. Але ў словах тагачаснага старшыні БАА ёсьць рацыя ў тым сэнсе, што пры выкананьні значных функцыяў сацыяльнай дапамогі Аб’еднаньне было цэнтрам прыцягненьня тых імігрантаў, чыё жыцьцё ў Аўстраліі толькі распачыналася. Праўда, дакладнай колькасьці ўдзельнікаў БАА ў той час, на жаль, няма.
Ідэя апалітычнасьці, супрацьстаяньня расколу ў асяродзьдзі беларусаў Аўстраліі, шчырым прыхільнікам якой быў Клуніцкі, напэўна, ня мела магчымасьці стаць трывалай асновай грамадзкага жыцьця. З аднаго боку, шмат хто ведаў пра драматычную падзеленасьць беларускай эміграцыі за межамі Аўстраліі, пра існаваньне двух палітычных цэнтраў, зь якімі нашы суайчыньнікі на пятым кантынэнце мусілі падтрымліваць сувязь, каб не згубіцца ў шматнацыянальным сьвеце. Зь іншага боку, наяўнасьць адносна вялікай групы беларусаў, што мелі ўласны досьвед беларускай дзейнасьці ва ўмовах дэпартацыйных лягераў Нямеччыны дый розныя палітычныя прыхільнасьці, не спрыяла аднастайнасьці грамадзка-арганізацыйнага працэсу. Трэба дадаць, што й стаўленьне да самой ідэі існаваньня апалітычнай арганізацыі ў беларускім асяродзьдзі Аўстраліі не было адназначным. Вось што пісаў на гэты конт у лісьце да Юркі Віцьбіча ад 8 кастрычніка 1950 г. Сьцяпан Шнэк:
“Я ўжо пісаў Вам аб Беларускім Аб’еднаньні й, здаецца, гаварыў аб магчымых пэрспэктывах. У кіраўніцтве Аб’еднаньня пануе афіцыйная ідэалёгія надпартыйнасьці, але не як пагадненьне партыяў, а як адмаўленьне ўсякае партыйнасьці, а гэта значыць, як прыданьне анатэме ўсяго, што дасюль створана на беларускім грунце: і БЦР, і БЦП, і БНР, і ўсяго, што навокал іх грунтуецца. Зразумела, што гэта азначае, па сутнасьці, адрачэньне ад усяго, што стварыў беларускі народ і гісторыя. І сапраўды, аказваецца, што ў Статуце Аб’еднаньня запісана: “Дапамаганьне ім (значыць, беларусам) стацца добрымі грамадзянамі Аўстраліі”.
Я пісаў Вам, што вонкава пануе ціш ды гладзь, а па-за вонкавым бокам (за кулісамі) ідзе партыйнае жыцьцё, па зьместу аналягічнае з жыцьцём у Нямеччыне. Я ўвесь час тлумачу нашаму народу ў кіраўніцтве й, здаецца, пісаў Вам, што ў пэрспэктыве такая лінія давядзе да ўзрыву й на вонках. І сапраўды, месяц таму назад пачалася самая звычайная грызьня між беларусамі й крывічамі. Я чакаў, што пачнуць яе крывічы. Выйшла крыху інакшай: пачаў яе ня хто іншы, як сам носьбіт надпартыйнасьці Клуніцкі. У Мэльбурне ён непаправіма палаяўся з Калодкам, і значыць, з усёй ягонай групай, і пасварыў усіх між сабою. Цяпер Аб’еднаньне перажывае крызіс. Частка беларусаў выходзіць зь яго, будучы незадаволены лагоднасьцю да крывічоў. А крывічы павялі сваю атаку на кіраўніцтва. Пакуль што вынік ёсьць такі: украінцы, справакаваныя крывічамі, адмовіліся даць пішучую машынку, каторай набіваліся матар’ялы часопісу “Новае Жыцьцё”. Робіцца страшэнна па-дзіцячаму, несур’ёзна з самага пачатку. Бож сапраўды, калі гаварыць аб пагадненьні й будаваць нешта агульнае ў справе арганізацыі, то трэба не іначай, як з узаемным прызнаньнем законнасьці партыяў, партыйнай самастойнасьці, партыйнай прапаганды й узаемнай крытыкі й, па сутнасьці, з умовай вырашэньня спраў у супольнай інстытуцыі галасаваньнем. А тут хацелі стаць разумней за ўсіх на сьвеце й “зачыніць Амэрыку”, інакш кажучы, ліквідаваць партыйнасьць. За гэтым, зразумела, хавалася, хоць і па-дзіцячаму наіўная, такая ідэя: “самазванцаў нам ня трэба, атаманам буду я”. Бо сапраўды, прызнаньне аднапартыйнасьці й адмаўленьне ўсялякай партыйнасьці ёсьць адным і тым жа” [Сьцяпан Шнэк — Юрка Віцьбіч // ARCHE. 2001. №2. С. 240—248].
Ідэя існаваньня надпартыйнай арганізацыі ў Сыднэі была пахаваная ўжо ў пачатку 1951 г., праз год дзейнасьці Аб’еднаньня. Розныя зацікаўленыя крыніцы па-свойму тлумачаць прычыны й бег падзеяў арганізацыйнага расколу. Калі ж не засяроджвацца на матывах і ацэнках, то прыкладная лёгіка і храналёгія падзеяў выглядае наступным чынам.
21 студзеня 1951 г. на пасяджэньні акруговай арганізацыі БАА ў Сыднэі й Галоўнай управы БАА ў Аўстраліі Ўладзімер Клуніцкі й Пётра Гайдзель выйшлі са складу Ўправы, што ўстала на шлях партыйнай заангажаванасьці і стала набываць “БЦРаўскі характар”, і абвясьцілі стварэньне свайго надпартыйнага ўраду [З беларускага жыцьця ў Аўстраліі // Новае Жыцьцё. Інфармацыйны Бюлетэнь Беларускага Аб’еднаньня ў Аўстраліі. 1951. №8. С. 8]. Праз два месяцы 25 сакавіка 1951 г. група з 17 былых сяброў БАА правяла арганізацыйны сход уласнай арганізацыі Беларускае аб’еднаньне ў Новай Паўднёвай Валіі, якая згуртавала прыхільнікаў “крывіцкай” арыентацыі на чале зь Міхасём Лужынскім, першым старшынём БАўНПВ [Тамсама. С. 9]. У сакавіку 1952 г. была зробленая спроба правесьці супольнае сьвяткаваньне і дамовіцца аб агульным кіраўніцтве, але сустрэча скончылася канчатковым разрывам паміж арганізацыямі.
Ад гэтага часу грамадзкае жыцьцё Сыднэю на доўгія гады было падзеленае на дзьве асобныя часткі — “БНРаўскую” і “БЦРаўскую”. Адны і тыя ж беларускія сьвяткаваньні ладзіліся ў розных месцах асобна прыхільнікамі Рады БНР і БЦР. Першыя гады выходзілі дзьве розныя рэдакцыі былога адзінага “Новага Жыцьця”. У цяпер ужо “БЦРаўскі” БАА зь нязьменным да канца жыцьця старшынём Міхасём Зуем на момант расколу было зарэгістравана каля 27 уласных сяброў, да 1954 г. іх колькасьць павялічылася да 62 [Тамсама. С. 9]. Сярод найбольш важных кірункаў дзейнасьці Аб’еднаньня было афіцыйнае прадстаўніцтва беларускай грамады ў стасунках зь іншымі нацыянальнымі й урадавымі арганізацыямі. Гэтай дзейнасьцю доўгі час займаўся “генэральны сакратар” БАА Алесь Алехнік, празь якога ішло ўсё афіцыйнае ліставаньне арганізацыі. У выніку, беларуская арганізацыя падтрымлівала трывалыя сувязі зь Лібэральнай партыяй Аўстраліі, і яе прадстаўнікі нават удзельнічалі ў якасьці наглядальнікаў у сэсіі парлямэнту [Прысутнасьць Дэлегацыі Беларускага Аб’еднаньня на сэсіі Парлямэнту ў Сыднэй // Новае Жыцьцё. Інфармацыйны Бюлетэнь Беларускага Аб’еднаньня ў Аўстраліі. 1954. №2 (28). С. 14—15].
Акрамя грамадзкага прадстаўніцтва й наладжваньне рэгулярных сьвяточных мерапрыемстваў для нашых суайчыньнікаў — прыхільнікаў БЦР у Сыднэі, важным кірункам актыўнасьці “БЦРаўцаў” была музычна-мастацкая дзейнасьць. За гэта адказваў адроджаны на новай аснове Беларускі клюб, які цяпер меў азначэньне “культурна-асьветнага”. Галоўным ініцыятарам дзейнасьці Клюбу і ягоным кіраўніком быў Язэп Шкода. Ён займаўся падрыхтоўкай забаўляльных мерапрыемстваў і акумуляцыяй асноўных сродкаў. У 1955 г. пры БАА і Клюбе быў арганізаваны беларускі мяшаны хор пад кіраўніцтвам С. Анічкава, расейца з паходжаньня, прафэсійнага хормайстра. Гэты хор выступаў на беларускіх сьвяткаваньнях Клюбу, а таксама на міжнацыянальных мерапрыемствах. З ініцыятывы БАА і Клюбу частка сабраных на забавах грошай была выдаткаваная на запіс і прадукаваньне плыты з запісам беларускіх песень у выкананьні хору Анічкава. Аднак якасьць гучаньня плытаў аказалася надзвычай нізкай, што перашкодзіла ўдаламу іх распаўсюду й зьнішчыла вынікі дзейнасьці па іх падрыхтоўцы й выдаткаваныя грошы. У 1950-х гг. пры БАА быў таксама створаны драматычны гурток, які на розных сьвяткаваньнях паказваў беларускія п’есы і меў посьпех у гледачоў. Сярэдзіна 1950-х гг. была вяршыняй клюбнай актыўнасьці. Аднак ужо ў 1957 г. Беларускі культурна-асьветны клюб быў фактычна зьліквідаваны, а ягоная невялікая маёмасьць перададзеная мясцоваму Аддзелу БАА. Верагодна, на спыненьне дзейнасьці гэтай арганізацыі паўплывалаі няўдача з рэалізацыяй плытаў хору і тое, што клюб так і ня здолеў здабыць уласнага памяшканьня для сваёй дзейнасьці.
У 1950-х гг. скончылася й выданьне “БЦРаўскага” “Новага Жыцьця”, што некаторы час друкавалася ў Мэльбурне, а ў 1955 г. на некалькі гадоў вярнулася ў Сыднэй пад рэдакцыю Алеся Алехніка. На працягу першага дзесяцігодзьдзя сваёй дзейнасьці БАА імкнуўся займацца й справамі выхаваньня моладзі. Да 1954 г. датычаць зьвесткі пра існаваньне ў Сыднэі беларускіх скаўтаў пад кіраўніцтвам Уладзімера Пацко [Сьвята 2-га Усебеларускага Кангрэсу ў Сыднэі // Беларускае Слова. №5 (19). 1954]. А ў 1957 г., паводле зьвестак з архіву Алеся Алехніка, была зробленая спроба арганізацыі Саюзу беларускай моладзі ў Аўстраліі, пра які, праўда, акрамя сьпісу сяброў ніякай інфармацыі больш няма [“Сьпіс сяброў Саюзу Беларускай Моладзі ў Аўстраліі” з матэрыялаў фонду А. Алехніка. БДАМЛіМ. Т. 57].
Не ўдалося БАА наладзіць уласнае рэлігійнае жыцьцё. Жаданьне арганізаваць у Сыднэі Беларускую Праваслаўную Царкву пад юрысдыкцыяй Усяленскага Патрыярхату на ўзор Саўт-Рывэру (ЗША) не было рэалізаванае з розных прычынаў. Не было магчымасьцяў выклікаць да мясцовых беларусаў свайго сьвятара (на прыкмеце быў а. Жарскі, якога Алесь Алехнік ведаў яшчэ ў Нямеччыне), а япіскап Апанас, які на пачатку 1950-х гг. жыў у Сыднэі, адмовіўся ад прапановы БАА ачоліць тут беларускую царкву [Алехнік А. Пад бел-чырвона-белым… С. 112—113].
У наступным дзесяцігодзьдзі найбольш вядомая дзейнасьць сыднэйскага БАА была зьвязаная з удзелам у розных нацыянальных, міжнародных і ўрадавых мерапрыемствах з мэтай рэпрэзэнтацыі беларускай справы. Як прадстаўнік БАА і БВФ Алесь Алехнік браў удзел у дзейнасьці Антыбальшавіцкага блёку народаў, Рады паняволеных народаў, Усясьветнай антыкамуністычнай лігі. Сталым спадарожнікам БАА ў Сыднэі стала і дзейнасьць дэлегатуры БЦР пад кіраўніцтвам таго ж Міхася Зуя.
“Крывіцкае” Беларускае аб’еднаньне ў Новай Паўднёвай Валіі пачынала самастойнае жыцьцё зь меншай колькасьці сяброў, але зь ня меншымі амбіцыямі, чым БАА. У адрозьненьне ад арганізацыйнай практыкі сваіх апанэнтаў “крывічы” штогод выбіралі старшыню ўправы Аб’еднаньня. Так, у розныя гады на гэтай пасадзе акрамя згаданага Міхася Лужынскага былі Лявон Рыбнік, Кастусь Сіткоўскі, Генадзь Левановіч, Язэп Малецкі, Аўгіньня Каранеўская, Мікола Каранеўскі і іншыя. Прыхільнікі Рады БНР у Сыднэі таксама рэгулярна ладзілі беларускія мерапрыемствы й імкнуліся займацца рэпрэзэнтацыяй беларусаў у аўстралійскім грамадзтве. Нядзіўна, што некаторыя ўдзельнікі БАўНПВ былі (як Язэп Малецкі ці Аўгіньня Каранеўская) адначасова і прадстаўнікамі Рады БНР у Сыднэі, а таксама (як, прыкладам, Аляксей Васіленя) кальпартатарамі беларускай прэсы. У першыя гады па расколе “БНРаўцы”, як і апанэнты, працягвалі выпуск свайго часопісу “Новае Жыцьцё”, пад рэдакцыяй Аляксандра Смаля й Міхася Лужынскага.
Значным дасягненьнем дзейнасьці “крывічоў” была ўдалая спроба наладжваньня ўласнага рэлігійнага жыцьця беларусаў. Так, у ліпені 1952 г. быў зарэгістраваны “першы прыход БАПЦ” у Сыднэі і былі арганізаваныя штонядзельныя багаслужбы. У наладжваньні рэлігійнага жыцьця “крывічам” дапамог архіяпіскап Сяргей, які ў тыя гады стала жыў у гэтым горадзе. Усе сьвяткаваньні БАўНПВ суправаджаліся малебнамі ці літургіямі ў выкананьні настаяцеля прыходу а. Уладзімера Зялінскага (часам разам з прат. Анатолем Кунцэвічам). Рэлігійныя практыкі прыходу БАПЦарквы пастаянна мелі месца ў Сыднэі да 1957 г., калі арх. Сяргей вырашыў пераехаць у Пэрт, дзе мела быць пабудаваная ўласная беларуская царква [Пераезд Я.В.П. Архіяпіскапа Сяргея // Бацькаўшчына. №15—16 (349—350). 1957]. З ад’ездам уладыкі, верагодна, дзейнасьць прыходу заняпала, бо зьвесткі пра яго зьнікаюць з бачынаў эміграцыйнай пэрыёдыкі, а шараговыя вернікі разышліся па іншых праваслаўных прыходах (расейскіх або ўкраінскіх). Адсутнасьць арганізаванага рэлігійнага жыцьця, відаць, адмоўна паўплывала на колькасьць удзельнікаў беларускай грамады ў Сыднэі.
У межах дзейнасьці БАўНПВ пры канцы 1950-х гг. была агучаная ініцыятыва арганізацыі беларускай школы. Былы настаўнік геаграфіі ў гімназіі імя Янкі Купалы ў Нямеччыне Аляксандар Смаль прапанаваў вучыць дзяцей беларусаў, аднак на ягоныя заняткі сабралася толькі пяць вучняў. У выніку імправізаваная “школа”, што ня мела ўласнага памяшканьня й мусіла пераяжджаць з аднаго беларускага дому ў другі, праіснавала толькі некалькі месяцаў. Гэта дало падставы для сумных высноваў Язэпа Малецкага на старонках газэты “Бацькаўшчына”, што беларуская школа так і засталася нерэалізаванай ініцыятывай Аляксандра Смаля [Я.Л. Зь беларускага жыцьця. Сыднэй (Аўстралія) // Бацькаўшчына. №31 (419). 1958].
Паводле ацэнкі саміх удзельнікаў БАўНПВ, іх дзейнасьць доўгі час была ня надта актыўнай. Не спрыяла ёй адсутнасьць (таксама як і ў “БЦРаўцаў”) уласнага памяшканьня, адасобленасьць значнай часткі беларусаў, а таксама й аб’ектыўны працэс адтоку сяброў, які закрануў абедзьве арганізацыі ў роўнай ступені дзесьці ад сярэдзіны 1950-х гг. У сваіх успамінах “крывіч” Уладзімер Бакуновіч так характарызаваў гэтую зьяву:
“Першыя 3 гады зьезды, што адбываліся раз на год, былі запраўды мнагалюднымі й шумнымі. Кажны ўважаў абавязкам ня толькі належаць да арганізацыі, але ўсьведаміць і прыцягнуць і іншых Беларусаў, якія з тых ці іншых прычынаў апынуліся ў чужым асяродзьдзі. Наглядаючы ўжо за колькасьцяй сяброў на зьездах, можна было ўбачыць, што рады з кажным годам радзеюць. Спачатку паведамлялі пісьмова, што зь нейкае прычыны ня здолеюць прыбыць на зьезд, а потым і гэтага не было. Людзі зьнікалі адзін за адным. І гэта ня толькі ў нас Беларусаў, у кажнай нацыянальнасьці наглядалася тое самае, а навет і ў большым маштабе.
“Дэзэртырства” пачалося пасьля таго, як людзі пакуплялі ўласныя хаты. Раней, ня маючы нічога свайго, людзі мелі ненармальныя ўмовы жыцьця й таму стараліся трымацца разам. Гэтак было весялей, і да таго амаль кажны меў нейкую нагрузку й ня было часу на непатрэбныя думкі, якія вельмі часта прыводзілі ў дамы для псыхічна хворых. Пасьля набыцьця дому зьбіраецца сям’я разам і пачынаюцца іншыя клопаты: дзеці йдуць у школу — трэба школьныя ўніформы купіць, трэба гарод упарадкаваць, каб менш хадзіць у краму па капусту ці бульбу. У хацеж ня будзе як у стадоле — трэба ўпарадкаваць хоць больш-менш кухню, сталовую й спальню. На ўсё гэта патрэбны час, а асабліва грошы, якіх чалавек ня мае, бо выдаў усе свае ашчаднасьці на куплю хаты й да таго застаўся ў даўгох.
Другая прычына — псыхалягічнага характару. Будучы яшчэ ў лягерох ДП у Нямеччыне — надакучылі ня толькі розныя скрынінгі й рэпатрыяцыйныя місіі, але таксама й вечныя параезды з аднаго лягеру ў другі, і ў самым лягеры — з аднаго бараку ў другі ці з аднаго пакою ў іншы. Іначай кажучы, людзі сядзелі на сваіх клунках. Каліж чалавек купіў сабе хату — наступіла “распакоўваньне”… Прыгадваю спатканьне ў Сыднэі з адным беларусам, які раней меў “шчасьце” жыць у савецкім “раі”. На маё пытаньне, як чуецца ў сваёй хаце, ён мне адказаў: “Ведаеш, браток, я ўжо гаварыў гэта й маёй жонцы. Як мы былі ў Савецкім Саюзе — што было за жыцьцё? Ляжаш спаць і сьпіш як кот, усё чакаеш, што вось прыйдуць з малінавымі аколышкамі й павядуць няведама за што й куды. Прыслухоўваесься да кажнага стуку. А цяпер маю сваю ўласную хату, зарабляю добра, дзеці, жонка й сам — усе здаровыя. Штож мне болей трэба? Словам, жыву, як ангельскі кароль”. Гэта быў адказ нашага простага беларускага дзядзькі. Магчыма, нехта знойдзе “гэрэзію” ў гэтым адказе, а для мяне ён зусім лягічны, — магчыма таму, што сам перажыў гэтае “распакоўваньне”. Таму людзі ня надта ахвотна адлучаліся, каб паехаць на нейкую зборку ці зьезд, выслухоўваць прамовы й дыскусіі, якія яны мала разумелі. Але адначасна ніхто з гэтых людзей ня выраксы свае беларускасьці, навет і тыя, што прынялі аўстралійскае грамадзянства — яны засталіся Беларусамі, якімі й былі. Абсалютна ніякіх зьменаў у іхніх паглядах не адбылося”[Сьцяблевіч У. Ад “ДэПі” да “новага аўстралійца” // Бацькаўшчына. №4 (440). 1959. С. 2].
Так, працэс адтоку ўдзельнікаў зь беларускіх арганізацыяў пасьля таго, як тыя фактычна выканалі свае сацыяльныя функцыі, зьвязаныя зь першаснай адаптацыяй імігрантаў да аўстралійскага жыцьця, быў аб’ектыўна заканамерны. Аднак і наяўны ў беларускай грамадзе раскол не спрыяў эфэктыўнасьці яе дзейнасьці і супрацьстаяньню асыміляцыйным тэндэнцыям аўстралійскага сацыяльнага асяродзьдзя. Да таго ж, спрэчкі паміж арганізацыямі-апанэнтамі выклікалі адыход ад актыўнай дзейнасьці некаторых сьвядомых беларусаў, такіх як Аляксаднар Раманоўскі, або Адам Чурыла (да пачатку 1970-х гг.). Вылучылася з агульнага грамадзкага жыцьця й невялічкая група “незалежнікаў” на чале з ранейшым ініцыятарам “надпартыйнасьці” Ўладзімерам Клуніцкім. Аднак вялікага ўплыву гэтая група не дасягнула, хаця і трымала сувязь з канадыйскай газэтай “Беларускі Голас” Сяргея Хмары, а яе ўдзельнік Янка Макарэвіч друкаваўся ў “Баявой Ускалосі”.
Да канца 1960-х гг. стала відавочнай неабходнасьць аб’яднаньня намаганьняў усіх суполак Сыднэю для захаваньня жыцьцяздольнасьці грамады. У выніку, у траўні 1969 г. быў арганізаваны агульны сход беларусаў Сыднэю бяз розьніцы сьветапогляду, на які сабраліся 47 чалавек. Супольна пастанавілі як мага хутчэй вырашыць справу набыцьця ўласнага Беларускага дому. Створаны для гэтай мэты адмысловы Камітэт узначаліў ініцыятар сходу Мікола Антух. На першым сходзе Камітэту 25 траўня 1969 г. акрамя выбараў сталай управы была агучаная ідэя стварэньня адмысловага Беларускага грамадзка-культурнага клюбу як агульнай беларускай арганізацыі [М.Л. Беларусы Сыднэю актывізуюцца // Беларус. №150. 1969]. З гэтага моманту пачаўся новы этап беларускай гісторыі Сыднэю. Больш не было асобных сьвяткаваньняў “БНРаўцаў” і “БЦРаўцаў”, не было падзелу сфэраў уплыву. БАўНПВ яшчэ некаторы час фармальна існавала, але яго сябры пераключыліся на дзейнасьць новага Клюбу. БАА афіцыйна працягвала існаваць да сьмерці Міхася Зуя, часам ягоныя сябры наладжвалі сходы, аднак рэальная дзейнасьць і тут згасала, асабліва з адыходам ад актыўнай працы ў 1980-х гг. Алеся Алехніка.
Станаўленьню рэальнай дзейнасьці Беларускага грамадзка-культурнага клюбу папярэднічаў складаны працэс набыцьця ўласнага памяшканьня, які таксама на некаторы час выклікаў старую барацьбу інтарэсаў “БНРаўцаў” і “БЦРаўцаў”, аднак урэшце, сабраўшы грошы ў дадатак да тых, што пакінуў па сабе памерлы ў 1972 г. беларус Адам Чурыла, набылі памяшканьне. Да канца 1973 г. Клюб здолеў яго абжыць, і ў прадмесьці Файрфілд зьявіўся Беларускі дом. У кіраўніцтва Беларускага грамадзка-культурнага клюбу былі ідэі зрабіць набытую маёмасьць прыбытковай, аднак жаданьне атрымаць дазвол на ўсталяваньне ў Беларускім доме гульнявых апаратаў і продаж алькагольных напояў (што прыносіць сталы прыбытак у такога кшталту нацыянальных клюбах Сыднэю й дазваляе сябрам бавіць там свой вольны час) не было рэалізаванае. Для атрыманьня памянёнага дазволу арганізацыя мусіла налічваць ня меней як 200 удзельнікаў, але Клюб так і ня здолеў афіцыйна дасягнуць такой колькасьці сяброў (у 1975 г. іх было 183) [А.К. Гадавы сход Беларускага Клюбу ў Сыднэі // Беларус. №221. 1975].
Тым ня менш, арганізацыя Беларускага грамадзка-культурнага клюбу і набыцьцё Беларускага дому, што фактычна супалі ў часе з ростам цікавасьці да нацыянальных арганізацыяў у аўстралійскім грамадзтве, выклікалі сапраўднае ажыўленьне беларускага жыцьця ў Сыднэі. Пры Клюбе быў створаны адмысловы Жаночы камітэт, які адказваў за арганізацыю беларускіх мерапрыемстваў. Традыцыйнымі ад гэтага часу сталі беларускія балі ў Сыднэі. Актывізавалася і дзейнасьць беларусаў па рэпрэзэнтацыі сябе ў аўстралійскім грамадзтве: ладзіліся беларускія стэнды на выставах, прадстаўніца грамады Вольга Качан выступала на навуковай канфэрэнцыі ў Канбэры з дакладам пра разьвіцьцё беларускай літаратуры ХІХ ст., але галоўным дасягненьнем новага пэрыяду жыцьця грамады стала, безумоўна, арганізацыя беларускай сэкцыі радыё. Праўда, трэба заўважыць, што ініцыятыва наладжваньня беларускіх радыёперадачаў ішла з БАўНПВ і рэалізоўвалася найперш ягонымі сябрамі [А.К. Беларускія Радыёперадачы ў Сыднэі // Беларус. №232. 1976]. Аднак менавіта радыё на доўгія гады стала трывалым аб’яднальным фактарам для ўсёй грамады, паказчыкам значнасьці яе дзейнасьці.
Сярод важных зьяваў жыцьця мясцовых беларусаў варта адзначыць падтрымку ідэі правядзеньня ад канца 1970-х гг. Сустрэчаў беларусаў Аўстраліі, якія праходзілі і ў Сыднэі.
На вялікі жаль, да 90-х гг. ХХ ст. беларуская грамада ў Новай Паўднёвай Валіі падышла зь яўнымі прыкметамі крызісу. Колькасьць удзельнікаў няспынна зьмяншалася, маладое пакаленьне беларусаў фактычна не цікавілася дзейнасьцю Клюбу, а новыя эмігранты з былой БССР (за рэдкім выняткам) ня надта сьпяшаліся далучацца да грамады, пэўна, не разумеючы інтарэсаў яе сяброў. Так, немагчымасьць ажыцьцяўленьня зьмены пакаленьняў паставіла пад пытаньне выжываньне адмысловага асяродку беларускага жыцьця ў Сыднэі. Але, нягледзячы на магчымы сумны фінал гэтай гісторыі, беларусы пакінулі па сабе добрую і трывалую памяць. Акрамя Беларускага дому, напамін пра нашых суайчыньнікаў застанецца на пабудаваным у 1977 г. адмысловым помніку эмігрантам у Файрфілдзе, дзе сярод выяваў сьцягоў і назоваў краінаў, што былі радзімамі аўстралійскіх імігрантаў, ёсьць наш бел-чырвона-белы сьцяг з Пагоняю й надпісам “Беларусь” [А.П. Помнік Эмігрантам // Беларус. №246. 1977].
ЛЕКЦЫЯ 4. БЕЛАРУСЫ Ў АЎСТРАЛІІ: ГАЛОЎНЫЯ АСЯРОДКІ
Плян:
1. Мэльбурн
2. Адэляйда
3. Падсумаваньне: этапы гісторыі беларускай дыяспары ў Аўстраліі
1. Мэльбурн
Першая паваенная група беларусаў прыбыла ў мэльбурнскі порт 28 чэрвеня 1948 г., а ўжо праз два дні яна была разьмешчаная ў лягеры “Бонагіля” за 400 км ад гораду [Калодка А. Беларусы ў Аўстраліі // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі / Укл. Лявон Юрэвіч. Нью-Ёрк, 1999. С. 334—335]. Такі шлях чакаў і іншых нашых суайчыньнікаў, значная колькасьць якіх сышла з параплаваў у Мэльбурне на працягу 1949—1950 гг. Некаторыя ўжо падчас адбыцьця кантрактаў, а астатнія пасьля іх заканчэньня зноў вярталіся ў сталіцу штату Вікторыя, каб наладжваць уласнае сямейнае й грамадзкае жыцьцё. Дакладную колькасьць удзельнікаў беларускай грамады ў Мэльбурне вызначыць немагчыма, аднак, калі падлічыць прозьвішчы ўсіх, хто ў той ці іншы пэрыяд згадваўся ў зьвязку з нацыянальнымі мерапрыемствамі, атрымаецца блізу двухсот чалавек.
Спробы стварэньня арганізацыяў у мясцовых беларусаў першапачаткова ішлі ў цеснай сувязі з аналягічным працэсам у Сыднэі. Так, мэльбурнцы ўдзельнічалі ў афармленьні агульнааўстралійскага БАА на чале з Уладзімерам Клуніцкім, і яны ж былі аднымі зь першых, хто прычыніўся да расколу арганізацыі. Паводле сьведчаньняў Аляксандра Калодкі, у 1950 г. у Мэльбурне быў заснаваны Беларускі клюб як арганізацыя для беларусаў бяз розьніцы палітычных перакананьняў, але ён праіснаваў нядоўга, падзяліўшыся, паводле сыднэйскага сцэнара, на “БЦРаўскую” й “БНРаўскую” групы. Першая ўжо ў 1951 г. выступала як аддзел БАА ў штаце Вікторыя, а другая была аформленая на пачатку 1952 г. як Згуртаваньне беларусаў у Вікторыі [Тамсама. С. 336].
Ад 1951 г. ва ўправу мясцовага аддзелу БАА пад кіраўніцтвам Адама Жураўлевіча ўваходзілі Віктар Гладкі, Павал Гуз, Янка Кудрук, Сяргей Розмысл, Уладзімер Сідлярэвіч, Уладзімер Шнэк, Міхась Шэка і іншыя [У Мэльбурне // Новае Жыцьцё. Інфармацыйны Бюлетэнь Беларускага Аб’еднаньня ў Аўстраліі. 1951. №8. С. 10]. Можна сказаць, што адным зь першых пачынаньняў “БЦРаўцаў” сталі спробы стварэньня будаўнічага каапэратыву, каб дапамагаць будаваць дамы беларусам. Ці быў рэальна арганізаваны каапэратыў, невядома, але супольныя будоўлі былі наладжаныя.
Сярод важных кірункаў дзейнасьці “БЦРаўскай” арганізацыі на працягу 1950-х гг. варта адзначыць найперш выдавецкую актыўнасьць. У 1951—1954 гг. у прадмесьці Мэльбурну Сэнт-Албанс месьцілася рэдакцыя выдаванага раней у Сыднэі “Новага Жыцьця”. Да гэтага часопісу ў 1952 г. далучыўся гумарыстычны дадатак “Ёрш”, стваральнікам якога быў Уладзімер Шнэк. Ён жа ў 1955—1956 гг. выдаваў орган Беларускага вызвольнага фронту “На варце”, а пазьней займаўся й кнігадрукарскай справай. За ягоны кошт у выдавецтве “На варце” ў 1958—1960 гг. пабачылі сьвет паэма Лявона Случаніна “Рагнеда” й уласны твор Шнэка гістарычная аповесьць “Драбы”.
Таксама як і іншыя беларускія арганізацыі, аддзел БАА ў Вікторыі імкнуўся выконваць функцыі рэпрэзэнтацыі інтарэсаў беларусаў. Гэтая дзейнасьць ішла ў зьвязку з Галоўнай управай БАА ў Сыднэі. Для прыхільнікаў БЦР у Мэльбурне рэгулярна наладжваліся беларускія мерапрыемствы з нагоды ўгодкаў 25 Сакавіка, ІІ Усебеларускага кангрэсу, Слуцкага паўстаньня й г.д. Актыўны ўдзел у арганізацыі сьвяткаваньняў бралі беларускія скаўты. Так, зьвяз “Усяслаў Чарадзей” быў створаны яшчэ ў 1950 г., і далей яго сябры рэгулярна бралі ўдзел у мерапрыемствах мэльбурнскага аддзелу БАА. Прыхільнікі БЦР, нягледзячы на адсутнасьць уласнага памяшканьня, часта ладзілі танцавальныя вечары для моладзі, мелі сталую сувязь з замежнымі эміграцыйнымі выданьнямі беларусаў кшталту “Беларускага Слова”, “Беларускага Патрыёта”, “Незалежнай Беларусі”. Дзейнасьць аддзелу БАА ў Вікторыі, у шэрагах якога было шмат былых вайскоўцаў, ішла ў цеснай сувязі зь мясцовым аддзелам БВФ на чале зь Янкам Кудруком (?). Пад апекай апошняга дзейнічала й беларуская спартовая дружына “Зубр” — спачатку футбольная, потым валейбольная.
Канкурэнтам аддзелу БАА зьяўлялася “БНРаўскае” Згуртаваньне беларусаў у Вікторыі, у якое быў перайменаваны былы Беларускі клюб у Мэльбурне. Заснаваньне й актыўная дзейнасьць гэтай арганізацыі ў 1950-х гг. зьвязаныя з асобай Міколы Нікана (пазьней кіраўніком Згуртаваньня быў Мікола Скабей). Прыбылы зь Вялікай Брытаніі пры канцы 1951 г., М. Нікан адразу ўлучыўся ў беларускую дзейнасьць на баку “крывічоў”. Згуртаваньне беларусаў у Вікторыі наладжвала беларускія сьвяткаваньні асобна ад “БЦРаўскіх”. На пачатку 1953 г. быў спэцыяльна высьвечаны дом Міколы Скабея й Пётры Мікуліча, дзе знаходзіўся штаб “БНРаўцаў”. Тут была арганізаваная ўласная бібліятэка Згуртаваньня, чыталіся лекцыі беларусаведы. Прыхільнікі БНР у Мэльбурне наладзілі супрацоўніцтва зь беларускімі эміграцыйнымі выданьнямі пераважна “крывіцкай” арыентацыі, дзе друкаваліся допісы Міколы Нікана, Міколы Скабея, М. Андрэйчыка. Пры арганізацыі дзейнічаў адмысловы фонд пад кіраўніцтвам Пётры Мікуліча, які акумуляваў сродкі для дапамогі суайчыньнікам, што апынуліся ў цяжкіх варунках (ня толькі на тэрыторыі Аўстраліі) [А.М. Зь беларускага жыцьця ў Аўстраліі // Бацькаўшчына. №35 (263). 1955].
Згуртаваньне Беларусаў у Вікторыі наладзіла шчыльную сувязь зь іншымі нацыянальнымі арганізацыямі Мэльбурну й актыўна ўдзельнічала ў разнастайных антыкамуністычных дэманстрацыях і мітынгах, рэпрэзэнтуючы беларусаў як адзін з паняволеных народаў.
Мікола Нікан ініцыяваў таксама стварэньне ў супрацьвагу “БЦРаўскаму” агульнааўстралійскаму БАА Каардынацыйны камітэт беларускіх арганізацыяў у Аўстраліі, куды ўваходзілі суполкі прыхільнікаў БНР у Сыднэі й Мэльбурне. Гэты Камітэт дзейнічаў ад 1952 г. з агульнай управай у складзе Аўгіньні Каранеўскай (старшыні), Аляксандра Калодкі, Язэпа Малецкага, Міколы Нікана, Міколы Скабея, Янкі Чарнэцкага і іншых [Аўстралія. З грамадзкага жыцьця // Божым Шляхам. 1953. №54. С. 16].
Важным кірункам дзейнасьці Згуртаваньня беларусаў у Вікторыі стала спроба арганізацыі рэлігійнага жыцьця. “У Мэльбурне доўгі час не было свайго сьвятара, — згадваў ва ўспамінах Аляксандар Калодка. — Таму беларусы далучыліся да парафіі Ўкраінскай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы. Адносіны былі вельмі прыязныя, нат’ была думка супольна будаваць ці купляць царкву, бо маліліся ў нанятым будынку. Як вернікі, так і сьвятары-ўкраінцы, айцы протапрэсьвітэр Іван Вініцкі і протаярэй Барыс Стасышын, спачувалі беларусам у нацыянальных памкненьнях. Неўзабаве вернікі-беларусы былі аформленыя як беларуская парафія пры парафіі ўкраінскай, і раз на месяц Служба Божая лічылася беларускай, на якой успаміналіся нашыя сьвятыя і ярархі БАПЦ. У склад парафіяльнай рады быў абраны адзін беларус. Крыху пазьней а. Іван Вініцкі лічыўся апекуном нашай парафіі” [Калодка А. Беларусы ў Аўстраліі… С. 336]. Пасьля ў 1958 г. беларускую парафію як настаяцель пераняў прыбылы з Брысбэну архімандрыт Мадэст (Яцкевіч). З гэтага часу і пачынаецца гісторыя прыходу БАПЦ у Мэльбурне.
Яшчэ адной арганізацыяй БНРаўскай накіраванасьці ў Мэльбурне стала Згуртаваньне беларускіх камбатантаў, якое было альтэрнатывай закладзенаму раней у Брысбэне таксама “крывіцкаму” Задзіночаньню беларускіх вэтэранаў Даната Яцкевіча [Jackievic D. Ci heta janycarstva? A mo sto insaje… // Lucnik. 1956. Nr. 22. S. 8]. Існаваньне гэтых арганізацыяў адлюстроўвала міжасабовы канфлікт іх лідэраў, які доўжыўся цягам 1950-х гадоў. Так, па пераезьдзе Даната Яцкевіча зь сям’ёй у Мэльбурн, тут зьявіўся таксама мясцовы аддзел Задзіночаньня, які сярод іншага займаўся й выдавецкай дзейнасьцю, тут пабачылі сьвет невялікія брашуры з п’есамі самога Яцкевіча (пад псэўданімам Данат Баян). У выніку, у Мэльбурне ў сярэдзіне 1950-х гг. існавалі тры арганізацыі беларускіх вайскоўцаў: Згуртаваньне беларускіх камбатантаў, аддзел БВФ і аддзел ЗБВ. Кожная зь іх налічвала невялікую колькасьць сяброў, але займалася ўласнай дзейнасьцю па рэпрэзэнтацыі беларускіх вайскоўцаў.
Адначасовая наяўнасьць у горадзе некалькіх “БНРаўскіх” і “БЦРаўскіх” арганізацый пэўны час падтрымлівала пэўную напружанасьць. Так, на старонках газэты “Бацькаўшчына” часам сустракаліся нападкі сяброў Згартуваньня беларусаў у Вікторыі на сваіх апанэнтаў з абвінавачаньнямі ў спачуваньні камуністам і да таго падобным [Н. Беларусы ў антыкамуністычных маніфэстацыях у Мэльбурне // Бацькаўшчына. №1—2 (335—336). 1957]. Прыхільнікі БЦР адказвалі сатырычнымі нарысамі на старонках свайго “Ярша”. Адна з такіх нататак адлюстроўвала сытуацыю з асобнымі беларускімі сьвяткаваньнямі.
“Сабраліся Беларусы Мэльбурну (“БЦРаўцы”. — Н.Г.) у Ст. Албанс адсьвяткаваць 9-я Ўгодкі Другога Ўсебеларускага Кангрэсу й 11-я ўгодкі Сьмерці сьвятой памяці Янкі Купалы. З самага раньня ў салі мясцовага кінатэатру пачаўся рух (праўда, юнацкае кіраўніцтва прыбыло амаль к абеду — 3 гадзіны спазьненьня). Засовалі лаўкі, затузалі куртыны й г.д. Рух ідзе небывалы, і вось падыйшло да астатняй пробы — што тут пачалося?! Аж жудасна прыпомніць: кіраўнік зьвязу грукае па стале кулаком і несваім голасам раве: Сабатаж, правалілі канцэрт!.. Начальнік штабу зьвязу стараецца яго перакрычаць: Чаго сам са сцэны ўцёк? Факт, што правалілі! Дружыновыя ў сваю чаргу равуць — хоць вушы затыкай — і пайшло, і пайшло… Адна староньняя асоба, прысутная на пробе, раптам чырванець стала — мусіць, ведае кошка, чыё сала зьела. Але як-небудзь пробу скончылі. Сабраліся людзі: саля прыбрана, па сьвяточнаму ўдэкаравана, юнакі й юначкі ў уніформах на мейсцах — ну ўсё як мае быць. Праўда, людзей сабралося малавата — усяго 74 чалавекі (але нічога, вырашылі, што калі прыйдзе Кучаравік, то напэўна ў акулярах ад пылу й хоць па дзясятках, але палічыць правідлова). Сьвята адчыніў старшыня Аб’еднаньня (зразумела? — САМ! (Адам Жураўлевіч — Н.Г.). Прачыталі рэфэрат адзін, прачыталі рэфэрат другі і зрабілі перапынак. Пасьля перапынку падышло яшчэ людзей, і пачаўся канцэрт (сапраўды канцэрт). Засьпявалі нашыя юнакі песьню, за ёй скэтч, потым верш, ізноў скэтч і г. д. Але чамусь наш Саловушка ўзяў ды ўцёк з паловы канцэрту (я думаю, што ён шпіёнчыка крывіцкага спужаўся: возьме, маўляў, ды і данясе “прафэсару” ці “магістру”(Мікола Нікан і Аляксандар Калодка. — Н.Г.), што так і так, Салавей да БЕЛАРУСАЎ на сьвяткаваньні Ўгодкаў Другога Ўсебеларускага Кангрэсу ходзіць; а “прафэсар” ці мо “магістар” возьмуць ды й не дадуць на другі раз “чырвонай гарбаткі” — а Саловушка яе лю-ю-юбіць... Сьвята закончылі Дзяржаўным Гімнам і раз’ехаліся па хатах з надзеяй на хуткае вызваленьне БАЦЬКАЎШЧЫНЫ!
Сабраліся крывічы ў Мэльбурне адсьвяткаваць 11-я ўгодкі Сьмерці Янкі Купалы (ды заадно ругануць з нагоды Беларусаў). Людзей сабралося шмат — раз, два, тры, а далей і лічыць няма чаго, потым, праўда, пад’ехала яшчэ столькі ж. Саля пад сьвяткаваньне была досыць вялікая (4 мэтры на 3 мэтры, тая што “рэгент” мае(Пётра Мікуліч. — Н.Г.)) — так што разьмясьціліся досыць выгодна. Прынесьлі “чырвоную гарбатку”, хлопнулі коркі — і павяло! Першым засьпяваў, як заўсёды, “рэгент”, яго казьлетон падбадзёрыў усіх прысутных і залуналі знаёмыя песьні: “О муй розмарыне”, “Карпатска брыгада” й іншыя. Далёка за поўнач адзін з прысутных сустрэўшыся з другім пад сталом доўга чытаў яму рэфэрат на тэму: Што такое фэдэрацыя й з чым яе есьці…” [Два сьвяткаваньні // Ёрш. 1953. №2. С. 3—4].
Нягледзячы на такія “цёплыя” дачыненьні паміж апанэнтамі, ужо ад сярэдзіны 1950-х гг. яны імкнуліся ажыцьцяўляць супольныя ініцыятывы. Прычынаў гэтага руху насустрач магло быць некалькі. Найперш, малаколькаснасьць асобна ўзятых арганізацый не дазваляла ажыцьцяўляць дастаткова шырокую дзейнасьць, зь іншага боку, зьяўленьне ў Мэльбурне Даната Яцкевіча зь сям’ёй, ідэйнага “крывіча”, які з-за канфлікту зь Міколам Ніканам мусіў больш шчыльна супрацоўнічаць з “БЦРаўцамі”, паказала рэальныя магчымасьці кампрамісу. Тым больш што адна з галоўных мараў Яцкевіча — набыцьцё Беларускага дому, пра што пачалі гаварыць ужо ад сярэдзіны 1950-х гг., магла ажыцьцявіцца толькі супольнымі сіламі ўсіх беларусаў Мэльбурну.
Найбольш сур’ёзным сумесным праектам прыхільнікаў Рады БНР і БЦР стала Беларуская школа ў Мэльбурне, арганізаваная ў 1955 г. Яна была вынікам пэўнага кампрамісу арганізацыяў, бо разьмяшчалася ў “БЦРаўскім прадмесьці” Мэльбурну Сэнт-Албансе, і кіраваў школай Адам Жураўлевіч, але на чале школьнага камітэту стаяў спачатку (пакуль той быў часовы) Мікола Нікан, а потым Эўлялія Яцкевіч. У школе вучыліся 25 дзяцей беларусаў бяз розьніцы палітычных перакананьняў [К.Н. Беларуская школа ў Мэльбурне // Бацькаўшчына. №1—2 (283—284). 1956]. Для вучняў наладжваліся адмысловыя калядныя сьвяты, таксама супольнымі намаганьнямі. Гэтая школа існавала ня менш за тры гады й дала добры досьвед беларускага супрацоўніцтва.
Адначасова са школьнай ініцыятывай у 1955 г. было наладжанае першае супольнае сьвяткаваньне ўгодкаў Слуцкага паўстаньня [М.Андрэйчык. Водгукі гадавіны Слуцкага чыну. Мэльбурн (Аўстралія) // Бацькаўшчына. №50 (280). 1955], якое потым паўтаралася некалькі разоў, пакуль 2 ліпеня 1961 г. ня быў створаны Камітэт ладжаньня супольных сьвяткаваньняў [Прысутны. Зь беларускага жыцьця. У Мэльбурне (Аўстралія) // Бацькаўшчына. №40 (575).1961]. Лягічным працягам адзначанага супрацоўніцтва стала стварэньне ў 1963 г. адзінай арганізацыі беларусаў Мэльбурну Беларускага цэнтральнага камітэту ў Вікторыі, куды ўвайшлі па тры сябры ад “БНРаўскага” і “БЦРаўскага” бакоў [М.Н. Беларускі Цэнтральны Камітэт у Мэльбурне // Беларус. 1969. №141]. Ад гэтага часу канфлікт палітычных груповак у Мэльбурне быў фактычна пераадолены; былыя апанэнты ладзілі цяпер супольныя мерапрыемствы. БЦК ня меў уласнага друкаванага органу, але яго сябры актыўна асьвятлялі дзейнасьць арганізацыі на старонках замежнага беларускага эміграцыйнага друку. Паказальна, што ад 1963 г. у нататках пра сьвяткаваньні ў Мэльбурне больш не сустракаецца вызначэньня палітычнай прыналежнасьці іх удзельнікаў, а згадваецца толькі “Беларусы Мэльбурну”.
Агульная арганізацыя займалася й прадстаўніцтвам нашых суайчыньнікаў вонкі. Ад яе імя беларусы ўдзельнічалі ў міжнацыянальных фэстывалях, выставах, працы аўстралійскіх грамадзкіх установаў. Нельга сьцьвярджаць, што дзейнасьць беларускай грамады праз увесь час была аднолькава актыўнай. Так, 1960-я гг., нягледзячы на тое, што барацьба паміж арганізацыямі скончылася, сталі пэрыядам, калі агульная актыўнасьць беларусаў ацэньвалася імі самімі як нізкая. Аляксандар Калодка ў лістах да Алеся Вініцкага даволі нэгатыўна характарызаваў беларускае жыцьцё ў Мэльбурне: “Сварак вялікіх тут няма, але адчуваецца абыякавасьць да нацыянальных і грамадзкіх справаў нават у старэйшых” [Ліст Аляксандра Калодкі да Алеся Вініцкага ад 29.01.1967 г. Захоўваецца ў прыватным архіве сям’і Гардзіенкаў]. І далей у іншым лісьце: “Грамадзкая праца замірае, моладзь амаль не гутарыць па-беларуску — так выглядае, што мы тут апошнія магікане. Нядрэнна ў нацыянальным сэнсе трымаюцца ўкраінцы, добра палякі, дрэнна балты і беларусы. Тымчасам калі гадоў 10—15 таму аўстралійскі ўрад ставіў перашкоды ў нацыянальнай працы неангламоўных нацыяў, дык цяпер гэткіх перашкодаў няма. Але і няма ўжо гэтага энтузіязму ці ахвоты да працы ў вышэй успамнёных нацыяў. Наадварот, заўважаецца апатыя, пагоня за далярамі, скупасьць, індэфэрэнцыя. Адзінай працай у Мэльбурне — гэта ладжаньне двух угодкаў нацыянальных і некалькі танцавальных вечарынаў…”[Ліст Аляксандра Калодкі да Алеся Вініцкага ад 20.08.1967…]. Аднак беларускае жыцьцё ў Мэльбурне не спынілася, а супрацоўніцтва былых апанэнтаў прыносіла з часам адчувальныя вынікі.
Супольная праца беларусаў дала магчымасьць ажыцьцявіць адзін з найбольш важных праектаў — набыцьцё ўласнага будынку. Ад канца 1960-х гг. пачаў актыўную працу Камітэт набыцьця Беларускага дому ў Вікторыі (пазьней ператвораны на Каапэратыў), які выдаваў нават свой інфармацыйны бюлетэнь, рэдагаваны Данатам Яцкевічам [Асобнік бюлетэня захоўваецца ў архіве ЗБС “Бацькаўшчына”]. Сам выдавец і ініцыятар зьбіраньня грошай не дажыў да адкрыцьця Беларускага дому, што адбылося ў 1972 г. і стала вялікім дасягненьнем мясцовай грамады. Ад гэтага часу менавіта тут ладзіліся беларускія імпрэзы, выступаў арганізаваны яшчэ дзесяцігодзьдзем раней мяшаны хор пад кіраўніцтвам Пётры Мікуліча. Сюды перабралася й новая Беларуская школа, што пачала сваю дзейнасьць ад 1970 г. у адмыслова абсталяваным для яе гаражы спадарства Грушаў.
Набыцьцё ўласнага памяшканьня сур’ёзна падштурхнула грамадзкую актыўнасьць беларусаў Мэльбурну. Усё больш разнастайнымі ў мастацкім сэнсе сталі сьвяткаваньні, што адбывалася дзякуючы намаганьням спэцыяльна створанага Беларускага жаночага камітэту на чале з Вольгай Сьлесарэвіч.
Важным дасягненьнем мясцовых беларусаў у 1970-х гг. стала праца храналягічна першай у Аўстраліі Беларускай сэкцыі радыё, якая, праўда, праіснавала ня болей за два гады (1976—1977). Пры значнай унутранай актыўнасьці мясцовых беларусаў на працягу 1970-х гг. невыпадкова, што менавіта ў гэтым асяродзьдзі нарадзілася ідэя арганізацыі спэцыяльных Сустрэчаў беларусаў Аўстраліі, першая зь якіх адбылася ў студзені 1977 г. Арганізаваная на Сустрэчы Фэдэральная рада беларускіх арганізацый у Аўстраліі стала той інстытуцыяй, якая магла рэпрэзэнтаваць інтарэсы ўсіх беларусаў у краіне. У якасьці ўласнага друкаванага органу ФРБАА мела адмысловы інфармацыйны бюлетэнь, які друкаваўся ў Мэльбурне. У выніку значнасьць мясцовага асяродку ў дзейнасьці ўсіх беларусаў на абшарах Аўстраліі напрыканцы 1970-х — у 1980-х гг. прыкметна вырасла.
Нягледзячы на пераадоленьне ўжо на пачатку 1960-х гг. палітычнага расколу, жыцьцё беларусаў Мэльбурну суправаджалася іншым супрацьстаяньнем паміж арганізацыямі сьвецкімі й духоўнымі. Пачалося яно яшчэ ад 1958 г., калі ў горадзе была арганізаваная парафія Трох Віленскіх мучанікаў БАПЦ на чале з арх. Мадэстам. Паставіцца асьцярожна да “крывіцкага наватвору” адразу ж заклікалі сумленных беларусаў кіраўнікі тагачаснага “БЦРаўскага” аддзелу БАА на чале з Уладзімерам Шнэкам [Рэзалюцыя аддзелу БАА ў Вікторыі ў справе арганізацыі прыходу БАПЦ была надрукаваная ў: Новае Жыцьцё. №2 (32). 1958. С. 16]. Менавіта таму, ужо ў час, калі адбываліся супольныя сьвяткаваньні прадстаўнікоў супрацьлеглых палітычных поглядаў, сталі ладзіцца асобныя беларускія мерапрыемствы парафіі БАПЦ. Аднак празь некалькі гадоў дзейнасьці парафіі БАПЦ, пасьля непаразуменьня з архіяпіскапам Сяргеям арх. Мадэст абвясьціў аб пераходзе пад юрысдыкцыю канстантынопальскага патрыярха й стварэньне ў Мэльбурне ў Сэнт-Албансе асобнай парафіі Беларускай Праваслаўнай Царквы (БПЦ) сьвятой Ефрасіньні Полацкай. На чале прыходу БАПЦ застаўся а. Аляксандар Кулакоўскі, які афіцыйна зарэгістраваў яго ў 1963 г.
Парафія БПЦ пад кіраўніцтвам арх. Мадэста дзейнічала на працягу 1960-х гг., у склад яе прыхаджанаў увайшлі прыхільнікі БЦР, якія раней выступалі супраць дзейнасьці сьвятара: Сяргей Розмысл, Уладзімер Сідлярэвіч і інш. Арх. Мадэст выдаваў у гэты час новы рэлігійны пэрыёдык “Праваслаўным Шляхам”, які сярод іншага выказваўся пра няпраўнасьць дзейнасьці БАПЦ у Аўстраліі на чале з архіяпіскапам Сяргеем. Парафія сьвятой Ефрасіньні Полацкай, службы ў якой адбываліся ў арэндаваным памяшканьні мэтадысцкай царквы, існавала да сьмерці арх. Мадэста (на дзейнасьці якога, фактычна, яна й трымалася).
Парафія Трох Віленскіх мучанікаў БАПЦ аказалася больш трывалай. Нягледзячы на тое, што Беларускі цэнтральны камітэт, які займаўся наладжваньнем супольных сьвяткаваньняў прыхільнікаў БНР і БЦР, не аказваў фінансавай падтрымкі, прыхаджане здолелі ў 1968 г. прыдбаць уласны надзел на могілках Фолкнэр, дзе ад таго часу сталі хаваць беларусаў, а ў 1981 г. — набыць уласны будынак царквы для беларускіх богаслужэньняў. Пры парафіі БАПЦ існавала сястрыцтва й адмысловы мастацкі гурток “Каліна”, які першапачаткова быў танцавальнай, а потым вакальнай групай [Мэльбурнская парахвія Сьв-х Антона, Яна і Эўстахвія, Мучанікаў Віленскіх // Інфармацыйны Бюлетэнь Фэдэральнай Рады Беларускіх Арганізацыяў у Аўстраліі. 1984. №3. С. 9].
Нельга сьцьвярджаць, што супрацьстаяньне парафіі і БЦК было вельмі зацятым. Беларускія сьвяткаваньні ў Мэльбурне з часам набылі такую адметнасьць: спачатку адбывалася ўрачыстая багаслужба ў парафіі, а потым акадэмія ў Беларускім доме. Праўда, існаваў даволі дакладны падзел на тых асобаў, якія былі вернікамі парафіі (часта яны не зьяўляліся на сьвецкія мерапрыемствы акадэміі), і сяброў БЦК, частка зь якіх не брала ўдзелу ў багаслужбах БАПЦ. Таксама асобна адбываліся й калядныя ялінкі: адна для дзяцей парафіі, іншая для вучняў Беларускай школы сяброў Камітэту. Гэты падзел трываў даволі доўгі час. Хаця ў пэрыяд наладжваньня Сустрэчаў беларусаў Аўстраліі ў агульных мерапрыемствах бралі ўдзел як прадстаўнікі парафіі, так і БЦК. А група “Каліна” выступала для прэзэнтацыі беларусаў і ад іх імя ў розных фэстывалях, ладжаных грамадзкімі арганізацыямі Аўстраліі.
Настаяцель парафіі а. Аляксандар Кулакоўскі на працягу ўсяго яе існаваньня штогод выдаваў беларускія праваслаўныя календары. Ён жа ажыцьцяўляў сувязь з парафіяй у Адэляйдзе й з кіраўніцтвам БАПЦ. Трэба адзначыць, што парафія Трох Віленскіх мучанікаў у Мэльбурне аказалась вельмі жыцьцяздольнай. Яна трымала пры беларускай грамадзе тых, хто не жадаў удзельнічаць у палітычна заангажаваных групоўках, але імкнуўся захоўваць сваю нацыянальную адметнасьць.
Дзейнасьць парафіі працягнулася й у 1990-х гг., калі ў беларускім жыцьці Мэльбурну ўсё больш відавочнымі сталі прыкметы крызісу. Колькасьць удзельнікаў мерапрыемстваў стала скарачацца, мала засталося пры грамадзе моладзі. Праўда, беларусы яшчэ актыўна наладжвалі агульнааўстралійскія праекты, кшталту зьбіраньня грошай у спэцыяльны Чарнобыльскі фонд або запрашэньня да сябе гасьцей зь Беларусі.
Тым ня менш, матэрыяльныя цяжкасьці вымусілі беларусаў прадаць Беларускі дом і правядзеньне сьвяткаваньняў перамясьцілася ў прыцаркоўную залю або на прыватныя кватэры сяброў БЦК. Спыніў сваю дзейнасьць і Беларускі жаночы камітэт. Стабільна дзейнай арганізацыяй застаўся толькі Сацыяльны клюб на чале з Эліс Яшчанкай, які ладзіць пасяджэньні й забавы для сталых беларусаў, а таксама адведвае хворых. Працягвае выступаць і “Каліна”, у якой адбылася своеасаблівая зьмена пакаленьняў, і народжаныя ў Аўстраліі дзяўчаты ахвотна сьпяваюць беларускія песьні.
Згаданую групу “Каліна” можна назваць адным з найбольш значных дасягненьняў сёньняшней беларускай грамады ў Мэльбурне. Сярод іншых адметных рысаў мясцовага беларускага асяродку трэба адзначыць найбольш актыўную й разнастайную ў параўнаньні зь іншымі выдавецкую дзейнасьць, даволі хуткае й эфэктыўнае пераадоленьне арганізацыйнага антаганізму ў грамадзе, пасьлядоўную працу двух беларускіх школаў, а таксама адзіныя ў Аўстраліі менавіта беларускія могілкі, на якіх у 1976 г. быў пастаўлены адмысловы Помнік “На вечны ўспамін спачылых усіх ведамых і няведамых Беларусаў”.
2. Адэляйда
Многія зь беларусаў паваеннай хвалі, што пазьней стварылі ўласны асяродак у Паўднёвай Аўстраліі, праводзілі першыя гады ў пераходным лягеры “Вудсайд”, які знаходзіўся недалёка ад Адэляйды й быў адкрыты для імігрантаў з пачатку 1949 г. Адначасова ў ім маглі знаходзіцца да 3 тыс. чалавек з розных краінаў Эўропы [Бурнос М. А., Кавалеўскі В. Беларуская эміграцыя ў Паўднёвай Аўстраліі. Адэлайда, 2003. С. 27]. Менавіта з гэтага лягеру, фактычна, пачынаецца вельмі своеасаблівая гісторыя беларускай грамады ў Паўднёвай Аўстраліі.
Галоўным ініцыятарам-закладчыкам суполкі суайчыньнікаў выступіў сьвятар Міхась Шчурко, які са сваёй вялікай сям’ёй (зь сямі асобаў) прыбыў у порт Адэляйды на параплаве Oxfordshire 22 кастрычніка 1949 г. Ужо праз тры месяцы (у лютым 1950 г.) адбыўся першы неафіцыйны сход беларускай грамады, а дакладней сустрэча сьвятара з Уладзімерам Міленцэвіча, Парфірыем Трысмаковым, Н. Дзітманам і Альбэртам Кадняком (Алесем Салаўём) у справе стварэньня нацыянальнага асяродку. Хутка па сустрэчы ў Вудсайд адбылася й першая багаслужба а. Міхася Шчурко [Тамсама. С. 22].
Першыя зьвесткі пра арганізацыйныя намаганьні нашых суайчыньнікаў тут досыць фрагмэнтарныя. Так, у часопісе “Лучнік” згадваецца пра заснаваньне ў сакавіку 1952 г. у Адэляйдзе аддзелу Задзіночаньня беларускіх вэтэранаў [Sesc hod na australijskaj ziamli // Lucnik. 1956. Nr. 22. S. 3]. Гэты аддзел падаецца як арганізатар сьвяткаваньня ўгодкаў Незалежнасьці мясцовымі беларусамі ў сакавіку 1953 г. [Прысутны. У Адэляйдэ // Бацькаўшчына. №17 (148). 1953]. Тамсама згадана й дзейнасьць у Адэляйдзе брацтва сьвятой Жыровіцкай Божай Маці, якое, імаверна, было адной з самых першых арганізацыяў мясцовых беларусаў. Праўда, акрамя некалькіх згадак, што датычаць 1953—1954 гг., іншай інфармацыі ні пра аддзел ЗБВ, ні пра брацтва знайсьці не ўдалося. Ад сярэдзіны 1950-х гг. уся гісторыя беларускай грамады ў Адэляйдзе цесна зьвязаная з працэсам арганізацыі тут парафіі БАПЦ.
Стварэньне ўласнай царквы беларусаў у Паўднёвай Аўстраліі апісаў адзін з удзельнікаў пазьнейшай парафіяльнай рады:
“…ужо 9-га ліпеня 1951 г. аўстралійскія ўлады зарэгістравалі нашую сьв. Царкву. Пачаткі нашага царкоўнага жыцьця тут былі незвычайна цяжкія. Нашая беларуская калёнія тут была вельмі малая, і першыя Службы Божыя адбываліся ў эмігранцкім лягеры Вудсайд. Пераехаўшы ў Адэляіду, а Міхаіл спачатку ня мог мець свае Царквы й на працягу двох год служыў разам з украінцамі ў іхнай сьв. УАПЦаркве. Дзякуючы гэтай ветлівасьці братоў-украінцаў, а. Міхаіл даволі добра выконваў свае пастырскія абавязкі адносна групкі беларусаў.
Аднак гэта яго не задавальняла. Ён добра ведаў, што для запраўднага царкоўнага жыцьця, для належнае духоўнае апекі над сваімі суродзічамі неабходна мець сваю ўласную Царкву, свой асобны Беларускі прыход. Першыя ягоныя заклікі, дзеля малое колькасьці беларусаў, засталіся, аднак, амаль бяз выніку. Усё ж ён заклікаў далей, і памалу ягоныя словы, як тыя зярняткі, пачалі падаць на ўраджайную глебу…
Першымі, што прынялі да сэрца словы а. Міхаіла адносна арганізацыі свайго ўласнага Беларускага Прыходу, былі Сп. Інж. П. Трысмакоў і Сп. Ул. Акавіты, якія ахвотна пайшлі з а. Міхаілам шукаць адпаведнае памешканьне пад Царкву і скора яго знайшлі. Такім чынам пачатак быў зроблены…”[Нашая Сьв. БАПЦарква ў Адэляідзе // Голас Царквы. №6. 1957. С. 8].
Доўгі час беларускія багаслужбы адбываліся ў памяшканьнях мэтадысцкіх цэркваў, пакуль у 1958 г. значна павялічаны беларускі прыход не набыў уласны пляц зямлі й не пачаў будаўніцтва свайго храму. Прыхаджане ўласнымі сіламі будавалі царкву, якая была ўрачыста асьвечаная архіяпіскапам Сяргеем 29 сьнежня 1963 г. Храм, паводле згадак Уладзімера Акавітага, сапраўды ўспрымаўся як своё, і зь ім зьвязваліся надзвычай моцныя пачуцьці [Успаміны Ўладзімера Акавіката, запісаныя ў Адэляйдзе ў сакавіку 2003 г. Захоўваюцца ў архіве сям’і Гардзіенкаў]. Пазьней да будынку дадаліся яшчэ чатыры купалы і вялікая прыцаркоўная заля. Фактычна, гэта быў першы ў Аўстраліі ўласны храм беларусаў, які на доўгія гады стаў цэнтрам рэлігійнага й грамадзкага жыцьця.
Парафія сьвятых апосталаў Пятра й Паўла ў Адэляйдзе з настаяцелем а. Міхаілам Шчурко і парафіяльнай радай была ініцыятарам усіх беларускіх мерапрыемстваў амаль да канца 1970-х гг. Ад сярэдзіны 1950-х гг. на беларускіх богаслужэньнях сьпяваў уласны хор пад кіраўніцтвам Міхася Бурноса, які выступаў таксама й на больш сьвецкіх частках нацыянальных сьвяткаваньняў. Як і ў іншых беларускіх асяродках, у Адэляйдзе рэгулярна ладзіліся мерапрыемствы з нагоды нацыянальных сьвятаў. Аднак тут іх характарызавала гарманічнае адзінства рэлігійнай і сьвецкай частак: звычайна ўсе спачатку ішлі на багаслужбу, а пасьля разам ехалі на падрыхтаваную парафіяльнай радай акадэмію з досыць разнастайнай мастацкай часткай.
Ад канца 1950-х гг. на беларускіх сьвяткаваньнях у Адэляйдзе абавязкова сьпяваў хор, рабіліся драматычныя пастаноўкі, а таксама выступала танцавальная група “Лявоніха”, таксама пад кіраўніцтвам Міхася Бурноса. Апошні ж быў выкладчыкам беларускай школы, якая дзейнічала пры парафіі ад 1958 г. на працягу некалькіх гадоў [Трысмакоў П. Адэляйда, Паўдзённая Аўстралія // Бацькаўшчына. №49—50 (435—436). 1958].
Беларуская грамада намаганьнямі парафіяльнай рады супрацоўнічала зь іншымі нацыянальнымі суполкамі — найперш украінцаў і харватаў. Прадстаўнікі розных народаў прыходзілі на беларускія сьвяткаваньні, а таму агульная колькасьць прысутных часам, паводле сьведчаньняў удзельнікаў, дасягала двухсот чалавек [Паводле інтэрвію, запісаных аўтаркай у Адэляйдзе ў сакавіку 2003 г.]. З часам сьвяткаваньні рабіліся ўсё больш разнастайныя. Так, у на пачатку 1970-х гг. сьвецкая частка мерапрыемстваў часта праводзілася на адкрытым паветры ў Нацыянальным парку [Прысутны. Угодкі Незалежнасьці ў Адэляйдзе // Беларус. 1973. №129].
Беларускі асяродак у Адэляйдзе здолеў пазьбегнуць традыцыйнага беларускага падзелу на прыхільнікаў Рады БНР і БЦР, аднак нельга сьцьвярджаць, што жыцьцё мясцовай грамады было пазбаўлена супярэчнасьцяў. Першы сур’ёзны крызіс адбыўся ў 1960-х гг. і меў вынікам тое, што на некаторы час парафія сьв. апосталаў Пятра й Паўла перайшла з юрысдыкцыі БАПЦ да УАПЦ. Прычынай гэтага сталі праблемы міжасабовых узаемадачыненьняў беларускага сьвятарства й адмова архіяпіскапа Сяргея высьвяціць а. Васіля Чычэліса, падтрыманага парафіяльнай радай [Розмысл С. Падзеі ў Адэлаідзе // Праваслаўным Шляхам. №2 (12). 1968. С. 21—25]. У выніку, царква знаходзілася ў юрысдыкцыі Ўкраінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы да 1971 г., калі прыбылы на паховіны архіяпіскапа Сяргея ўладыка Мікалай (Мацукевіч) не вярнуў парафію ў лона БАПЦ [Наглядальнік. Уладыка Мікалай у Аўстраліі // Беларус. 1972. №179].
Беларуская парафія БАПЦ здолела неаднойчы перажыць зьмену сьвятароў, і некаторы час яе настаяцелем быў сэрб а. Георг Джонліч. Зьмена духоўных лідэраў значна не адбівалася на трываласьці беларускай грамады.
Аднак у другой палове 1970-х гг., у час ўздыму актыўнасьці этнічных суполак у Аўстраліі, стала відавочна, што для больш эфэктыўнай беларускай працы неабходна стварыць адмысловую (сьвецкую) арганізацыю. Так, у 1977 г. з ініцыятывы Янкі Ролсана было заснаванае Беларускае аб’еднаньне ў Паўднёвай Аўстраліі (БАўПА). Новая арганізацыя пераняла вялікую частку працы, зьвязанай з наладжваньнем нацыянальных мерапрыемстваў, рэпрэзэнтацыяй беларусаў у аўстралійскім грамадзтве, распаўсюджваньнем ведаў пра Беларусь. Янка Ролсан у працяг ранейшай дзейнасьці па выданьні невялікіх кніжак з уласнымі творамі ў 1980-х гг. акрамя паэтычнх зборнікаў і ўспамінаў выдрукаваў таксама ад імя Аб’еднаньня інфармацыйную брашуру пра Беларусь Byelorussia, LandandPeople.
Беларускія мерапрыемствы ад канца 1970-х гг. традыцыйна ладзіліся ў супрацоўніцтве парафіяльнай рады й БАўПА. Так, традыцыйнымі сталі сьвяткаваньні Новага году й Калядная куцьця. Працягнулася дзейнасьць беларускага мяшанага хору пад кіраўніцтвам Міхася Бурноса, які запрашалі выступаць і на імпрэзах іншых этнічных групаў. Вялікай падзеяй у жыцьці беларускай грамады Адэляйды стала выступленьне танцавальнай групы “Лявоніха” ў адмысловай прысьвечанай Беларусі перадачы на аўстралійскім тэлебачаньні ў верасьні 1979 г. [Міхась Б. Танцавальная група “Лявоніха” на аўстралійскім тэлебачаньні // Беларус. 1979. №271—272]. Згаданая група пад кіраўніцтвам Міхася Бурноса праіснавала да 1987 г., калі ён, высьвечаны ў сьвятары, стаўшы сам настаяцелем парафіі, пераключыў увагу на рэлігійныя справы. Новая маладая кіраўніца “Лявоніхі” Натальля Якша ня здолела захаваць калектыву [Бурнос М. А., Кавалеўскі В. Беларуская эміграцыя ў Паўднёвай Аўстраліі … С. 40—41].
Дасягненьнем БАўПА стаў удзел беларусаў у адкрыцьці Этнічнага музэю ў Адэляйдзе, а таксама ў правядзеньні мерапрыемстваў з нагоды 150-годзьдзя Паўднёвай Аўстраліі, калі 21 траўня 1986 г. беларусы пасадзілі каля 20 дрэваў па вуліцы Порт-Роўд у раёне Гайндмарш недалёка ад царквы [Акавіты. З жыцьця ў Адэляйдзе // Беларус. 1986. №329]. Важнай падзеяй быў удзел мясцовых беларусаў у Першай сустрэчы Беларусаў Аўстраліі ў 1977 г. у Мэльбурне і ў заснаваньні ФРБАА. І далей кожная трэцяя сустрэча праводзілася ў Адэляйдзе, што заўсёды ператваралася ў вялікае сьвята, падрыхтоўка якога вялася супольнымі сіламі ўсёй грамады.
Як і ў іншых беларускіх асяродках Аўстраліі, 1990-я гг. у Адэляйдзе сталі часам, калі ўзьнікла пытаньне пераемнасьці пакаленьняў. Праўда, яшчэ даволі актыўна ўдзельнічала мясцовая грамада ў агульнааўстралійскіх беларускіх праектах, зьбірала сродкі на дапамогу суайчыньнікам у іншых краінах. У 1993 г. быў пабудаваны для сталых беларусаў, украінцаў і харватаў хастэль сьвятой Ганны, на ўрачыстым адкрыцьці якога прысутнічаў тагачасны кіраўнік БАўПА Мікола Колес [Бурнос М. А., Кавалеўскі В. Беларуская эміграцыя ў Паўднёвай Аўстраліі… С. 45]. Тым ня менш, у 1994 г. сакратар Аб’еднаньня Ян Аршанскі пісаў пра заняпад арганізацыі: “На жаль, нашы фінансы на сёньня дужа абмежаваныя. Нашае Аб’еднаньне паступова выкрушваецца. Ужо больш як палавіна нашых сяброў адышлі ў вечны супачынак — што і нас чакае. Заступіць нас няма каму. Маладая гэнэрацыя не заінтарэсавана нашым аб’еднаньнем. От жаш, якая нашая пэрспэктыва на будучыню?” [Цыт. паводле: Бурнос М. А., Кавалеўскі В. Беларуская эміграцыя ў Паўднёвай Аўстраліі… С. 46].
Аднак магчыма сьцьвярджаць, што ад сярэдзіны 1990-х гг. у беларускай грамадзе Адэляйды ўсё ж пачаў ажыцьцяўляцца працэс зьмены пакаленьняў. Да парафіі й Аб’еднаньня далучыліся новыя эмігранты зь Беларусі. Яны паступова занялі галоўныя пасады ў Аб’еднаньні й узялі на сябе асноўны цяжар грамадзкай працы. Акрамя таго, у 1999 г. у Адэляйдзе было створана Беларускае гістарычнае згуртаваньне ў Аўстраліі на чале з а. Міхасём Бурносам і з удзелам прадстаўніка новай іміграцыі Віктара Кавалеўскага. Апошні актыўна заняўся зьбіраньнем дакумэнтаў з гісторыі беларускай Аўстраліі й іх выданьнем.
Беларускі асяродак у Адэляйдзе ёсьць адметнай зьявай у гісторыі жыцьця нашых суайчыньнікаў у Аўстраліі. На працягу яго існаваньня галоўную ролю тут іграла царква, якая й гуртавала людзей, і забясьпечвала захаваньне нацыянальнай самабытнасьці. Тут не была трывала наладжаная выдавецкая дзейнасьць, аднак рэпрэзэнтацыя беларусаў у аўстралійскім грамадзтве эфэктыўна ішла іншымі шляхамі, і нашыя суайчыньнікі пакінулі тут па сабе дастаткова добрых знакаў.
Нягледзячы на вялікія складанасьці ў парафіяльным жыцьці, што востра паўсталі пасьля пераносу беларускай царквы ў іншае месца, і зусім невялікую колькасьць зарэгістраваных сяброў Аб’еднаньня (на канец 2001 г. — 22 асобы), магчыма сьцьвярджаць, што ў мясцовай грамады беларусаў ёсьць надзея на працяг сваёй гісторыі і далей у ХХІ ст.
Акрамя названых вышэй гарадоў, беларусы жылі і ў іншых месцах Аўстраліі. Самастойныя суполкі існавалі ў Брысбэне і Пэрце (у апошнім яна захавалася да сёньня). Ня стала центрам беларускага жыцьця сталіца Аўстраліі Канбэра, нават нягледзячы на тое, што першая і досыць пасьпяховая рэпрэзэнтацыя беларусаў для аўстралійскага грамадзтва (на выставе народнага мастацтва) адбылася ў 1949 г. менавіта тут. Невялікая колькасьць беларусаў у сталіцы не дазволіла стварыць асобную арганізацыю, а прадстаўнікі асобных сем’яў, як спадарства Парэцкія, бралі ўдзел у нацыянальных мерапрыемствах, ладжаных у Сыднэі. Аналягічная сытуацыя склалася і ў горадзе Ньюкасл Новай Паўднёвай Валіі, куды перабралася сям’я сьведамага беларуса Ўладзімера Русака. На адной з Сустрэчаў беларусаў Аўстраліі (у 1989 г.) было ўзьнятае пытаньне стварэньня беларускай арганізацыі ў Ньюкасле, але рэальных вынікаў гэта ня мела.
Ад самага пачатку паваеннай хвалі беларускай іміграцыі ў Аўстралію частка нашых суайчыньнікаў пасялілася і ў Тасманіі. Сярод іншых, першыя гады тут працаваў Уладзімер Акавіты, пазьней актыўны дзеяч беларускай грамады ў Адэляйдзе. Верагодна, “крытычнай масы” беларусаў, неабходнай для стварэньня ўласнай арганізацыі, усё ж у Тасманіі не назьбіралася. Тым ня менш, у сьпісе ахвярадаўцаў на беларускія справы, што рэгулярна зьяўляліся на старонках газэты “Беларус”, магчыма знайсьці імёны нашых суайчыньнікаў з Тасманіі, як, напрыклад, сям’я Мігалёў [Раецкі М. Справаздача Беларускага радыёвага камітэту ў Пэрце, Заходняя Аўстралія // Беларус. 1989. №357а].
3. Падсумаваньне: этапы гісторыі
Крыніцай фармаваньня беларускай дыяспары ў Аўстраліі стала хваля іміграцыі пасьля Другой усясьветнай вайны. Выхадцы зь беларускіх земляў, што прыяжджалі ў краіну да гэтага часу, з прычыны, магчыма, невялікай колькасьці, а таксама нізкага ўзроўню нацыянальнай самасьвядомасьці, не засноўвалі адмысловых арганізацыяў для супрацьстаяньня асыміляцыйным тэндэнцыям. У найлепшым выпадку, яны далучаліся да такіх арганізацыяў, створаных прадстаўнікамі іншых нацыяў: палякамі, расейцамі, украінцамі. У шэрагах жа паваеннай іміграцыі ў Аўстраліі апынулася пэўная (дастатковая для стварэньня дыяспары) колькасьць асобаў, выхаваных на ідэалах беларускай дзяржаўнасьці, якія імкнуліся захаваць уласную нацыянальную адметнасьць і пашыраць веды пра Беларусь у аўстралійскім грамадзтве. Менавіта гэтыя актыўныя беларусы, што ўжо мелі пэўны досьвед грамадзкай працы, атрыманы ў тым ліку й у лягерах Нямеччыны, і сталі ініцыятарамі стварэньня першых арганізацыйных структураў беларускіх асяродкаў.
Канец 1940-х — першую палову 1950-х гг. можна лічыць часам пачатковага арганізацыйнага афармленьня структураў дыяспары. Першыя нацыянальныя арганізацыі вельмі часта найбольш увагі надавалі праблемам сацыяльнай дапамогі суайчыньнікам. Гэта й зразумела, у незнаёмым сацыяльна-культурным асяродзьдзі імігранты мелі надзённую патрэбу ў тым, каб трымацца сваіх і разам вырашаць праблемы пошуку жыльля ці працы [Левин З. И. Менталитет диаспоры (системный и социокультурный анализ). М.: Институт востоковедения РАН, 2001. С. 46]. Аб’яднаныя агульнымі сацыяльна-эканамічнымі праблемамі, з імпульсам грамадзкай працы, нададзеным падчас побыту ў лягерах Нямеччыны, на пачатку 1950-х гг. беларусы актыўна займаліся арганізацыйным будаўніцтвам нацыянальнага жыцьця. У гэты час засноўваецца пераважная большасьць беларускіх арганізацыяў у Аўстраліі й ідзе фармаваньне нацыянальных асяродкаў-грамадаў у найбуйнейшых гарадах краіны. Адначасова складваюцца й спэцыфічныя асаблівасьці асобных асяродкаў і агульныя характарыстыкі ўсёй беларускай дыяспары. Так, ад самага пачатку заснаваньня арганізацый у грамадах адчуваецца ўплыў палітычнага й рэлігійнага расколу, што адбыўся ў беларускай паваеннай эміграцыі яшчэ ў Нямеччыне. Усе наваствораныя арганізацыі на пэўным этапе (або ад самага пачатку) мусілі рабіць выбар, да якога палітычнага лягеру належаць: прыхільнікаў Рады БНР ці БЦР.
Нягледзячы на закладзеныя ад самага пачатку адметнасьці ў жыцьці кожнага беларускага асяродку, іх удзельнікі былі аб’яднаныя агульнай для ўсіх гістарычнай памяцьцю й уяўленьнямі пра сваю радзіму, нэгатыўным стаўленьнем да БССР, усьведамленьнем сябе й жаданьнем захаваць спэцыфічныя рысы сваёй нацыянальнай ідэнтычнасьці. Усё гэта дазваляе сьцьвярджаць існаваньне падставаў для паступовага стварэньня ў Аўстраліі беларускай дыяспары, якая функцыянавала ў выглядзе асобных асяродкаў-грамадаў, часам нават безь непасрэднага кантакту паміж імі, але аб’яднаных усьведамленьнем сваёй культурнай асаблівасьці й імкненьнем супрацьстаяць асыміляцыі. Кожны асяродак, у сваю чаргу, складаўся з удзельнікаў розных структурна арганізаваных суполак, што займаліся рознымі аспэктамі жыцьця беларускіх імігрантаў.
Ня ўсе створаныя на пачатковым этапе арганізацыі мелі доўгае жыцьцё. Некаторыя, нават асяродкастваральныя, як, прыкладам, Задзіночаньне беларускіх вэтэранаў у Брысбэне, ня здолелі пераадолець крызіс першага адтоку сяброў, які ахапіў суполку ў другой палове 1950-х гг. Гэта, у сваю чаргу, мела вынікам зьнікненьне самога асяродку з мапы беларускай Аўстраліі. Разам з тым, адток удзельнікаў актыўнага грамадзкага жыцьця, які ў арганізацыях меў адрозьненьні ў часе, тым ня менш, быў зьявай цалкам натуральнай. Па сканчэньні пэрыяду першаснай адаптацыі імігрантаў, калі патрэба ў шчыльных кантактах “са сваімі” дзеля вырашэньня ўласных сацыяльна-эканамічных праблемаў больш не зьяўлялася такой надзённай, аб’ектыўная каштоўнасьць сяброўства ў нацыянальных арганізацыях стала зьмяншацца. Акрамя таго, больш актыўна пачыналі ўплываць на жыцьцё новапрыбылых асыміляцыйныя ўплывы аўстралійскага грамадзтва, у якое яны паступова й неабходна інтэграваліся. Аднак найбольш актыўная частка імігрантаў, што складала ядро нацыянальных арганізацыяў, супрацьстаяла адтоку сяброў і паступова пераарыентоўвала суполкі найперш на дзейнасьць у захаваньні нацыянальна-культурнай адметнасьці беларусаў у Аўстраліі.
Час ад другой паловы 1950-х гг. да пачатку 1970-х у гісторыі беларускай Аўстраліі магчыма ўмоўна назваць пэрыядам пошуку магчымасьцяў найбольш эфэктыўнага функцыянаваньня беларускіх асяродкаў-грамадаў у аўстралійскім грамадзтве. Відавочнае паслабленьне інтэнсіўнасьці працэсу арганізацыйнага будаўніцтва зьмянілася больш-менш стабільным суіснаваньнем суполак у межах кожнага асяродку (найперш маюцца на ўвазе Сыднэй і Мэльбурн, у структурна аднастайных грамадах Адэляйды й Пэрту, гэта проста час большай ці меншай арганізацыйнай стабільнасьці). Адначасова зьяўляюцца праекты па пераадоленьні палітычнай адасобленасьці і аб’яднаньні намаганьняў прадстаўнікоў розных груповак у справе больш эфэктыўнай беларускай грамадзкай дзейнасьці. Высоўваньне на парадак дня ідэі адмаўленьня ад палітычнай барацьбы ў межах грамады было адным з вынікаў працэсу першага адтоку сяброў з арганізацыяў, якім цяпер паасобку стала надзвычай складана ажыцьцяўляць сваю дзейнасьць. Аб’яднаньне намаганьняў дапамагала ў стварэньні больш трывалага грунту для функцыянаваньня асяродкаў — зьяўленьня беларускай грамадзкай уласнасьці.
Ад пачатку 1970-х гг., калі ў Сыднэі й Мэльбурне зьявіліся ўласныя Беларускія дамы, што сталі рэальнымі цэнтрамі правядзеньня беларускіх мерапрыемстваў, а ў Адэляйдзе было вырашанае пытаньне вяртаньня прыходу ў БАПЦ, наладжваецца больш актыўнае грамадзкае жыцьцё. Гэтаму працэсу таксама спрыялі й зьмены ў канцэпцыі грамадзкага разьвіцьця, фармаваньне палітыкі шматкультуралізму і, у зьвязку з гэтым, стымуляваньне дзейнасьці нацыянальных арганізацыяў імігрантаў. Вынікам росту актыўнасьці беларускіх арганізацыяў стала, напрыклад, адкрыцьцё беларускіх радыёперадачаў у Мэльбурне й Сыднэі (а пазьней і ў Пэрце), стварэньне ў 1978 г. у Адэляйдзе Беларускага аб’еднаньня ў Паўднёвай Аўстраліі, як менавіта сьвецкай структуры, якая б забясьпечвала больш эфэктыўную грамадзкую працу мясцовых беларусаў. Аднак найбольш істотным вынікам актывізацыі ўнутранай дзейнасьці беларускіх грамадаў стала інтэнсыфікацыя кантактаў паміж геаграфічна аддаленымі асяродкамі. Гэта паспрыяла ажыцьцяўленьню ідэі наладжваньня Сустрэчаў беларусаў Аўстраліі, а таксама стварэньню агульнай арганізацыі (ФРБАА), якая мела каардынаваць дзейнасьць бларускіх грамадаў і выступаць ад імя ўсіх беларусаў краіны ў стасунках з аўстралійскімі ўладамі й іншымі грамадзкімі арганізацыямі. Такім чынам, у пэрыяд ад 1976 г. можна сьцьвярджаць пра наяўнасьць ня толькі мэнтальнай агульнасьці беларусаў Аўстраліі, але й пра арганізацыйнае аб’яднаньне дыяспары. Верагодна, гэта таксама была цалкам натуральная зьява, якая спрыяла больш эфэктыўнаму функцыянаваньню стурктураў дыяспары і магла дапамагчы супрацьстаяць наступнаму сур’ёзнаму адтоку сяброў, які пачаўся пры канцы 1980-х гг. і асабліва закрануў 1990-я, калі найбольш інтэнсіўна стала адыходзіць ад справаў “старая гвардыя” і ў асяродках востра паўстала праблема зьмены пакаленьняў. Пры значным зьмяншэньні колькасьці актыўных удзельнікаў дыяспары сур’ёзная грамадзкая ініцыятыва кожнага асобнага асяродку цяпер мела шанс ператварыцца ў справу, падтрыманую іншымі грамадамі, і адсюль набыць статус агульнабеларускай для ўсёй Аўстраліі. Прыкладам, зьбіраліся сродкі на беларускае радыё ў Пэрце, функцыянаваў фонд дапамогі ахвярам Чарнобылю, так арганізоўваліся прыезды гасьцей зь Беларусі. Аб’яднаныя намаганьні сталі ў 1990-х гг. рэальнасьцю значна зьменшанай дыяспары.
Крытычныя зьявы 1990-х гг. выявіліся ня толькі ў колькасным зьмяншэньні складу беларускіх асяродкаў, але ў іх відавочным старэньні ды паступовым закрыцьці раней значных беларускіх праектаў, кшталту продажу Беларускага дому ў Мэльбурне, закрыцьця беларускага радыё ў Сыднэі. Нават на частковае пераадоленьне крытычных зьяваў, прыкладам у Адэляйдзе, пэрспэктывы наступнага існаваньня беларускай дыяспары ў Аўстраліі на сёньня застаюцца даволі цьмянымі.
