Сяргей ПУЛЬША. Журналісцкае расследаванне

Лекцыя 1

План:

1. Метад журналісцкага расследавання — асноўныя адметнасці

2. Крыніцы інфармацыі:

а) Пошук інфармацыі. Адкрытыя крыніцы інфармацыі. Праца з дакументамі, асноўныя паняцці дакумента;
б) Інтэрв’ю падчас правядзення расследавання;
в) Закрытыя крыніцы інфармацыі. Інфармацыя “не для друку”. Небяспека атрымання “закрытай інфармацыі”;
г) Праверка інфармацыі.

“Журналісцкае расследаванне — гэта матэрыял, заснаваны, як правіла, на ўласнай працы і ініцыятыве. Гэта матэрыял на важную тэму, якую некаторыя асобы ці арганізацыі жадалі б пакінуць у таямніцы. Тры асноўных элемента: журналіст праводзіць расследаванне, якое не праводзіў нехта іншы; тэма матэрыялу дастаткова важная для чытача альбо тэлегледача; нехта спрабуе схаваць закранутыя ў расследаванні факты ад грамадскасці”.
Роберт Грын, рэдактар газеты “Ньюсдэй”.

Журналісцкае расследаванне вынікае з аднаго з азначэнняў навін увогуле: “Навіны — гэта тое, што нехта не жадае даць надрукаваць”. Але, калі ёсць людзі, якія імкнуцца не дапусціць расследавання, абавязкова будуць і тыя, хто жадае, каб інфармацыя патрапіла ў прэсу. Для іх заўсёды застанецца дэвізам фраза з братоў Стругацкіх: “Іх зброя — тайна. Значыць, нашая зброя — галоснасць”. Галоўнае — знайсці тых людзей, якія маюць неабходную інфармацыю, і яшчэ больш важна знайсці пацвярджэнне інфармацыі, якую хаваюць. Прычым пацверджанне інфармацыі значна важней за простае атрыманне інфармацыі.

Скуль бяруцца тэмы для журналісцкага расследавання? Стуль жа, скуль і тэмы для звычайных матэрыялаў. Але асаблівасць расследавання ў тым, каб здолець паглядзець глыбей, а не спыніць свой погляд толькі на звычайных фактах. Прыкладам — “бяз’ядзерная” Беларусь на мапах “Green Peace” пазначана як уладальнік ядзерных рэактараў малой магутнасці. Можна проста паглядзець на мапу, а можна запытацца: “Ці ёсць на Беларусі атамныя станцыі?”. Як ні дзіўна — яны былі, ёсць і дагэтуль уяўляюць пэўную небяспеку для сталіцы Беларусі.

Такім чынам, расследаванне пачынаецца з ідэі матэрыялу, пэўных папярэдніх фактаў і вызначэння патэнцыйных крыніцаў інфармацыі. Першымі такімі крыніцамі, звычайна, становяцца так званыя “адкрытыя крыніцы інфармацыі”. Менавіта яны ўтрымліваюць інфармацыю, якая ёсць папярэднім матэрыялам для працягу расследавання.

Расследаванне павінна пачынацца з падрыхтоўкі, г.зн. росшуку ўсяго таго, што тычыцца абранай вамі тэмы. У тэме неабходна разабрацца хаця б для таго, каб ведаць, якія пытанні задаваць, каб атрымаць сапраўдную інфармацыю, а не “ваду”. Без папярэдняга вывучэння пытання амаль немагчымае і якаснае інтэрв’ю — а з інтэрв’ю ў працэсе расследавання абавязкова прыйдзецца сутыкнуцца.

Слова “дакумент” у ягоным вузкім разуменні павінна страціць для журналіста ўсялякі сэнс. Бо дакумент для журналіста — гэта ўсё, што ўтрымлівае інфармацыю ці нясе яе. Я яшчэ не сустракаў цыгарэтаў без надпісу “Міністэрства аховы здароўя папярэджвае…”, але адсутнасць такога надпісу можа быць нагодай для неблагога расследавання і стаць прычынай буйных непрыемнасцяў для тытунёвай кампаніі.

Газетныя артыкулы, справаздачы афіцыйных устаноў, інтэрв’ю, энцыклапедыі, падручнікі і нават інтэрнэт-інфармацыя — гэта адкрытыя крыніцы інфармацыі.

Сучаснае грамадства камп’ютэрызуецца хуткімі тэмпамі, і з дапамогаю пошукавых сістэм можна знайсці практычна ўсё. Калі я цікавіўся праблемамі Чарнобыльскай АЭС, інтэрнэтаўскі пошукавік “Рамблер” за паўтары гадзіны “наваліў” мне столькі інфармацыі, што я даведаўся пра праблемы ЧАЭС вельмі шмат. Ён знайшоў мне нават афіцыйны сайт Чарнобыльскай станцыі (дакладней — горада атамшчыкаў, Славуціча — www.slavutich.kiev.ua), а таксама безліч “зялёных” сайтаў па той жа праблеме.

Адзінае, што трэба ведаць: інтэрнэт — гэта вялікая сметніца з каласальнай колькасцю інфармацыі, якую, тым не менш, цяжка праверыць. Таму з гэтай крыніцай трэба працаваць вельмі асцярожна.

І лепш, канешне, працаваць з надзейнымі архівамі ды базамі дадзеных. Вядома, што архіў публікацый беларускіх газет з добрым пошукавікам ёсць на сайце IREX (www.irex.by). А ў 1997 годзе для атрымання патрэбнай інфармацыі мне прыйшлося перагледзець падшыўкі чатырох рэспубліканскіх газет за 5 гадоў! Але ж у гэтым была і свая карысць — часам, шукаючы інфармацыю па адной тэме, натыкаешся на тэмы для іншых расследаванняў. Чытайце калег-журналістаў — яны таксама крыніца інфармацыі!

Інтэрв’ю ў ходзе расследавання

“Самыя небяспечныя з рэпарцёраў — тыя, якія паводзяць сябе па-сяброўску, усміхаюцца і на словах падтрымліваюць вас. Такія пастараюцца з’есці вас пры першай жа магчымасці”.
Эд Коч, мэр Нью-Йорка.

Журналіст, які бярэцца за расследаванне, павінен быць адказным і нахабным адначасова. Нахабнасць — званіць у любы час нават тым, хто заведама нічога не скажа (“а раптам?”) і хто знаходзіцца на дастаткова высокіх пасадах. Не трэба гэтага баяцца па дзвюх прычынах:

1. Чыноўнікі існуюць для журналістаў, а не журналісты для чыноўнікаў.

2. Нічога горшага, чым “А не пайшлі б вы…”, вам усё роўна не скажуць, і скажуць гэта толькі ў найгоршым выпадку. Але ў любым выпадку вам патрэбная ўпартасць, пэўная злосць, якая будзе вам толькі дапамагаць: “А, вы мне нічога не кажаце? Але я ўсё роўна знайду тое, што мне трэба!” Гэта можна назваць і інакш — пачуццём прафесійнага гонару.

Інтэрв’ю — гэта перадусім уменне ў наўпростай гутарцы атрымліваць больш інфармацыі, чым з дакументаў альбо па тэлефоне. А гэта, у сваю чаргу, азначае ўменне задаваць пытанні.

Першая задача любога інтэрв’ю падчас расследавання — атрыманне інфармацыі. Але трэба ведаць, якая інфармацыя вам патрэбна. Таму папярэдняя падрыхтоўка — абавязковая частка інтэрв’ю. Без яе вам проста можа не хапіць часу, каб высветліць, што суразмоўца ведае. Папярэдняя падрыхтоўка якраз і дапаможа вам вызначыць, якая менавіта інфармацыя вам патрэбна, і ці валодае такой інфармацыяй ваш суразмоўца.

Варта паклапаціцца і пра месца, дзе будзе праходзіць размова. Практыка паказвае, што найлепшымі месцамі з’яўляецца альбо офіс, альбо дом суразмоўцы. Суразмоўца павінен адчуваць сябе спакойна і ўтульна і тады будзе размаўляць з вамі найбольш адкрыта.

Не напалохайце чалавека ні тады, калі спрабуецце дамовіцца наконт інтэрв’ю, ні тады, калі пачынаеце браць інтэрв’ю. Не трэба адразу лезці па дыктафон альбо нататнік — некаторы тып асоб занадта нервова рэагуе на раптоўна высунуты дыктафон. Спачатку лепш задаць пару-тройку пытанняў безадносна тэмы (можна проста ацаніць інтэр’ер пакоя), паглядзець на рэакцыю суразмоўцы і толькі потым пацікавіцца: “Вы нічога не маеце супраць дыктафона?”. А ўключыўшы “машынку”, пастарацца проста забыць пра яе да канца інтэрв’ю і не чапаць прыбор, тым самым звяртаючы ўвагу суразмоўцы на тое, што размова запісваецца. Дыктафон павінен быць надзейны і адрэгуляваны да інтэрв’ю, элементы сілкавання — правераныя, лепш новыя. Лепш, калі дыктафон будзе мець сігналізатар таго, што стужка заканчваецца.

Калі суразмоўца адчувае сябе няўтульна і няўпэўненна — трэба пераканаць яго сказаць хаця б некалькі слоў. Пасля гэтага суразмоўца, можа быць, зразумее, што журналісты — гэта такія ж людзі, як і ён сам. Звычайна гэтая практыка спрацоўвае — калі кліент хоць крышачку настроены размаўляць.

Простыя пытанні — найлепшыя. “Хто?”, “дзе?”, “як?”, “чаму?” — гэтыя пытанні назаўсёды застануцца практыкай журналіста, бо дазваляюць аднавіць дакладную паслядоўнасць падзей. Не трэба даваць суразмоўцы гатовых варыянтаў адказу, якія ўтрымліваюцца ў пытанні. Пацвердзіць інфармацыю ці атрымаць новую прыйшлі вы, а не ён, і распавядаць павінен ён. Да таго ж — вы будзеце мець магчымасць спаслацца на ягоныя словы, а не на свае.

Сцеражыцеся няяўных абвяржэнняў, калі на пытанне, якое патрабуе адказу “так” ці “не”, суразмоўца кажа: “Вы не маеце ўяўлення пра тое, што гаворыце”. Гэта, відавочна, не адказ. У такой сітуацыі трэба ўдакладніць, аб чым вы не маеце паняцця: часам гэта вельмі карысна. І ва ўдакладненні шукайце факты, а не рэагуйце на эмоцыі і меркаванні суразмоўцы.

Са сказанага вынікае і наступны пункт — не бойцеся выглядаць дурнем. Патрабуйце тлумачэнняў тэрмінаў — у рэшце рэшт вы спецыяліст у сваёй галіне, а не ў галіне суразмоўцы. І часцяком людзі проста рады паказаць сваю дасведчанасць і адукаванасць у той галіне, дзе яны працуюць.

Абавязкова патрабуйце тлумачэнняў эўфемізмаў. Пасля аварыі на амерыканскай атамнай станцыі на Тры Майл Айленд у 1979 годзе ядзерная прамысловасць вынайшла шмат метадаў супакоіць грамадскасць паведамленнямі аб тым, што “прайшоў анамальны працэс, які прывёў да ўцечкі энергіі, за гэтым адбылося хуткае акісленне, якое суправаджалася рэзідэнтным распаўсюджваннем плутонію”. На самай справе гэта азначала, што адбылася аварыя, якая прывяла да выбуху і пажару, за якімі пайшоў выкід плутонію.

Уважліва слухайце. Асабліва, калі часам здараецца сітуацыя “несправакаваных абвяржэнняў” — напрыклад, калі вам трэба мець каментарый па адной праблеме, а суразмоўца пачынае абвяргаць тое, аб чым вы ў яго нават не запытваліся. Гэта перш за ўсё тычыцца той сітуацыі, калі людзям ёсць што хаваць ад прэсы. Лепш за ўсё ў гэтым выпадку скарыстаць вельмі стары прыём — зрабіць выгляд, што вы ведаеце больш, чым на самай справе, і, у прыватнасці, — у дачыненні да таго, пра што ідзе гаворка. Звычайна ў такой сітуацыі ўсплывае вельмі цікавая інфармацыя.

Два прыёмы, якія могуць дапамагчы атрымаць інфармацыю — вытрымка паўзы і “падначванне”. Калі адказ на пытанне быццам бы атрыманы, не трэба спяшацца задаваць наступнае пытанне. Зрабіце выгляд, што чакаеце чагосьці большага і памаўчыце. Прырода ўвогуле не церпіць пустэчы, а чалавечая прырода не церпіць маўчання падчас інтэрв’ю. Амаль заўсёды суразмоўца пачынае расказваць яшчэ што-небудзь, што можа быць карысным. А можа і не быць, але тут нічога не зробіш.

“Падначванне” — гэта згадванне ў размове нейкіх другасных фактаў, якія сталі вядомыя ў ходзе расследавання. Суразмоўца ў гэтым выпадку будзе сачыць за сваімі словамі і не дасць нейкай ілжывай інфармацыі з-за небяспекі быць выкрытым. Ён не ведае, што вядома журналісту, і таму будзе больш адказна ставіцца да сваіх слоў.

Да таго ж выкладзеныя вамі факты могуць яго зацікавіць, і ён паспрабуе даць каментарый альбо намаляваць больш агульны “партрэт” сітуацыі. Гэта звычайна вельмі карысна, асабліва калі агульнай інфармацыі па тэме расследавання нестае.

Звяртайце ўвагу на тое, што суразмоўца імкнецца падкрэсліць. Як правіла, гэта робіцца на завяршаючай стадыі адказу на пытанне. У выпадку майго расследавання па беларускіх АЭС В.Ермашкевіч адказ на амаль кожнае пытанне заканчваў словамі: “Гэта (пахаванае ядзернае паліва і канструкцыі беларускай атамнай станцыі) не ўяўляе ніякай небяспекі, але ад гэтага лепш было б пазбавіцца”. Выглядала яго сцвярджэнне менавіта так, што Ермашкевіч сам у гэта не верыць, але не хоча нікога палохаць і імкнецца ўпэніць мяне ў поўнай бяспецы. Ні ў якім разе не трэба паддавацца на такія псіхалагічныя прыёмы!

Будзьце ўважлівым суразмоўцам і вывучайце паводзіны людзей. Мінімальныя веды па невербальнай камунікацыі вам заўсёды спатрэбяцца. Напрыклад, яны дапамогуць вам прыпыніць размову і перавесці яе ў больш мяккае рэчышча, калі вы адчуеце, што суразмоўца можа сарвацца. Аб тым, што суразмоўца імкнецца нешта схаваць (таму што вы ўжо наблізіліся да атрымання цікавых звестак), можна даведацца па так званых “позах псіхалагічнай абароны”, якія пачынае прымаць суразмоўца. Па пэўных прыкметах можна даведацца, калі суразмоўца хлусіць, нервуецца альбо хоча скончыць размову. Даведацца пра апошняе і своечасова сысці зусім не кепска. Зразумела, што гэта варта рабіць, калі патрэбная інфармацыя ўжо атрымана.

Карыстаючыся таксама ведамі пра асаблівасці невербальных паводзін, — назіраючы за тым, як суразмоўца сядзіць, расказвае, прыпальвае цыгарэту, п’е каву — можна выпрацаваць стыль размовы і схіліць суразмоўцу да шчырасці і сімпатыі. Прычым у гэтым выпадку суразмоўца можа нават не разумець, што ў адносінах да яго ўжытыя дастаткова простыя псіхалагічныя прыёмы.

Абавязкова ўдакладняйце імёны і пасады. Калі суразмоўца мае складанае прозвішча, можна папрасіць яго напісаць сваё імя і прозвішча самому і лепш друкаванымі літарамі. Гэтага ніколі не трэба саромецца — мы ж спакойна занатоўваем імёны і тэлефоны сяброў. Калі ў яго есць візітоўка — гэта самы лепшы варыянт: там будзе не толькі прозвішча, але і пасада з тэлефонамі.

Часам бывае вельмі складана атрымаць інфармацыю ад нейкіх людзей. Не таму, што яны адмаўляюцца размаўляць — у некаторых проста фізічна нестае часу на размовы з як быццам староннімі асобамі. Зразумела, што ў патрэбных вам людзей ёсць свае справы, і “злавіць” іх цяжка. Таму не трэба асабліва разлічваць на фразу “Ён Вам ператэлефануе”. Лепш ператэлефанаваць самому хвілін за 15—20 да замоўленага часу. Хаця б дзеля таго, каб пра вас не забыліся. І рабіць гэта трэба досыць настойліва.

“Не для друку”

“Не для друку” — адна з натуральных пастак журналісцкага расследавання. Вельмі кепска, калі людзі не пагаджаюцца гаварыць адкрыта. Пачынаюць узнікаць падазрэнні нават у сумленнасці такога чалавека.

Гэта сапраўды пастка, у якую лёгка трапіць. Каб гэтага не адбылося, трэба найперш задаць сабе тры пытанні, якія, можа быць, выратуюць вас ад марнай працы і не спіхнуць на шлях ілжывай інфармацыі.

Першае пытанне — “Навошта?”. Навошта чалавек агучвае тое, што стопрацэнтна зацікавіць журналіста, але пры гэтым спрабуе застацца “за кулісамі”. Чаму ён спрабуе застаццца невядомым? Якія мэты ён ставіць перад сабою, даючы вам нейкія звесткі? Ці будзе гэтая інфармацыя сапраўды чыстай і сумленнай? Ці варта яму давяраць, ці не лягчэй будзе знайсці чалавека, які больш надзейны і не палохаецца? Часам гэта бывае больш проста, а галоўнае — значна больш надзейна і больш карысна.

Другое пытанне: “А мне гэта трэба?”. Зразумела, большая інфармаванасць яшчэ нікому не шкодзіла. Але часам, хаваючыся за рэмаркай “не для друку”, людзі выдаюць такое, што можа прывесці вас да вельмі блізкіх стасункаў з Крымінальным кодэксам. Ці варта слухаць тое, што немагчыма праверыць, што ніколі не пройдзе ў друк?

І толькі атрымаўшы станоўчы адказ на два вышэйсфармуляваныя пытанні, можна задавацца трэцім пытаннем, практычны адказ на якое будзе патрабаваць вельмі шмат працы, нерваў і здароўя: “Як я магу праверыць гэтыя звесткі?” Тым больш гэта складана зрабіць у сітуацыі, калі той чалавек, ад якога вы атрымалі гэтыя звесткі, адмаўляецца іх пацвердзіць. Ды пры гэтым яшчэ няма ніякіх гарантый, што пацвердзіць іх здолее нехта іншы.

Знайсці пацвярджэнні атрыманым звесткам — гэта вялікая разумовая праца, бо вам неабходна будзе знайсці доказы і пацвярджальныя дакументы.

Перш за ўсё, немагчыма прадказаць, з якімі крыніцамі інфармацыі дзеля пошуку доказаў і дакументаў давядзецца працаваць, з кім размаўляць і чым карыстацца. Відэаролікамі? Прэсай? Афіцыйнай інфармацыяй? Сведчаннямі відавочцаў? Калі сведчаннямі — з кім размаўляць і ці пагодзяцца яны размаўляць з журналістамі? Калі афіцыйнымі дакументамі — у каго, як і што атрымаць і ці пагодзяцца прадставіць вам дакументы ў нашым закрытым грамадстве?

Часцей за ўсё адбываецца і так, што пасля гутаркі (інтэрв’ю) пытанняў узнікае значна больш, чым было да яе. Гэта хутчэй заблытвае, чым праясняе сітуацыю. А парадаксальнасць сітуацыі ў тым, што, часцей за ўсё, тую ж інфармацыю МОЖНА атрымаць ад больш мужнага чалавека, які скажа тое ж самае, але — для друку, ды яшчэ дапаможа з дакументамі, якія могуць пацвердзіць яго словы.

Праверка інфармацыі

Згодна з амерыканскім стандартам, павінна быць не менш як дзве незалежныя крыніцы, якія гэтую інфармацыю пацвердзілі. За такім пацвярджэннем можна звярнуцца да дакументаў ці да экспертаў. Але пацвярджэнне інфармацыі абавязковае. І пажадана, каб інфармацыю пацвердзіла канкрэтная асоба, на якую можна было б спасылацца, а не міфічная “аналітычная група Z”. Бо ў выпадку судовага разбіральніцтва адказваць будзеце вы разам са сведкамі. “Аналітычная група Z” у якасці сведкі не пойдзе.

Практычныя заняткі: Пошук інфармацыі ў дачыненні да радыёлакацыйнай станцыі (аб’ект “Волга”) блізу Баранавічаў. Верыфікацыя гэтай інфармацыі.

 

Лекцыя 2

План:

1. Юрыдычныя аспекты расследавання:

а) Юрыдычная бяспека журналіста;
б) Асабістая бяспека журналіста.

2. Напісанне артыкула па выніках журналісцкага расследавання. “Кантрольнае інтэрв’ю”.

 

“Абароны патрабуюць тыя, хто няздольны абараняць сябе сам — дзеці і жывёлы”.
Наталля Пятрова, юрыдычны кансультант IREX/ProMedia — Украіна.

У нашым закрытым грамадстве сакрэтнай можа з’яўляцца нават тая інфармацыя, якая друкуецца ў газетах. Таму любы чалавек, які бярэцца за расследаванне ці даследаванне, павінен ведаць неабходны мінімум законаў і падзаконных актаў краіны, якія рэгулююць яго дзейнасць і ў дачыненнях з якімі ў яго дзейнасці могуць узнікнуць пэўныя складанасці. Для гэтага неабавязкова быць юрыстам — трэба проста разбірацца ў заканадаўстве. Хаця б для таго, каб паспрабаваць прадбачыць “адмоўныя” вынікі надрукаванага матэрыялу для сябе.

Гэта, найперш, артыкулы 33 і 34 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, якія гарантуюць грамадзянам Беларусі свабоду меркаванняў і свабоднае выказванне гэтых меркаванняў, а таксама права на атрыманне, захоўванне і распаўсюджванне інфармацыі. Але, па-першае, Канстытуцыя не мае прамога дзеяння. Па-другое, яна недасканалая, што бачна нават з таго ж 34 артыкула, дзе гаворыцца: “Карыстанне інфармацыяй можа быць абмежавана заканадаўствам у мэтах абароны гонару, годнасці, асабістага і сямейнага жыцця грамадзян і поўнага ажыццяўлення імі сваіх правоў”.

Поўная цытата заключнага пункту 34 артыкула спатрэбілася для таго, каб прадэманстраваць, што гэта абмежаванне не тычыцца пытанняў абароны інтарэсаў дзяржавы і асабліва ахоўваемых законам сакрэтаў. З-за гэтага і можа ўзнікнуць разыходжанне ў тлумачэннях Асноўнага Закона і Законам “Аб дзяржаўных сакрэтах”.

Другі закон, які трэба ведаць, гэта, канешне ж,— Закон “Аб друку…” Акрамя вядомых і найбольш ужывальных артыкулаў 5, 39, 40, да якіх любяць апеляваць журналісты і іх апаненты, карысна ўважліва прачытаць і артыкул 32, які рэгламентуе правы СМІ на атрыманне інфармацыі, а таксама артыкул 33, які тлумачыць выпадкі адмовы ці адтэрміноўкі ў прадастаўленні інфармацыі журналістам і іх выданням.

У залежнасці ад сферы расследавання нярэдка сутыкаешся з Законам “Аб дзяржаўных сакрэтах”, асабліва з першымі пунктамі 7-га артыкула: “Звесткі не могуць быць аднесеныя да дзяржаўных сакрэтаў, калі гэта:

стварае пагрозу для бяспекі і здароўя грамадзян у выніку прыхавання дадзеных аб надзвычайных здарэннях, катастрофах, а таксама стыхійных бедствах і іх наступствах, у тым ліку прагназуемых;

утойвае парушэнне законнасці, неправамернасць дзеянняў ці бяздзеянне дзяржаўных органаў і службовых асобаў, звесткі аб крымінагенным становішчы, правапарушэннях і вынікі сацыялагічных даследаванняў…”

Вельмі карыснымі час ад часу (асабліва, калі расследаванне ідзе ў сферы, блізкай да крымінальнай) бывае веданне законаў аб сілавых структурах — не толькі ў тым аспекце, які тычыцца свабоды слова. Гэтыя законы лепш прачытаць “у арыгінале” і добра ўсвядоміць абавязкі і правы супрацоўнікаў праваахоўных органаў, каб ведаць, што можа сабе дазволіць журналіст і на што маюць права супрацоўнікі, напрыклад, міліцыі. Але зборніка “Заканадаўства РБ аб сродках масавай інфармацыі”, выдадзенага БГАКЦ у 1998 годзе, які ўтрымлівае асноўную інфармацыю па заканадаўстве ў галіне СМІ Беларусі, будзе ўсё ж недастаткова. У любым выпадку, аднак, прачытайце раздзел IV гэтага зборніка — “Юрыдычная адказнасць”, дзе разбіраюцца артыкулы Крымінальнага і Адміністратыўнага кодэксаў аб абароне гонару, годнасці і іншых непрыемных рэчах. Гэтыя артыкулы — цудоўная ілюстрацыя таго, што будзе з журналістам, калі ён недастаткова сумленна падрыхтуе матэрыял да друку.

Калі раптам агульных звестак у прававой сферы аказваецца недастаткова — трэба абавязкова раіцца з юрыстам. Заўсёды трэба памятаць, што лепш параіцца з юрыстам да публікацыі матэрыялу, чым пасля яе — у судзе. Дый рэкамендацыі па бяспецы для журналістаў, падрыхтаваныя юрыстамі БАЖ Міхаілам Пастуховым і Юрыем Тапарашавым, чытаць час ад часу варта.

Увогуле ж, у нашай сітуацыі ёсць толькі адзін гарантаваны спосаб пазбегнуць судовага пераследу — не друкаваць вынікі расследавання. Але быць журналістам і не быць мужным — немагчыма. Такім чынам, нават параіўшыся з юрыстам, вырашаць, што друкаваць і як друкаваць, усё ж трэба журналісту і ягонаму рэдактару.

Не трэба забывацца і на журналісцкую этыку ў падобных сітуацыях, якая можа дапамагчы пазбегнуць складанасцяў з законам і праваахоўнымі органамі.

У працы журналіста, якая тычыцца крымінальных альбо напаўкрымінальных колаў, значна большае значэнне, чым гэта можа падацца на першы погляд, мае маральны аспект. Журналіст сутыкаецца з тымі, хто неаднаразова парушаў закон, і часам яму распавядаюць, якім чынам гэта рабілася, з якімі мэтамі і вынікамі — прычым парушэнні найчасцей былі далёка не дробныя. У такіх сітуацыях вам часам даводзіцца глыбока задумацца пра тое, якой мусіць быць ваша маральная пазіцыя.

Іншым разам чалавек, з якім даводзіцца размаўляць, агідная асоба, бо ў яго проста зусім іншае разуменне маралі, далёкае ад таго, якое маюць звычайныя людзі. І калі вам робіцца вядома пра нейкія сур’ёзныя правапарушэнні ці крымінальныя дзеянні, якія рыхтуюцца, закон абавязвае журналіста падзяліцца інфармацыяй з праваахоўнымі органамі.

Разам з тым існуе і артыкул 34 Закона “Аб друку” “Нераскрыцце крыніцы інфармацыі” і кодэкс журналісцкай этыкі. Журналіст абавязаны ахоўваць сваю крыніцу інфармацыі. Калі ён зробіць інакш, то можа заканчваць сваю кар’еру даследчыка і пераходзіць на музычныя рэцэнзіі — проста больш яму ніхто і нічога не скажа. Раскрыць крыніцу інфармацыі журналіст мае права толькі “па рашэнні суда, асобы, якая ажыццяўляе дазнанне альбо следства, калі гэта неабходна для расследавання альбо разгляду спраў, якія знаходзяцца ў справаводстве”. Гэтага патрабуе закон.

Мая персанальная пазіцыя палягае ў тым, што журналіст мае права не раскрываць крыніцу інфармацыі. Адзіным выключэннем з’яўляецца сітуацыя, калі яму вядома пра маючае адбыцца злачынства. Калі ніякага парушэння закону не плануецца, журналіст займаецца сваёй справай, а не справай крымінальнага следчага. Пры маючым адбыцца парушэнні закону ён можа даць інфармацыю следчаму, але не павінен браць на сябе функцыі праваахоўных органаў.

Дарэчы, юрысты час ад часу кажуць журналістам, каб яны не спяшаліся выкрываць сваіх інфарматараў нават тады, калі гэтага патрабуе суд. Справа ў тым, што нераскрыцце крыніцы інфармацыі — гэта справа не толькі журналіста, але і той самай “крыніцы інфармацыі”. Застацца ананімам — яго права, і журналіст павінен гэтае права паважаць. Максімальнае пакаранне, якое можа вызначыць суд за адмову назваць імя інфарматара — адміністратыўная адказнасць (звычайна штраф) за непавагу да суда. Здаецца, гэта даволі танна для таго, каб не страціць давер у сваёй крыніцы інфармацыі і набыць рэпутацыю надзейнага на 100% чалавека і прафесіянала.

Асабістая бяспека журналіста, альбо чаму загінуў Зміцер Холадаў

Самая галоўная абарона журналіста — ягоная галава.
Андрэй Баконін (Канстанцінаў)

Тэхніка бяспекі ёсць у любой прафесіі. У журналістыцы яна ёсць таксама. Прыкладам з’яўляюцца звычайныя правілы паводзін журналіста ў “гарачых кропках”, а таксама стандартныя правілы паводзін падчас масавых акцый. Ёсць правілы бяспекі і ў журналісцкім расследаванні.

Забойства маскоўскага журналіста Зміцера Холадава ў свой час стала вельмі гучнай тэмаю. Шмат журналістаў паспрабавалі працягнуць тую справу, якой займаўся Зміцер. З гэтага нічога не атрымалася, бо Зміцер Холадаў парушыў усе правілы бяспекі журналіста, якія можна было парушыць. Такім чынам, мы даведаліся, што подзвіг і трагедыя — розныя рэчы.

Першае і самае галоўнае правіла: не рабіць з сябе шпіёна і не насіць “на сабе” небяспечную інфармацыю. Яе варта дубляваць усімі магчымымі сродкамі ды распаўсюджваць сярод давераных асоб,— і як мага шырэй. У якасці давераных асоб можа выступіць хто заўгодна — калегі па працы, знаёмыя з праваахоўных органаў, кіраўніцтва, сябры і г.д. Праігнараваць усіх, як гэта было ў выпадку з Холадавым,— небяспечна. Холадаў “гуляў у шпіёна”, і гэтая яго манера працы была вядомая. Таму і паўстала думка: ліквідаваўшы яго, можна ліквідаваць і інфармацыю. У пэўнай ступені так і атрымалася.

Другое. Трэба шырока афішаваць “скідванне інфармацыі”. Пры такой манеры працы і замоўца, і выканаўца крымінальнага дзеяння супраць вас будуць ведаць, што ўздзейнічаць на журналіста не мае сэнсу.

Трэццяе правіла можна назваць “праверкай сіл і магчымасцяў”. Перш, чым пачаць расследаванне, трэба атрымаць інфармацыю па тэме расследавання. Зыходзячы з яе ацэньваецца перспектыўнасць тэмы ды небяспека, з ёю звязаная. Да таго ж такая інфармацыя вам патрэбна, каб не пераацаніць свае сілы ды недаацаніць сілы апанента.

Чацвёртае. Не злоўжывайце прафесіяй. Журналіст вядзе расследаванне, а не камерцыйную дзейнасць па зборы і продажу інфармацыі. Гэта значыць, не займайцеся інфармацыйным рэкетам: За падыход “Вы плаціце за тое, каб інфармацыя не трапіла ў прэсу альбо да канкурэнтаў” вельмі проста атрымаць па галаве.

Пятае. Не саромцеся аддаць пас калегам. Калі вашаму выданню па тых ці іншых прычынах тэму “не пацягнуць” (адміністрацыйны ціск на рэдакцыю ці рэдактара і інш.), заўсёды можна знайсці тых, хто гэтую тэму распрацуе — іншае выданне ці іншых журналістаў. Справе гэта не пашкодзіць.

Шостае. Не правакуйце фігурантаў расследавання на канфлікты. Не зневажайце іх і не вымушайце на жорсткую рэакцыю. Каб гэтага не адбылося, трэба ўважліва ставіцца да слова. Да прыкладу, не называць чалавека з крымінальнага асяроддзя мянушкамі кшталту “певень” — згодна з бандыцкім этыкетам, такія словы ён не можа пакінуць без рэакцыі. Што гэта будзе за рэакцыя — прадбачыць няцяжка.

Сёмае. Не пазіцыянуйцеся прыхільнікам таго ці іншага боку. Вы згубіце ўсё: аб’ектыўнасць, нейтралітэт і аўтарытэт журналіста.

Восьмае. Назіральнік непазбежна ўплывае на малюнак эксперыменту і выклікае пэўную ўвагу з боку даследуемага. Таму трэба сачыць за сваімі побытавымі паводзінамі. Звяртаць увагу на нехарактэрныя ў звычайным жыцці сітуацыі — новыя машыны ля пад’езда, шматлікія сутыкненні з аднымі й тымі ж незнаёмымі людзьмі ў пад’ездах ці па дарозе на працу і г.д. Хто ведае: каб Зміцер Завадскі своечасова звярнуў увагу на незнаёмую машыну, што з’яўлялася ля яго дома — можа быць, зараз бы ён быў жывы і з намі. “Той, хто жыве ў шкляным доме, не павінен кідацца камянямі”.

Дзевятае. Не рабіць таго, чаго ніколі не зрабілі б у штодзённым жыцці. Не сустракайцеся з інфарматарам у 5 гадзін раніцы ў бязлюдным месцы і г.д. Не трэба і ўскладняць сітуацыю да ідыятызму.

І апошняе. Вышэйвыкладзенае — толькі рэкамендацыі. Кожная сітуацыя патрабуе сваіх мер бяспекі. На будоўлі ніхто не стаіць пад стралою пад’ёмнага крана і кожны абавязкова носіць каску. Парушаючы меры бяспекі вы павінны ведаць, якія наступствы гэта прынясе і аб’ектыўна і крытычна ацэньваць сітуацыю і небяспеку. Нейкімі правіламі можна і ахвяраваць дзеля выніку — але трэба быць упэўненым, што вынік будзе.

Што тычыцца Зміцера Холадава — то яго не было б за што забіваць. Да прыкладу, у яго расследаванні была лічба — Заходняя група войскаў у савецкія часы на ўзбраенні мела 16.000 танкаў. Столькі танкаў у ЗГВ ніколі не было.

Напісанне матэрыялу

“Сметніца для скарыстанай паперы па-ранейшаму застаецца найлепшым сябрам аўтара”.
Ісаак Зінгер

Ну, што, сабралі інфармацыю, праверылі, пацвердзілі яе дакументальна? З юрыстамі зверыліся? Трэба брацца за напісанне артыкула. Нібыта нічога складанага. Але…

Напісанне матэрыялу журналісцкага расследавання — гэта зусім не лёгкая задача. Вялікі аб’ем сабраных матэрыялаў, фактаў і меркаванняў абумоўлівае і спараджае шматлікія складанасці. Найчасцей першапачаткова сенсацыйныя дадзеныя пры бліжэйшым разглядзе робяцца менш сенсацыйнымі. На Захадзе кажуць — “менш сэксуальнымі”. Таму асноўная праблема пры напісанні расследавальніцкага артыкула — вярнуць першапачатковым фактам былую “сэксуальнасць”, не ўваходзячы пры гэтым у супярэчнасць са здабытымі звесткамі. А гэта ўжо залежыць ад стылю аўтара і ягонага майстэрства валодання мовай.

Увогуле, карысна пачынаць пісаць артыкул тады, калі расследаванне знаходзіцца толькі напачатку. Гэта дапамагае апрацаваць першапачатковую інфармацыю, выпрацаваць адносіны да матэрыялу, знайсці адпаведную манеру інтэрпрэтацыі фактаў, высветліць спрэчныя моманты, звярнуць увагу на будову матэрыялу, выбраць найбольш верагодную версію будучага артыкула. І што асабліва карысна — усё гэта падкажа, у якім кірунку трэба рухацца далей. Складзены “шкілет” дапаможа зразумець, якіх фактаў не хапае і з якіх крыніц гэтыя факты можна здабыць. Пісанне артыкула яшчэ да завяршэння расследавання дапаможа своечасова высветліць хібы задумы і засцеражэ вас ад марнай працы ў выпадку, калі вы зразумееце, што вам яшчэ трэба зрабіць.

Зразумела, што зрабіўшы “шкілет” вам яшчэ давядзецца не раз перапісваць матэрыял. Гэта дадатковая праца, але ж лепш прарабіць дадатковую працу, чым выпраўляць хібы перад здачай матэрыялу ў друк, на што можа проста не хапіць часу. Усе журналісты звычайна “ходзяць пад канкрэтным тэрмінам” здачы матэрыялу ў друк. Каб не парушыць тэрмін здачы, лепш паклапаціцца пра якасную падрыхтоўку артыкула загадзя.

Найважнейшая частка любога творчага працэсу, асабліва гэта важна ў буйным артыкуле, якім атрымліваецца артыкул па выніках журналісцкага расследавання,— планаванне. Кампазіцыя артыкула — гэта не толькі складанне слоў, але і арганізацыя думак. На кампазіцыю ўплывае і спосаб падачы матэрыялу, і ягоны жанр. Калі ж расследаванне скончана, а вы папярэдне нічога не пісалі, то план лепш накідаць на паперы. Шкалярства? Не, так робяць не толькі пачынаючыя журналісты, але і профі, якія хочуць дабіцца максімальнай якасці. План патрэбны хаця б для таго, каб зразумець, як раскласці асноўныя блокі інфармацыі і як яны будуць звязаныя паміж сабою. Асабліва гэта карысна, калі матэрыял ідзе не ў адным нумары, а ў двух-трох,— серыяй артыкулаў.

Любы артыкул павінен быць ясны па думках, па кампазіцыі і мове. Калі гэта не так, трэба падумаць яшчэ раз і перапісаць артыкул наноў. Часцяком газету чытаюць у зусім не прыдатных дзеля таго, каб засяродзіць ўвагу на складаных выразах і хадах матэрыялу, месцах — напрыклад, у метро.

Абавязкова трэба тлумачыць тэрміны. Журналіст, які глыбока “капае” ў праблему, з часам становіцца спецыялістам у той тэме, якой займаецца. Але гэта не значыць, што такімі ж спецыялістамі з’яўляюцца ягоныя чытачы. З гэтага вынікае, што трэба выкласці фактуру такім чынам, каб яна была зразумелая нават непадрыхтаванаму чытачу — дасціпнымі і простымі словамі. Але “простымі і дасціпнымі” не азначае “прымітыўнымі”.

Звычайна рэкамендуецца пазбягаць жаргону, але іншым разам ужыць крыху жарганізмаў нават карысна — яны даюць магчымасць чытачу спрычыніцца да тэмы, выклікаюць адчуванне глыбокага пранікнення ў тэму расследавання, дазваляюць даведацца пра мову прадстаўнікоў іншых сацыяльных груповак. Пазбаўляцца трэба не жаргону ці спецыялізаваных выразаў, а звычкі не тлумачыць іх нармальнай мовай. Урадавыя чыноўнікі звыклі карыстацца рознымі тэрмінамі: “сістэма выпраўленчых устаноў” ці “пенітэнцыярная сістэма”. На звычайнай мове — гэта турмы і калоніі, а “адсутнасць балансу паміж прапановай жылых памяшканняў і попытам на іх” — недахоп жылля. Гэта тыя ж самыя эўфемізмы, пра якія распавядалася ў раздзеле “Атрыманне інфармацыі”.

Выкарыстанне эўфемізмаў іншым разам стварае смешныя сітуацыі. У адной замежнай газеце калісьці з’явіўся загаловак: “Дзяўчына атрымала 65 удараў нажом, але засталася некранутай”. У сэнсе — не была згвалтаваная.

Мэта вашага артыкула — данесці думку да чытача, а не дэманстраваць свае разумовыя здольнасці. Калі даводзіцца нешта тлумачыць таму, хто прачытаў залішне “закручаны” матэрыял,— перапішыце яго. Матэрыялы перад здачай у друк вычытваюць карэктары і рэдактары. Калі нешта даводзіцца тлумачыць ім, то, зразумела, тое ж спатрэбіцца патлумачыць і чытачам, а да кожнага з іх дадому на каву з цыгарэтамі не зойдзеш. У такім выпадку рэдактар амаль заўсёды мае рацыю. “Усё, што напісана дзеля задавальнення самога аўтара, не вартае роўна нічога”. (Блез Паскаль.)

Калі фразу даводзіцца перачытваць па два-тры разы, каб у яе “ўрубіцца” — гэта дрэнная фраза. Галоўная задача артыкула — даць чытачу тую інфармацыю, якой у яго раней не было. Ён павінен адразу зразумець, патрэбна, цікава яму гэта ці не. Калі “не” — сваёй мэты журналіст не дасягнуў. Складаныя фразы робяць уражанне непатрэбнасці. Але і занадта спрашчаць матэрыял не варта — трэба сапраўды не падладкоўвацца пад чытача, а падымаць яго на больш высокі якасны ўзровень разумення тых праблем, пра якія вы пішаце.

Некаторыя аўтары і выданні, карыстаючыся спрошчанай штампаванай мовай, спасылаюцца на ўзровень чытача — “хатняй гаспадыні”. Гэта няслушная аргументацыя.

Пазбягаць клішэ і штампаў — парада, якая ніколі не будзе залішняй. Вызначыць штампы проста: калі аўтар падазрае, што фраза — штамп, значыць гэта на самай справе штамп. Стылістычныя змены не павінны, аднак, уплываць на дакладнасць, адэкватнасць і шчырасць матэрыялу.

Першае правіла, якое падаецца ў сучасных замежных падручніках па расследавальніцкай журналістыцы, дый па журналістыцы ўвогуле, — пісаць толькі тое, у чым журналіст упэўнены. Шмат хто піша дэталізаваны матэрыял з думкаю: “А, напэўна, гэта так”. Факты ёсць факты, яны не могуць быць “напэўнымі”. Сучасная журналістыка патрабуе раздзялення матэрыялаў на факты (тое, у чым чытач можа быць упэўнены на 100%) і меркаванні — прагнозы, нічым не вызначаную “аналітыку” і асабліва — тэкставыя замалёўкі “на правах рэкламы”.

Калі, магчыма, і няма папярэдняй дамоўленасці на захаванне таямніцы крыніц інфармацыі — трэба абавязкова дэтальна выкладаць тое, што высветлена. Кепскія тыя журналісты, якія пішуць пра “крымінальныя структуры”, “афіцыйныя арганізацыі”, “дасведчаныя крыніцы”, не называючы і не канкрэтызуючы іх. Падобныя матэрыялы распазнаюцца вельмі хутка — дастаткова прагледзець матэрыял у пошуках вялікіх літар. Калі іх няшмат, значыць артыкул занадта абагульнены, трэба дадаць у яго канкрэтыкі, дэталізаваць яго, назваць імёны. Займацца ўдакладненнямі трэба вельмі асцярожна, але без гэтага не абысціся.

Калі ў артыкуле існуе належным чынам аформленая спасылка на крыніцу інфармацыі, чытач мае магчымасць сам ацэньваць артыкул альбо інфармацыю, якая ў ім ўтрымліваецца. Чытача не павінна хваляваць пытанне: “Адкуль газетчыкі пра гэта даведаліся?” У яго не павінна ўзнікаць думкі, што фактычны матэрыял, тым больш калі гэта расследаванне, узяты “са столі” альбо з’явіўся ў выніку пасядзелак за рэдакцыйным сталом. Тым больш трэба спасылацца на крыніцу інфармацыі, калі інфармацыя можа выклікаць сумневы ў сваёй праўдзівасці.

Імёнаў і дакладных лічбаў павінна быць як мага больш — настолькі, наколькі дазваляе фармат матэрыялу. Інакш узнікаюць праблемы з разуменнем таго, што хацеў сказаць журналіст, і атрымліваецца, што інфармацыя надрукаваная нібыта толькі для кола дасведчаных асоб. Але журналіст піша артыкулы для шырокага кола чытачоў, а не толькі для сваіх інфарматараў!

Ёсць іншы спосаб адначасова канкрэтызаваць матэрыял і зрабіць яго больш чытэльным, больш жывым і цікавым. Гэта асноўная тэндэнцыя сучаснага інфармацыйнага грамадства — як і для тэлебачання, для газеты ўжо пачаўся перыяд візуалізацыі інфармацыі. Гэта значыць не толькі тое, што візуальная інфармацыя вартая такой жа ўвагі, як і тэкставая (фотаздымкі, графікі, малюнкі зараз пачынаюць адыгрываць значна большую ролю, чым раней). Гэта значыць і тое, што большую ролю адыгрываюць параўнанні і апісанні — каб чытач проста ўявіў сабе тое, што яму тлумачаць словамі.

Гэтага пастаянна патрабаваў вядомы беларускі журналіст Ігар Гермянчук — на жаль, ужо нябожчык. Асабліва, калі размова тычыцца таго, пра што чытач мае толькі адцягненае ўяўленне. Калі ён тлумачыў мне заданне напісаць матэрыял пра чарнобыльскі “саркафаг”, то два разы падкрэсліў, што трэба дасціпна патлумачыць “тэхнічныя” тэрміны. Напрыклад, калі будуць называцца нейкія дозы радыяцыі, іх можна параўнаць са смяротнай дозай, а сам аб’ект “Укрытие” — з 70-павярховым будынкам і г.д. Гэтыя дэталі даюць чытачу ўяўленне пра сапраўдныя памеры “саркафага”, які большасць з нас бачылі толькі на фотаздымках.

І, вядома ж, трэба ілюстраваць матэрыял. На пачатку мінулага стагоддзя вельмі шырока выкарыстоўваліся малюнкі мастакоў. Сёння няшмат малюнкаў на старонках газет. У нашых умовах найчасцей даводзіцца самому шукаць здымкі для ілюстравання ўласных матэрыялаў.

Калі журналіст жадае, каб яго матэрыял быў якасна праілюстраваны, ён павінен пра гэта паклапаціцца сам. Да таго ж ён валодае тэмай і калі знойдзе магчымасць зрабіць здымкі, то атрымае лішняе пацвярджэнне таму, пра што распавядае. Ілюстраванне матэрыялаў — вельмі важны аспект падрыхтоўкі матэрыялу да друку.

І апошняе — бязглуздыя вызначэнні. Дзяржаўны чыноўнік, асабліва калі ён доўгі час працаваў на кіраўнічых пасадах падчас СССР, і асабліва калі ён быў прызначаны туды “па загаду партыі і ўрада”, можа казаць: “май месяц”, “сур’езная небяспека”, “непацверджаныя чуткі”. Для журналіста павінна быць зразумела, што май — гэта і ёсць месяц, што небяспека не можа быць жартоўнай, пацверджаныя чуткі — гэта ўжо факты. Дый палова не можа быць большай альбо меншай. Палова — гэта роўна 50%.

Падобныя праблемы ўзнікаюць на любой мове. Згадайце беларускае выслоўе кшталту “па сваім асабістым жаданні”. Можа быць “сваё”, але не “асабістае”?

Выпраўленне такіх выразаў — вельмі цяжкая праца для рэдактара. Я, напрыклад, заўсёды бачу ў дасланым прэс-рэлізе фразу “пратэстуюць супраць”. Я б прадставіў да Нобелеўскай прэміі чалавека, які б вынайшаў спосаб “пратэставаць за”.

Права на адказ

Амерыканскія стандарты патрабуюць абавязковага “кантрольнага інтэрв’ю”. І гэта неабходная рэч, якая часам можа звесці ўсю папярэднюю працу журналісцкага расследавання на нішто.

“Кантрольнае інтэрв’ю” — гэта права на адказ таго боку, адносна якога праводзіцца расследаванне. Калі сабраныя ўсе звесткі, з дапамогай некалькіх крыніц праверана інфармацыя, журналіст павінен прыйсці да тых, адносна каго праводзіцца расследаванне, і задаць ім пытанне: “Як разумець гэтыя факты?” Фігурант расследавання альбо адмаўляецца ад размовы, альбо круціцца, як вужака на патэльні. Але і першае, і другое сведчыць на карысць журналіста. У Амерыцы зрабіць “кантрольнае інтэрв’ю” досыць лёгка.

У нашых умовах усё значна складаней. Дзяржаўныя чыноўнікі даволі рэдка ідуць на кантакт з недзяржаўнай прэсай. Такім чынам, адной адмовы дастаткова, каб пачаць друкаваць матэрыялы расследавання. Адмова фігуранта ад “кантрольнага інтэрв’ю” ёсць дастатковая падстава для таго, каб надрукаваць матэрыялы расследавання.

Але спробу “кантрольнага інтэрв’ю” рабіць трэба абавязкова. Бо кожны бок мае права на выказванне свайго пункту погляду. Выказаць яго ці адмовіцца — яго права. Шанц на выказванне свайго меркавання кожны бок мусіць мець.

Практычныя заняткі:

1. Тэст амерыканскай асацыяцыі журналістаў на пакрокавую працу журналіста: “step-by-step”. Аналіз вынікаў тэсту.

2. Аналіз журналісцкіх расследаванняў (на прыкладзе артыкулаў “Белорусской деловой газеты”). Што зроблена не так? Як павінен гучаць матэрыял?

 

Літаратура

1. Мэдыі і камунікацыя. Курс лекцыяў. —Менск—Вільня, 2000.

2. Рэндалл Дэвид. Универсальный журналист. —Алматы, 1996.

3. Современная журналистика. Учебник для студентов институтов и факультетов журналистики. —Киев, 1999.

4. Уллмен Джон. Журналистские расследования: современные методы и техника. —Москва, 1998.