Валянцін АКУДОВІЧ. Чалавек як страчаны рай (Лекцыі 3—4)

План:

Зачын.

Аблуда сэнсу жыцця.

Навошта чалавек сам сабе патрэбны?

Сам-насам з тым, каго няма.

Не было. Няма. Не будзе.

Калі тэкст быцця напісаны і прачытаны.

Лірычны дадатак.

Зачын

Папярэднія лекцыі перадусім уяўляюць сабой спробу праілюстраваць маё ўласнае бачанне рэтраспектывы праблемы я-чалавека. Да таго ж яны кранаюць адно некаторыя моманты гэтай гісторыі. Магчыма, яшчэ не лішне было б спыніцца на эвалюцыі ўяўленняў пра я-чалавека біалогіяй, антрапалогіяй, псіхалогіяй… Але ўсе гэтыя, як і многія іншыя (да прыкладу, сацыялогія) навукова-інтэлектуальныя сферы асэнсавання Homo sapieps амаль цалкам засяроджаныя на пытанні што ён, чалавек?; гэта значыць які ён, з чаго, так бы мовіць, зроблены і на якую патрэбу яшчэ прыдатны? І нават Дарвін, які наважыўся эмпірычным шляхам давесці, скуль і чаму чалавек — чалавек, калі звяртаўся да я-чалавека, як да хто, мусіў спаталяць прагу рацыянальнай веды ірацыянальным — веру! Не змог выйсці за межы што і Фрэйд, хаця і спрабаваў на подзе псіхааналізу распрацаваць метафізічную мадэль я-чалавека, — аднак ягоная метафізіка цалкам засталася ў кантынууме псіханеўрознага што.

Верагодна, мела б сэнс наладзіць агледзіны я-чалавека і ў праекцыі літаратуры ды, шырэй, культуры ўвогуле. Толькі наўрад ці там убачыцца нешта скрайне адрознае ад таго, што высвятляецца ва ўласна інтэлектуальнай праекцыі. Бо хаця рытарычны аспект пытання хто я, чалавек? у літаратуры гучыць значна часцей, чым у філасофіі, але ўсе адказы на яго застаюцца альбо ў той самай роўніцы рыторыкі, што і пытанні, альбо вокамгненна скочваюцца ў прорву містыкі. (Як на маё разуменне, дык ці не бальшыня містычных канцэпцыяў уяўляе з сябе хутчэй фэнтэзійную складовую літаратуры, чым мыслення. Прыкладаў таму мноства, згадаю хаця б Сведэнборга, Тавянскага, Блэйка…)

Карацей кажучы, далейшае пашырэнне дыскурсаў праблемы мне не ўяўляецца мэтазгодным. Незалежна ад колькасці прааналізаваных вымярэнняў я-чалавека ў бытнаванні існага, навідавоку, пэўна, застанецца адно і тое самае — адсутнасць хоць якога пазітыўнага адказу на самае прагнае чалавечае запытанне: хто я, чалавек? (і адсюль: навошта, дзеля чаго я, чалавек?).

Верагодна, нямогласцю чалавека перад праблемай самога сябе тлумачыцца як досыць позняя актуалізацыя гэтай праблемы ў рэфлексіўным досведзе, так і тое, што калі потым яна раз-пораз максімалізавалася, дык звычайна ненадоўга і без якіх-кольвек істотных здабыткаў на карысць яе вырашэння. З апошняга можна зрабіць дадатную выснову, што адказ на сакральныя запытанні пра я-чалавека месціцца (калі месціцца хоць дзе) за межамі магчымасцяў чалавечага розуму. Ва ўсялякім іншым выпадку адказ неяк перагукнуўся б з веданнем чалавека пра сваё што.

Дарэчы, амаль напэўна, што феномен веры сфарміраваўся (акрамя ўсяго іншага) вось і з гэтай нямогласці чалавечага розуму, які, як ні напінаўся, не змог зразумець сэнс я-чалавека ні з падтэксту самога чалавека, ні з кантэксту бытнавання існага.

Бог — гэта татальная параза розуму. Ён — межавы камень, які пазначае апошнюю магчымасць мыслення, тую скрань, за якой чалавечаму розуму не дадзена перарушыць. І тут — пачатак імперыі веры…

Вера — гэта быццё без адказу на пытанне пра сэнс я-чалавека, дакладней, быццё без пытання, бо наяўнасць Бога ёсць універсальным Адказам на ўсе верагоднамагчымыя запытанні, і сакральныя гэтаксама.

Аднак ёсць нешта ў чалавеку (ці нечага не дадалося веры?), што замінае яму канчаткова задаволіцца быццём без пытання пра сябе ў быцці. Час ад часу гэтае “нешта” пачынае смылець, і тады зноў чуецца нязбыўнае: хто я?

Аблуда сэнсу жыцця

Уласна, пытанне хто я? паклікаецца з моўкнасці досыць рэдка, звычайна яно застаецца ўтоеным у праблеме сэнсу жыцця як у сваёй некранутай абгортцы, якая для прафаннай свядомасці выдае сябе за займенніка сакральнага хто я?

Падмена пытання хто я? праблемай сэнсу жыцця, верагодна, паходзіць з нястрымнага жадання я-чалавека зразумець калі не сакральнае хто я?, дык хаця б яго прафаннае алібі, прытоенае ў суплёце ідэальных універсаліяў ці, зніжана, сярод этычных, сацыяльных ды пабытовых імператываў.

Аднак у сюжэце стасункаў паміж хто я? і сэнсам жыцця, здаецца, прыхаваная зусім іншая ад той, што бачыцца на першы погляд, фабула. Пазней мы яе паспрабуем разгарнуць, а пакуль толькі зазначым, што, магчыма, тое, дзеля чаго жыве я-чалавек (сэнс жыцця) і ёсць тым, хто жыве дзеля гэтага. Хаця пачнем мы, як быццам, нават з адваротнага…

У досведзе чалавека няма хоць колькі-небудзь пераканаўчых аргументаў на карысць таго, што персаналізаванае існаванне мае нешта, з чаго б вынікала сведчанне на карысць нейкага сэнсу жыцця.

За тое, што сэнс жыцця анталагічна не ўгрунтаваны ў сутву чалавека, сведчыць нічым не ўтаймаваная фантасмагорыя тых сэнсаў, на якія чалавек арыентуецца ў розных гістарычных сітуацыях і, што больш аглядна, — неістотнасць наяўнасці для бальшыні людзей хоць якога сэнсу ўвогуле.

Адсутнасць універсальнага сэнсу ў жыцці я-чалавека не ёсць для яго рэальнай праблемай. Я-чалавек аднолькава інтэнсіўна існуе і тады, калі быццам ведае сваё “сакральнае” прызначэнне, і тады, калі не ведае яго. Увесь гістарычны досвед сведчыць, што логіка прысутнасці я-чалавека ў быцці не абумоўліваецца логікай разумення гэтай прысутнасці. У кантэксце існавання бытнага я-чалавек нічым не адрозніваецца ад расліны ці жывёлы: ён жыве таму, што з’явіўся жыць. (І знікае таму, што з’явіўся.) Але ні ягонае з’яўленне, ні ягонае знікненне не залежаць ад таго, у сістэму якіх намысленых каардынатаў ён дастасоўвае сваё жыццё. Да таго ж сутнасць ягонага жыцця ў значэннях існавання ад гэтага таксама не залежыць. Яно, як у расліны ці жывёліны, нічым не зарыентавана на нешта яшчэ, акрамя як на прысутнасць у жыцці.

Пра тое, што ў персаналізаванага існавання няма нейкага іншага ад існавання сэнсу жыцця, гаворыць (акрамя шмат чаго яшчэ) як “інстытут смерці” ўвогуле, так і — лакальна — непарыўная адвеку чарга самагубстваў і адтуль жа бясконцы гвалт над чалавекам у самых розных формах, ад крымінальных забойстваў да сусветных войнаў.

Калі б я-чалавек не проста прысутнічаў у быцці як адна з формаў існавання бытнага, а прысутнічаў з нейкай уласнай я-чалавечай мэтай, выяўляў сваёй прысутнасцю нейкі іншы ад свайго існавання сэнс, дык тады гвалт над я-чалавекам якімсьці чынам карэктаваўся б на гэтае яго мета-значэнне. А паколькі ніколі нішто не адсланяла я-чалавека ад смерці, у тым ліку і гвалтоўнай, дык цяжка ўхіліцца ад банальнай канстатацыі, што я-чалавек не мае каштоўнасці большай за сваё існаванне.

Тады адкуль гэтае вярэдлівае пытанне пра сэнс жыцця, калі яно не вынікае з логікі і запатрабаванняў непасрэднага існавання, якое цалкам задавальняецца само сабой?

Відавочна, што праблема сэнсу жыцця — гэта праблема не існавання я-чалавека, а праблема ягонага мыслення, якое ніяк не адбіваецца на жыцці як адбыванні жыцця. Калі б праблема сэнсу жыцця раптам выпала з інтэлектуальнага дыскурсу а-рэальнасці, дык ландшафт гэтага дыскурсу, напэўна, перамяніўся б кардынальным чынам, але ў прасторы рэальнага існавання я-чалавека з гэтай нагоды не ссунулася б ні адна канцэптуальная для існавання парадыгма.

Іншая рэч, што калі праблема сэнсу жыцця трапляе ў вір той ці іншай ідэалогіі і трансфармуецца там у нейкі ідэалагемны наратыў (імператыў), дык тады яна найістотнейшым чынам уплывае на фарміраванне гісторыі падзеяў, што ўрэшце непасрэдна кранае кожнае персаналізаванае існаванне. Сэнс жыцця, атаясамлены з вераю ў Бога, два тысячагоддзі рашуча ўздзейнічаў не толькі на ідэалагемны змест, але і на сацыяльна-эканамічны канструкт еўрапейскай цывілізацыі. Аднак што ад гэтага перамянілася ў самой сутве я-існавання? З тым ці іншым богам (як сакралізаваным сэнсам жыцця), ці ўвогуле без яго, я-чалавек меў бы тое, што мае, — калі не зважаць на форму маральных канонаў і вектары тэхнакратычных стратэгіяў.

Аднак вызнаўшы, што сэнс жыцця не з’яўляецца нечым анталагічна ўгрунтаваным у сутву чалавека, нейкай яго неад’емнай экзістэнцыйнай прыналежнасцю, мы мусім узяць пад увагу і тое, што сваёй наяўнасцю разбэрсаны, пераменлівы, неакрэслены сэнс жыцця, калі ён зведзены ў нейкую выразную сукупнасць, ставіць пад пытанне існаванне як галоўную каштоўнасць чалавека.

Калі б існаванне чалавека было забяспечана само сабой як сэнсам самога сябе, калі б яно было самадастатковым, экзістэнцыйна ды ідэалагемна самазавершаным у самім сабе, дык тады наўрад ці я-чалавека неадпрэчна вярэдзіла пытанне пра сэнс ягонага жыцця.

З апошняга, падобна, вынікае, што існаванне як прысутнасць у быцці таксама не ёсць той самадастатковай каштоўнасцю, якая б цалкам задавальняла я-чалавека, прынамсі, такой каштоўнасцю яно з’яўляецца далёка не заўсёды, і таму я-чалавек шукае свайму жыццю падставы ды абгрунтаванні за прасторай самога сябе… Але чаму, не маючы большай за сваё існаванне каштоўнасці, я-чалавек шукае “свой скарб” дзе заўгодна, толькі не ў самім сабе?

Навошта чалавек сам сабе патрэбны?

Само гэтае пытанне і нават яго пазначэнне, лічы, заўсёды праміналася ўвагай. Пэўна, з гэтага нешта мусіць вынікаць?

Зрэшты, у тую пару, калі не было дзе і з чаго паўставаць праблеме чалавека ўвогуле, натуральна, не магло быць і размовы пра сутву патрэбы я-чалавека ў самім сабе. Як не было месца рэфлексіям з гэтай нагоды і тады, калі я-чалавек належаў Богу.

Створаны Богам я-чалавек з’яўляўся ўласнай патрэбай Бога і разам з тым сам быў боскай кропляй, апалай на зямлю з нябёсаў. У нейкі момант духоўная эманацыя гэтай кроплі перасягала ў адваротным кірунку ўсе дзевяць нябёсных сфераў і апыналася ў Эмпірыі — жытле Бога, дзе і ўтаймоўвалася, мабыць, назаўжды.

У розную пару ў ідэалагічнай схеме “я-чалавек — патрэба Бога” — Бог мяняўся на “дзяржаву”, “нацыю”, “грамадства”, “сям’ю”, тую ці іншую адцягненую мэту (прыкладам — камунізм), але сутнасць кампазіцыі, наўзбоч усіх гэтых пераменаў, выяўлялася той самай — я-чалавек заставаўся аб’ектам патрэбы нечага, што было па-за ім. І сам сябе ён не разумеў інакш, як прыналежнасцю адцягненай ад яго самога нейкай універсальнай патрэбы: не разумеў інакш нават тады, калі ўжо суб’ектывізаваў, а потым і экзістэнцыяваў сябе.

Адсюль, са сваёй “сакральнай” прыналежнасці да нечага ўніверсальнага іншага, а не да ўласнага, сінгулярнага “я”, я-чалавек і выбудоўваў сабе сістэму вартасцяў (сэнс жыцця), якой ацэньваў каштоўнасць ды сапраўднасць уласнага перабывання ў быцці.

Пэўна ж, такая ўпартая няўвага я-чалавека да значэнняў самога сябе для самога сябе зусім не выпадковая і няўхільна падсоўвае да думкі аб адсутнасці ў чалавеку хоць нейкіх значэнняў, якія маглі б сведчыць пра наяўнасць у ім каштоўнасцяў, большых за тыя, што абумоўленыя ягонай прысутнасцю ў бытным. Верагодна, згаданую сітуацыю можна было б адразу заакцэнтаваць і разгарнуць, але ёсць яшчэ “сёе-тое”, што замінае гэта зрабіць адразу.

Рэч у тым, што хаця стратэгіі інтэлігібельных рэфлексіяў я-чалавека ў пошуках сэнсу жыцця скіраваныя вонкі, туды, дзе яго самога непасрэдна няма, але ўласнае жыццё я-чалавека татальна абумоўленае клопатам пра сябе нават у тых выпадках (не кажучы пра ўсе астатнія), калі для самога я-чалавека гэты клопат застаецца закамуфляваным у той ці іншай ідэалагеме.

Клопат пра сябе — неад’емная якасць я-чалавека і яго найбольш выразная характарыстыка. У гэтай ягонай якасці сыходзяцца разам і біалогія, і сацыяльнасць, і, калі заўгодна, нават ідэалогія ды вера. У рэшце рэшт, менавіта інтэнсіўнасць і чын клопату пра сябе вымалёўваюць фігуру “Я” чалавека. Калі пакарыстацца адкрытай для бясконцых інтэрпрэтацыяў дэкартаўскай формулай, дык можна сказаць: “Я турбуюся пра сябе, значыць, я існую”. А турбавацца найперш азначае забяспечваць сябе як існаваннем, так і самім сабой. І другое ці не больш істотнае за першае, бо клопат пра сябе гэта нешта іншае ад шапэнгаўэраўскай волі да жыцця, і хаця ён пэўным чынам звязаны з універсальнай вітальнасцю, але вылучае з яе менавіта тое, што патрэбнае я-чалавеку, каб забяспечваць сябе менавіта сабой.

У звязку з апошнім звернем увагу на тое, што стварае аснову жадання чалавека быць самім сабой і што мы ўжо звыкліся называць экзістэнцыяй.

Экзістэнцыя ёсць спосабам майго існавання, якое па адпаведных памерах фарміруе з агульнага цэлага быцця персанальную фігуру ўласна мяне. Інакш кажучы, экзістэнцыя — гэта ёсць нішто іншае, як мой прыватны лапік універсальнага быцця (я-быццё). З гэтага вынікае, што ў анталагічным значэнні мяне, па сутнасці, няма як ёсць. У гэтым сэнсе я-чалавек з’яўляецца адно персанальным фрагментам быцця, якое адбываецца на прасторы, пазначанай я-чалавекам.

Разам з тым, экзістэнцыя ёсць тое, што вылучае я-чалавека і з быційнай плыні вітальнасці, і з рацыянальнага цела сацыяльнасці ў нешта такое, з чаго мажліва казаць пра я-чалавека як пра ўтварэнне, тоеснае адно самому сабе. Верагодна, гэта сапраўды так, і таму ў экзістэнцыйным сэнсе я-чалавек, магчыма, ёсць як “я”. Аднак ці можна з гэтага зрабіць выснову, што ў я-чалавеку ёсць нешта, што з неабходнасцю патрабуе я-чалавека дзеля самога сябе і тым самым тлумачыць, навошта я-чалавек сам сабе патрэбны?

Здаецца, такой высновы зрабіць аніяк нельга, найперш таму, што я-чалавек не ёсць прычынай самога сябе. А калі не ён прычына самога сябе, дык і ягоная патрэба ў самім сабе, па сутнасці, не ёсць уласнай патрэбай, а нейкім апасродкаваным следствам патрэбы тых прычынаў, якія сваёй наяўнасцю абумовілі я-чалавеку магчымасць тут-быцця.

Сам-насам з тым, каго няма

Я-чалавека няма без існага.

Я-чалавека няма без людзей.

Я-чалавек немагчымы ў колькасці самога сябе.

Паспрабуем выдаліць з я-чалавека ўсё тое, што звычайна знаходзіць у ім месца быць, і мы ўбачым, што ад самога сябе ў я-чалавеку нічога, лічы, не застанецца. Выгадаванае зверам немаўля ў дарослым стане нагадвае нават не першабытнага чалавека, а звера. (Рэм, Ромул, Маўглі, Тарзан і да т.п. — гістарычныя ды літаратурныя міфы, якія цалкам разыходзяцца са шматлікімі рэальнымі фактамі, назапашанымі навуковым досведам.)

Я-чалавек не галоўны ў тым, што ён ёсць і якім ён ёсць. Болей за тое, сам я-чалавек мае вельмі сціплае дачыненне да таго, што ёсць ім. Цверджанні экзістэнцыялістаў, быццам я-чалавек тым ці іншым чынам, але выбірае сябе сярод сваіх магчымасцяў быць, абапіраецца на ўсё тую ж латэнтную гіпотэзу, што я-чалавек ёсць як хто, і застаецца адно высунуць сваю версію гэтага хто. (Да прыкладу, трохі працытуем Сартра: “Чалавек нясе ўвесь цяжар свету на сваіх плячах: ён адказвае за свет і за самога сябе як пэўны спосаб быцця… Таму ў жыцці няма выпадковасці. Ніводная грамадская падзея, раптам узніклая і абрынутая на мяне, не з’яўляецца звонку: калі я мабілізаваны на вайну, гэта  ёсць і мая вайна, я вінаваты ў ёй, я яе заслугоўваю. Я яе заслугоўваю найперш таму, што мог ухіліцца ад яе — зрабіцца дэзерцірам ці засіліцца. Калі я гэтага не зрабіў, атрымліваецца, я яе выбраў, стаўся яе саўдзельнікам”).

Я-чалавек не выбірае сябе як “пэўны спосаб быцця”, я-чалавек нічога не выбірае, бо няма каму выбіраць…

Я-чалавек толькі забяспечвае сабой тое, што ёсць ім. Забяспечвае сваім прозвішчам, сваёй біяграфіяй, сваёй экзістэнцыяй. Забяспечвае сваёй прысутнасцю, сваім дзеяннем, сваім учынкам. Сексуальным актам ён забяспечвае працяг роду, сацыяльнай дзеяй забяспечвае нарошчванне рэальнасці, а інтэлектуальнай — а-рэальнасці. Карацей кажучы, я-чалавек забяспечвае сабой усё тое, што зафіксавала сябе ў значэннях я-чалавека, і толькі такім чынам ён забяспечвае сябе самім сабой.

Пэўна, з гэтага можна патлумачыць і факт адсутнасці патрэбы я-чалавека ў самім сабе. Здавалася б, дзіўна: я-чалавек увесь час толькі тое і робіць, што забяспечвае сябе самім сабой, аднак пры гэтым ён сам сабе нінавошта не патрэбны, прынамсі, гэтая патрэба ніяк не адшукваецца. Але тут, відаць, рэч у тым, што я-чалавек не сябе забяспечвае самім сабой, а забяспечвае самім сабой тое, што ёсць ім. Калі гэта так, то тады стаецца зразумелым, чаму ён не мае патрэбы ў самім сабе: у я-чалавеку няма нічога такога, што па-за экзістэнцыяй было б уласна ім і патрабавала яго самога, як толькі яго.

Я-чалавек — усяго тое, што ёсць у значэннях яго. Ён не абумоўлены сам сабой. І нікім (нічым) іншым не абумоўлены як менавіта ён, гэты, адзіна магчымы тут і цяпер. Ніхто з людзей не быў вымкнуты з небыцця таму, што непасрэдна яго чакала ў быцці адно яму належнае месца. У тым, што той ці іншы чалавек з’явіўся альбо не з’явіўся, няма ніякай сістэмы, ніякай логікі, тым болей — прадвызначанасці.

Хтосьці ёсць, кагосьці няма. Хто ёсць? Каго няма? Гэта не праблема. Ніколі гэта не праблема… Але мы не станем далей разгортваць тэзу аб татальнай залежнасці з’яўлення я-чалавека ад выпадку. Бо калі быць больш дакладным, дык я-чалавек увогуле не з’яўляецца.

З’яўляецца не я-чалавек, а ўсяго толькі яго біялагічная матрыца. І хаця яна мае свой генетычны код, пол, расавую прыналежнасць і шэраг іншых, уласцівых адно ёй характарыстык (што далей будуць уплываць на фарміраванне апрычонага кшталту экзістэнцыі), але гэта ўсяго матрыца, якіх у невымернай колькасці вырабляе мноства “тэхналагічных лініяў” той вялізнай фабрыкі па вытворчасці біялагічных формаў, якую мы называем Прыродай.

Я-чалавек не нараджаецца, ён стаецца я-чалавекам у працэсе адбывання свайго тэрміну быцця. Хаця больш карэктна будзе сказаць, не “ён стаецца”, а ім “стаюцца” шматлікія аб’ектнасці свету, якія падчас ягонага бытнавання накладаюцца сваім цяжарам на першапачатковы біялагічны под і тым самым арганізуюць тое, што чалавек залішне самаўпэўнена называе “Я”.

Калі што і застаецца ў я-чалавеку ўласна яго, чалавечым, дык гэта мера здольнасці прымаць і ўтрымліваць у сабе разнастайныя феномены існага. Але якраз у звязку з абмежаванымі магчымасцямі я-чалавека быць адкрытым для быцця існага, мы, бадай, можам казаць пра я-чалавека як пра вынік скажэння аб’ектнасцяў існага, што не могуць выявіцца ў чалавеку ў сваёй паўнаце. Чалавек не “мера ўсіх рэчаў, існуючых, што яны існуюць, неіснуючых — што яны не існуюць” (Пратагор), а камбінацыя скажэнняў усяго як існуючага, так і неіснуючага. Вось гэтая сублімацыя скажоных (усё абсечанае, няпоўнае — ёсць скажоным) аб’ектыўнасцяў рэальнага свету і ёсць тым, што мы называем экзістэнцыяй, гэта значыць уласна чалавечым асобнага я-чалавека. Я-чалавек — адмысловая камбінацыя скажэнняў аб’ектнасці свету. Накладаючы сябе, як скажоную меру, на рэальнасць, я-чалавек атрымлівае не адэкватную ні рэальнасці, ні самому сабе карціну. Мабыць, адсюль адна з прычынаў пракаветнай роспачы я-чалавека, які з гэтага ніяк не можа зарыентавацца ў гушчары быцця, і таму застаецца разгубленым сам-насам.

Сам-насам з тым, каго няма.

Не было. Няма. Не будзе

Я-чалавек не можа сам з сябе аб’явіцца.

Я-чалавек не можа адбывацца сам у сабе.

Я-чалавек не можа быць сам сабой.

Я-чалавека няма. Ёсць своеасаблівае ўтварэнне самых розных праяваў быцця існага на прасторы я-чалавека. Гэтае ўтварэнне, індывідуалізаванае пэўнай экзістэнцыяй, натуральна, неяк павінна пазначацца, мець сваю семантычную марку, але традыцыя надання значэнняў саматоеснасці і самадастатковасці, а тым болей сакральнасці гэтаму ўтварэнню, здаецца, абумоўленая ўсяго толькі неабачлівым пераносам сінкрэтычнай цэласнасці знака на ўсю тую шматсэнсоўнасць, што ім пазначаецца.

Я-чалавек не належыць сам сабе, ён уласнасць шматлікіх рэальнасцяў, якія паходзяць з розных вымярэнняў быцця існага (нельга выключаць, што нейкім сваім акрайчыкам кранаецца чалавека і “трансцэндэнтнае вымярэнне”, з чаго і паўстаюць рэфлексіі містычнага кшталту) і на пэўны момант гуртуюцца на прасторы я-чалавека, кожная, як на сваёй уласнай прасторы, адпаведна магчымасцям канфігурацыі менавіта гэтага я-чалавека.

Разуменне я-чалавека як прытулку розных “стыхіяў” (першапачаткова самых простых: вада, зямля, агонь, паветра…) сфарміравалася ўжо на самым пачатку асэнсавання феномену чалавека, і канцэптуальна яно пасюль застаецца нязменным, адно мяняліся складнікі ды акцэнты — з “ідэалістычных” на “матэрыялістычныя” ці наадварот.

Разам з тым, за выняткам зацятых матэрыялістаў (і ў старажытнасці, і потым), што канцавалі я-чалавека сумай тых “стыхіяў”, якія ў ім апазнаваліся, — усе астатнія вышуквалі яшчэ нешта звыш “стыхіяў”, каб праз гэтае “звыш” надаць я-чалавеку значэнне чалавека.

Гэты “элемент чалавека” ў я-чалавеку шукалі ва ўсялякую пару, калі я-чалавек сам сябе хоць трохі цікавіў. Але не знайшлі, не зважаючы на яго, здавалася б, відавочную наяўнасць, бо хоць каму амаль немагчыма ўявіць такое складанае структурнае ўтварэнне, як я-чалавек, зыходзячы з таго, што сітуацыя я-чалавека ствараецца па-за ім самім і зусім незалежна ад яго самога ці хаця б ад нейкай трансцэндэнтнай сілы, што трымае апеку над ім. Паколькі “элемент чалавека” ніяк не жадаў аб’яўляцца на людзі, давялося пазначыць ягоную наяўнасць гіпатэтычна, выкарыстоўваючы дзеля гэтага самыя розныя гіпотэзы ды паняткі. Бадай, найбольш устойлівым сярод мноства самых неверагодных версіяў і па сёння застаецца тое, што звычайна называецца душой (у сваім вышэйшым вымярэнні — духам). Сярод філасофскіх гіпотэзаў “элемента чалавека” асабіста мне падаецца найбольш цікавай версія Лейбніца, якая трымаецца мадыфікаванай філосафам манадай.

Уласна, “манадалогія” Лейбніца — гэта ў пэўным сэнсе арыгінальная інтэрпрэтацыя “эйдалогіі” Платона. Але калі эйдасы Платона праектуюць сваю ідэалогію на ўсё сінгулярнае аднекуль з універсуму трансцэндэнцыі і такім рэтрансляцыйным чынам абавязваюць сінгулярыі прыпадабняцца тым ці іншым эйдасам, дык манады непасрэдна ўдзельнічаюць у форме і спосабе адбывання быцця ўсялякім атрыбутам існага. Паводле Лейбніца, кожная жывая істота (неарганічная структура таксама) мае сваю апрычоную манаду — духоўную, душэўную, энергетычную адзінку субстанцыі быцця.

Манады бесцялесныя і гранічна індывідуалізаваныя. Яны, з аднаго боку, замкнутыя самі ў сабе і не маюць ні “вокнаў”, ні “дзвярэй”. Аднак, з другога боку, усялякая манада ёсць “жывым люстэркам універсуму” і справа толькі ў тым, наколькі менавіта ў гэтым фармаце яна здольная разгарнуць свае складкі, каб выявіць універсальнае цэлае быцця.

Манадалогія Лейбніца яшчэ доўга будзе выклікаць да сябе ўвагу гісторыкаў філасофіі. Але калі б гэтая гіпотэза XVII стагоддзя нейкім чынам рэальна зафіксавала сваю ісціннасць, дык і тады яна не шмат чаго дадала б на карысць сапраўднасці я-чалавека ў тых значэннях, якія яму тут падшукваюцца. Хутчэй наадварот. Бо манада зусім не набліжае я-чалавека да таго, што паўстае з сябе дзеля сябе, а адсоўвае яго ў чын таўталагічнага элемента ўніверсальнай праявы быцця. (Гэта нават калі не зважаць на тое, што сваім паходжаннем манады абавязаныя ўсё таму ж Богу. Ён, як сейбіт зерне, жменяй раскінуў манады па ўсім Сусвеце, і з таго часу яны не стамляючыся  прарастаюць каліўцамі існага.)

Пры ўсёй сваёй гранічнай апрычонасці, манада — толькі энергія, вітальная сіла, якая на пэўны час арганізуе тую ці іншую форму рэальнасці. Як толькі форма зношваецца, трухнее і рассыпаецца ў парахню, манада ўмомант стварае сабе што-небудзь яшчэ. А таму ніяк нельга сказаць, што ёсць манада — “Готфрыд Лейбніц”. Ёсць манада, якая была нейкі час “Готфрыдам Лейбніцам” (ці ён быў ёй?), але з гэтага зусім не вынікае, што было нешта яшчэ акрамя таго, што пазначалася гэтымі двума словамі, біяграфіяй у колькі там падзеяў і экзістэнцыяй, даўно апалай у нікуды.

Дарэчы, Лейбніц лічыў метэмпсіхоз “схаластычным забабонам”. Згодна з ягонымі сцверджаннямі, ніякае перасяленне душы немагчымае, бо душа не можа аддзяліцца ад цела… І хаця шмат хто не менш аўтарытэтны за Лейбніца меркаваў зусім наадварот, мы не станем нават зазіраць у бясконцы прасцяг тэалагічных і проста інтэлектуальных спекуляцыяў з нагоды душы, духа і да таго падобнага, бо з “душой” ці без “душы” я-чалавек:

— не ёсць прычынай самога сябе;

— не сам з сябе паходзіць;

— не з’яўляецца ўласнікам самога сябе.

Асабіста мне гэтага дастаткова, каб запэўніцца, што я-чалавека не было і няма. Натуральна, калі хацець ад я-чалавека нечага большага за тое, што ён ёсць.

Калі тэкст быцця напісаны і прачытаны

Мера таясамасці я-чалавека посттэкставай эры (на пярэднім акрайчыку, якой мы знаходзімся) — з тэхнагеннымі комплексамі быцця перасягае ўсе межы значэння я-чалавека, з чаго я-чалавек апынаецца ў сітуацыі, якая пакідае яму адно месца прысутнасці пры быцці. Я-чалавек ужо не прытулак фізічных стыхіяў быцця, а нешта ўвогуле пабочнае быццю, нешта, што толькі туліцца да цела звышскладанага камбайна сусветнай цывілізацыі, які аднолькава інтэнсіўна ахоплівае сваёй дзейнасцю і кванты і галактыкі, але пакідае незапатрабаваным я-чалавека. І хаця гэты камбайн пакуль не можа абысціся без чалавека як калектыўнага цэлага, але кожны я-чалавек паасобку ўжо не  мае для яго аніякага істотнага значэння. Камбайн сам забяспечвае сябе сабой, і нагэтулькі эфектыўна, што ў яго даволі магчымасцяў, каб за свой кошт яшчэ ўтрымліваць я-чалавека як дарэшты спрацаваную форму быцця існага — так грамадства ўтрымлівае ў багадзельні спрацаванага перастарка (хаця, магчыма, тут болей пасавала б параўнанне не з багадзельняй, а з рэзервацыяй для амерыканскіх індзейцаў).

Натуральна, што і ў Віртуальную эру біялагічны лёс я-чалавека застаецца тым самым, як і ўва ўсе астатнія часы (нарадзіўся, апладніўся ды знік у невараці), але сітуацыя адбывання тэрміну быцця выглядае інакш, чым раней. Яна нечым нагадвае тую, што была ў эру Татэму, — гэта значыць, сітуацыя чалавека без чалавека.

Я-чалавек — гэта ўсяго толькі міф пра чалавека. Дарэчы, склаўся гэты міф не ў эру Міфу (у тую пару я-чалавек сам сябе не вельмі цікавіў), а ў эру Тэксту. Тады ж я-чалавек быў сакралізаваны праз лучнасць са Словабогам. На гэтым сакралізаваным міфе дасюль трымаецца вера (апошнімі часамі, праўда, не зусім пэўная) у я-чалавека як у нешта большае ды іншае, чым ён ёсць са сваёй сапраўднасці.

Дэсакралізацыя Тэксту і адпаведна Словабога лагічна запатрабавала і дэсакралізацыі я-чалавека, што неўнікова паклікала і ягоную дэміфалагізацыю. Апранаха вялікага міфу пакрысе спадае з я-чалавека, і мы пачынаем бачыць яго тым, што ён ёсць (што яго няма). Ён сябе таксама пачынае бачыць такім, і яму робіцца няўтульна і ў значэнні раба Божага, і ў значэнні цара Прыроды, і нават у значэнні Звышчалавека тэхнакратычнай цывілізацыі.

Час чалавека сканчаецца — у самых розных сэнсах. І ў сэнсе часу, дарэчы, таксама.

Прычына і мера часу, як добра вядома, я-чалавек. Без я-чалавека, без таго, што мае ўласную гісторыю бытнавання, вымкнутую з каляндарнага кругазвароту быцця, лінейны час ні для чаго не прыдатны і нікому не патрэбны (нават калі ён насампраўдзе ёсць як нейкая “матэрыяльная” якасць). Але паколькі ў Віртуальную эру на месца чалавека заступае “тэхна”, гэта значыць тое, што знаходзіцца адно ў прасторы, дык мера часу зноў губляе сваю актуальнасць, як тое было, скажам, у пару Татэму.

“Тэхна” не ведае часу ў тых значэннях, якія надаў яму я-чалавек. І хаця аб’екты “тэхна” таксама некалі паміраюць (“смерць” — базавая ўмова для існавання катэгорыі часу ў дыскурсе чалавека), аднак, у адрозненне ад біялагічных аб’ектаў, “смерць тэхнікі” залежыць не ад меры вітальнасці, а ад колькасці руху, закладзенага ў меру іх тэхнічных характарыстык. Таму не час (працягласць) дзейнасці, а колькасць ды якасць дзейнасці кладуцца ў парадыгму параметраў Віртуальнай эры. Але не тут, не ў гэтым асноўная прычына сыходу падзеі часу са стратэгіяў быцця на ягоную ўзбочыну.

Як ужо казалася, раней я-чалавек належаў двум часавым вымярэнням (было і ёсць). І хаця Тэкст вынайшаў і замацаваў трэці складнік часу — будзе, але наяўнасць будучыні заўсёды заставалася гіпатэтычнай. Гіпотэза пра будзе высноўвалася з эмпірычнага досведу я-чалавека, ёсць якога несупынна адсоўваецца ў было, і на гэтае месца наступае новае ёсць. Калі безліч ёсць перасунулася ў было, дык натуральна меркаваць, што ёсць будзе і надалей, гэта значыць, што ў нас яшчэ маецца бясконцая магчымасць будзе, з якога не перастануць вымыкацца ўсё новыя ёсць. Але гэта толькі лагічная выснова, сканструяваная на подзе эмпірычнага досведу. Ніякіх “канкрэтных” сведчанняў пра будучае чалавек ніколі не меў, хаця ў Тэкставую эру ўжо лічыў сябе жыхаром трох часавых вымярэнняў.

Аднак я-чалавек напраўдзе стане жыць у трох часавых вымярэннях адно тады, калі ён будзе мець будучае як наяўнае рэальнае хаця б у той меры, у якой мае мінулае. (Зразумела, мінулага таксама няма, як ёсць, але яно застаецца з намі ў фактаграфіі, матэрыяльных аб’ектах, памяці і г.д. і да т.п.)

Дык вось, цалкам верагодна, што Віртуальная эра (і ў гэтым яе найвялікшая навіна ад Тэкставай ды ўсіх папярэдніх) насамрэч унаявіць будучае (будзе) — і быццё я-чалавека стане часава трохмерным. Рэальна, а не гіпатэтычна трохмерным. Знакі будучага запрысутнічаюць у сучасным з той жа аднолькавай мерай сапраўднасці, што і знакі мінулага.

Уласна, ужо цяпер, адно балансуючы на пярэднім акрайчыку Віртуальнай эры, я-чалавек досыць упэўнена ведае не толькі  прагноз надвор’я на бліжэйшыя дні, але і бальшыню тых падзеяў, што яго чакаюць наперадзе. Ён дакладна, да хвіліны, уяўляе, у колькі падыме яго будзільнік, якім транспартам паедзе на працу, колькі аперацыяў яму давядзецца выканаць на канвееры, якія тэлеперадачы будзе глядзець цягам тыдня… Але ён ужо ведае не толькі расклад сваіх дзеяў і паводзінаў на бліжэйшыя дні, але і шмат чаго з больш аддаленага. Па гадзінах на гады распісана праграма яго школьнай адукацыі, тое самае і з адукацыяй вышэйшай, яшчэ да нараджэння вядомы пол дзіцяці, на дзесяцігоддзі наперад вызначаны тэрмін выхаду на пенсію і г.д. і да т.п. Сцежку на сенажаць можна таптаць хоць кожны дзень новую, чыгунка ці хуткасная магістраль прадвызначае вектары руху на гады і гады… Інфраструктура Віртуальнай эры пакуль яшчэ толькі складваецца ў сваіх камунікатыўных і вытворчых парадыгмах, але ў пару свайго росквіту яна нагэтулькі абмяжуе магчымасці нязмушанага выбару, што ступень уніфікаванасці і запраграмаванасці я-чалавека на пэўную якасць і колькасць руху наблізіцца да ступені ўніфікаванасці і запраграмаванасці “тэхна”. Адно гэта ўжо дае падставы меркаваць пра фармальную прысутнасць будзе ў ёсць, бо “тэхна” заўтра робіць тое, што і сёння, і прыватныя адхіленні ды зрэдзьчасныя выпадковасці сутнасна тут нічога не мяняюць…

Але ўсё гэта вонкавы бок, так бы мовіць, фармальная падстава рэальнага абнаяўлення будучыні. А карэнная прычына гэтай падзеі ў тым, што на месцы лінейнай прасторы Тэксту ўжо паўстала шматмерная, нелінейная прастора віртуальных дыскурсаў.

Тэкст праз фокус ёсць фіксаваў у прасторы а-рэальнасці адно тое, што было ў рэальнасці, хаця зрэдзьчас і спекуляваў на будзе. І гэта натуральна, бо магчымасцяў яго аднамернай прасторы, як і тэхналагічнага начыння, ніяк не хапала, каб “пралічыць” і зафіксаваць усю метаінфарматыку таго, што можа быць, гэта значыць увесь аб’ём будзе, нават хай сабе лакалізаваны канкрэтным перыядам. (Між іншым, будзе, асабліва ў праекцыі на я-чалавека, зусім не бязмежнае, і ў сваім цэлым яно таксама мае сваю рамку, як і было.)

А вось бясконца шматмерная віртуальная прастора, прынамсі, у прынцыпе, дазваляе фіксаваць і ўтрымліваць усе верагоднамагчымыя варыянты будучага як на макра-, так і на мікраўзроўні, і пры наяўнасці патрэбы (ды напрацаванай метадалогіі) выбіраць для кожнай канкрэтнай падзеі (я-чалавека таксама) з усяго корпусу нелінейна магчымых будзе лінейна-паслядоўную фактаграфію гэтай падзеі.

Не кажучы пра макрарэчаіснасць, мапы будучыні якой заменяць ужо сёння мала патрэбныя геаграфічныя мапы, але і ўся канкрэтыка быцця будучага зробіцца падлеглай, прынамсі метадалагічна, семантычнай прысутнасці ў цяпер. Цяжка сказаць, ці палічаць тады мэтазгодным рабіць кожнаму асобнаму чалавеку падрабязную “дыяграму” яго ўласнага лёсу (ці нават “дыяраму” альбо нешта накшталт відэафільма пра жыццё наперад), але калі нават з нейкіх меркаванняў гэтым не стануць займацца, дык усё роўна, хай сабе і апасродкавана, будучае я-чалавека заселіць сваёй прысутнасцю ягоную сучаснаць, паколькі ўся прастора бытнавання я-чалавека будзе насычана знакамі будучага не ў меншай меры, чым сёння яна насычана знакамі мінуўшчыны…

Маючы за апірышча папярэдні футуралагічны экскурс, паспрабуем зрабіць наступную выснову. Калі будзе семантычна канкрэтна і непасрэдна аб’явіцца ў змесце ёсць, дык час у звыклым для нас сэнсе сканае. Падзея часу анталагічна паходзіць з наяўнасці пачатку і канца ўсяго, што адбываецца ў існым (гіпотэза “вечнасці” гэтаму нічуць не замінае), а рух часу ініцыюецца вымыканнем феноменаў існага з патаемнага ў непатаемнае. На гэтым пераходзе з няма ў ёсць, а пасля з ёсць у было і трымаецца ўся “механіка” часу.

Віртуальным (да іх падобным і яшчэ нам пакуль невядомым) тэхналогіям новай эры наканавана стварыць сітуацыю, калі семантычна ўсё быццё ёсць адразу. Усё мінулае, усё цяперашняе, усё будучае ёсць адразу, у адным часава-прасторавым кантынууме.

Усё ёсць — нічога няма (няма няма). З гэтага атрымліваецца, што часу болей не выпадае куды рухацца, паколькі рух часу абумоўлены пераходам быцця з няма ў ёсць, а тут усё, што можа быць, ужо ёсць, прынамсі, ёсць у магчымасці ведання я-чалавекам семантыкі ўсяго, што можа быць і што будзе…

Сфінкс засмяяўся, і час сканаў…

Натуральна, гаворка тут ідзе не пра біялагічны час і не пра час узнікнення і распаду формаў матэрыяльнасці, якія, бадай, ніколі не ўнікнуць лінейна-часавай паслядоўнасці, а пра спыненне руху часу ў прасторы а-рэальнасці, якая рана ці позна семантычна цалкам асягне ўсё, што можа быць у існым, — і на мапе быцця не застанецца белых плямаў.

Веданне пра “ўсё быццё”, пэўна ж, не адменіць уласна жыцця, руху падзеяў, бясконцасць чаргі нараджэнняў (і скону), але, як у эру Татэму, верне я-чалавека да звычайнага адбывання быцця, якое ідэалагемна ўжо не зможа нічым правакавацца.

Гэтаму вяртанню да я-чалавека без ідэі чалавека (міфа пра чалавека) будзе папярэднічаць, недзе супадаючы, некалькі найістотнейшых падзеяў. Адна з іх досыць выразна пачынае праяўляцца ўжо сёння, пра што шмат дзе казалася — у гэтым тэксце таксама.

Усё істотнае (у метафізічным сэнсе), што магло быць прадумана — прадумана, выяўлена і прылучана да эйдычнага суплёту ідэяў. Таму мысленне ўжо амаль нічога не азначае, тым болей існавання. Хто сёння ўсур’ёз скажа: я мыслю, значыць, я існую?! Урэшце, амаль мысліць ужо і “тэхна”…

Але калі пра “мяжу розуму” было сказана даволі, дык праблема “мяжы жаданняў” дасюль застаецца па-за належнай увагай, хаця яна куды болей значыць у праблеме я-чалавека, бо і самое мысленне — гэта толькі адна з формаў жадання — жадання мысліць. Жаданнем, аб’ёмам і кшталтам “хачу” я-чалавека вызначаецца сутнасць і змест ягонага быцця-для-сябе, як называў чалавека Сартр. Заўважым, не “магу”, а менавіта “хачу” адыграе ў гэтым заканадаўчую ролю. Я-чалавек можа толькі тое, чаго ён хоча (нават калі ён не можа дасягнуць таго, чаго ён хоча). Памкненне да здзейсненасці жаданняў рухае махавік быцця-для-сябе.

Хачу я-чалавека — модус, разгортванне якога ў бок здзяйснення абумовіла фарміраванне цывілізацыі. Віртуальная эра — завяршэнне гэтага разгортвання, форма максімальнага забеспячэння хачу здзейсненасцю як на фізіялагічным, так і на духоўным узроўнях.

Дарэчы, жаданні я-чалавека адно здаюцца бязмежнымі, насамрэч іх патэнцыял не такі ўжо і вялікі. Быційна ён вызначаецца патрэбай забеспячэння сябе існаваннем ды самім сабой, а пабытова вельмі рэдка сягае далей запатрабаванняў фізіялогіі і ўяўленняў я-чалавека пра неабходны яму матэрыяльна-духоўны інтэр’ер. Таму належны ўзровень дабрабыту і мабільныя структуры камунікатыўнага дыскурсу ўжо сёння дазваляюць “залатому мільярду” задавальняць сваё хачу амаль напоўніцу. Натуральна, калі не блытаць хачу як экзістэнцыйную патрэбу, з фантазіямі на тэму “хачу”. Я-чалавек можа мроіць пра валадарства над Сусветам, але з гэтага зусім не вынікае, што ён рэальна жадае хоць якога валадарства.

Карацей кажучы, у Віртуальную эру хачу як праблема пакрысе будзе губляць сваю канцэптуальную актуальнасць (спачатку метафізічна, затым быційна і, урэшце, пабытова). З усіх жаданняў, з усіх хачу актуальным у будучым застанецца хіба хачу хацець, але дамінаваць будзе не яно, а хачу не хацець, гэта значыць, хачу быць як не быць, быць паўз самога сябе. Страта падзеі часу, асягнутая мяжа магчымасці розуму і збытая мера магчымасцяў жадання ў сваёй сукупнасці вынікнуць тым, што я-чалавек у перспектыве канчаткова страціць сакральную значнасць як у кантэксце самога сябе, так і ў метакантэксце быцця існага.

Я-чалавек будзе як не будзе. Будзе без хоць якой-кольвек ідэі самога сябе. Зрэшты, такім ён быў заўсёды раней, пакуль не прыдумаў міф пра чалавека. Дарэчы, а чаму мы павінны думаць, што гэты міф быў апошнім?

Апошнім! Прынамсі, падобнага кшталту. І справа вось у чым…

Да Тэхнагеннай эры чалавек заўсёды жыў альбо ў свеце, створаным Прыродай, альбо ў свеце, створаным Богам (багамі). З усіх бакоў чалавека атачала рэальнасць, якая паўставала не з яго волі і мазаля. Апрацаваны ім самім лапік зямлі, некалькі будынкаў на падворку, трохі прыладаў у жытле, як і ўсё селішча разам выглядалі такой драбніцай раўнуючы з усім астатнім светам, зробленым некім іншым, што чалавек не мог не сакралізаваць гэтага магутнага іншага ў якой-кольвек трансцэндэнтнай універсаліі. (Прынцыпова сітуацыю не мянялі вялікія гарады, якія мела кожная эпоха. У тых “мегаполісах”, як і за іх мурамі, аднолькава панавалі зямля, неба, агонь ды іншыя прыродныя ці боскія стыхіі…)

А вось чалавек Тэхнагеннай эры ўжо апынуўся ў свеце непасрэдна створаным ім самім… Рыхтавалася гэтая перамена спакваля, і хаця анталагічна яна паходзіць з сутвы самога чалавека, але гістарычна яе пачатак датуецца часам, калі чалавек вылучыў сябе з цела існага і пазначыў усё адкрытае яму існае як існае-для-чалавека. Гэтым актам ён заканстытуяваў свае правы на валоданне і карыстанне ўсёй цялеснасцю быцця дзеля сваёй спажыўнай хэнці. Такім чынам адбыўся прарыў да сучаснай цывілізацыі, якая ёсць ні што іншае, як тэхналогія татальнай перапрацоўкі існага згодна з запатрабаваннямі хачу чалавека.

Цывілізацыя як тэхналогія перапрацоўкі існага, замкнутая на чалавеку, перайначыла космас бытнавання чалавека да той меры, за якой гэты космас ужо не таясаміцца ні з чым (кім) яшчэ, акрамя як з чалавекам. З усіх бакоў, і побач, і ўдалечыні ўся прастора каланізаваная чалавекам і густа напакаваная здзяйсненнямі яго фізічнай альбо інтэлектуальнай працы. Усюды, куды вокам ні кінь, не Прырода, не Бог, а ён сам — чалавек. Дык скуль тут хтосьці яшчэ, акрамя чалавека, яго розуму і працы?!

Верагодна, падобнае абгрунтаванне немагчымасці новай трансцэндэнтнай фігуры, якая б падтрымала сакральныя міфы (і пра чалавека таксама), выглядае залішне спрошчаным, бо ўсё гэта не адмаўляе містычнага жаху перад нябытам, з чаго найперш і ўзнікае патрэба ў нейкай трансцэндэнтнай волі як аптымізацыі гэтага жаху. Але пры ўсёй спрошчанасці аргументацыі на карысць немагчымасці новага Бога старога кшталту, чалавек наўрад ці зможа пераадолець сітуацыю непасрэдна ім зробленага свету, якой ён неўпрыкмет абгарадзіўся ад магчымасцяў лучвы з сакральным і тым самым пакінуў сябе на адзіноце з самім сабой, ды яшчэ без сябе.

Адзін. Будзе туліцца на ўзбочыне быцця ні для чаго і нікому не патрэбны.

А сам сабе ён ніколі не быў патрэбны.

7. Лірычны дадатак

Быццё — гэта месца, дзе збіраюцца канаць назусім усе магчымасці быцця.  Татальны могільнік усяго, што мела волю быць.

Вусціш быцця ў тым, што быць больш трагічна, чым не быць. Бо быць — гэта ўжо быць, а не быць — гэта толькі яшчэ не быць.

У быць адзін сэнс — болей не быць. Нідзе. Ніколі.

Гэтаму метапесімістычнаму разуменню быцця як тэктанічнага анігілятара ўсяго, што было вымкнутым у быццё, стаецца ў апазіцыю метааптымістычная ідэя быцця як месца, дзе ўсё, што з’яўляецца быць, застаецца назаўжды альбо ў вечным кругазвароце, альбо ў несупынных працэсах трансмутацыяў…

Але і той, хто кажа, што ўсё несмяротнасць, і той, хто кажа, што ўсё смяротнасць, пражываюць аднолькавае жыццё. І, напэўна, пасля смерці яны не разыходзяцца ў розныя бакі — адзін у вечнае Нешта, другі ў вечнае Нішто, — а трапляюць у нейкую адну наканаванасць. У наканаванасць адсутнасці таго, што было.

Жах быцця — яно адбірае быццё.

Неяк бацька паскардзіўся маці:

— Пражыў жыццё, а навошта жыў? Ужо смерць падсоўваецца, а навошта жыў?..

— Куды ад смерці падзенешся? З варонамі не паляціш! — адказала маці.

Гэтыя тэксты напісаныя з уласнай патрэбы, з патрэбы ўпэўніцца, ці меў рацыю бацька, ці мела рацыю маці, ці меў рацыю я, калі яшчэ малады і поўны, як вока, жыццём да болю біў па сцяне кулакамі ў адчаі ад непатрэбнасці сябе ні сабе самому, ні гэтаму свету.

Цяпер ужо не памятаю, ці быў у тым адчаі непатрэбнасці дамешак тугі па незваротнасці быцця. Напэўна, быў, бо гэтыя два зусім розныя станы нейкім  неэўклідавым чынам заўсёды перасякаюцца на прасторы чалавека.

Я ўкрыжаваны на ўкосіне непатрэбнасці быццю і любові да быцця. Хаця дакладней будзе казаць не пра маю непатрэбнасць быццю, а пра неабавязковасць менавіта мяне ў быцці. Бо казаць, што быццю непатрэбны чалавек як феномен быцця (куды, зразумела, дастасаваны і я), было б залішне безадказна.

Чалавек увогуле, чалавек як феномен быцця, пэўна ж, для нечага патрэбны быццю. Прынамсі, цяжка, амаль немагчыма пагадзіцца, што феномен чалавека паўстаў з выпадковага збегу акалічнасцяў фізічнага свету, што чалавек сваім цэлым нічым большым за гэтае цэлае не абгрунтаваны, ніякай сакральнай ці астральнай задумай не абумоўлены. Занадта буйна, мудрагеліста, вытанчана арганізаваныя быццё, сам чалавек і той фенаменальна багаты і фантастычна згарманізаваны свет цывілізацыі, які чалавек стварыў, — каб лічыць усё гэта выпадковым збегам акалічнасцяў і зусім не думаць пра тое Нешта, што да ўсяго гэтага павінна было спрычыніцца.

Дарэчы, праблема Нешта, якое мусіла (ці зусім не мусіла) спрычыніцца да феномену чалавека, тут адно ледзьве краналася таму, што мэта была якраз адваротнай: максімальна адлучыць я-чалавека ад усялякіх спекуляцыяў з трансцэндэнтным, каб лаўчэй было вымкнуць яго з апранахі міфу пра чалавека, які і быў сфарміраваны верагоднасцю існавання трансцэндэнтнага Нешта.

Я-чалавек без гіпатэтычнага Нешта — вось што, з аднаго боку, цікавіла мяне гэтым разам. А з другога — я-чалавек без лучвы з феноменам чалавека (наколькі гэта магчыма ў прынцыпе).

Феномен чалавека і я-чалавек — гэта рашуча розныя падзеі. Калі карыстацца міфалагічным архетыпам, дык феномен чалавека — гэта дрэва, а я-чалавек — лісток на тым дрэве. Дрэва — гэта не лісток, а лісток — зусім не дрэва. І хаця лісток немагчымы без дрэва, у лістка і дрэва розныя сутвы, зместы і, верагодна, розныя сэнсы ў быцці.

Дык вось, тут мяне найперш цікавіў не той, хто пасадзіў дрэва і нават не само дрэва, а лісток на ім. Адзін асобны, ці кожны паасобку.

Мая цікаўнасць зразумелая. Я сам — лісток, і неўзабаве восень. Дрэву яшчэ быць тысячагоддзі, і не адну тысячу вёснаў на ім яшчэ будзе шапацець лістота… А я ўсё часцей паглядаю на дол. Адтуль пад ранак ужо цягне холадам, і я пачынаю разумець, што ў лістка і дрэва розныя перспектывы: дрэву наканаваны лёс, лістку — толькі доля.

Можа, яно і добра, што ад вясны да восені лісток мысліць і пачувае сябе дрэвам.

Можа, яно і добра, што я-чалавек тоесніць сябе з феноменам чалавека, бо з гэтага ён мае хоць нейкі аптымізм быцця.

“Мною жыццё не вершыцца”, — кажа ён. І яму лягчэй адыходзіць у невараць.

Але не толькі знікаць у небыцці — трываць быццё яму лягчэй і весялей, калі ён атаясамлівае сябе з усёй гісторыяй людства, з усёй культурай і цывілізацыяй, з усім мысленнем і ўсёй прыгажосцю, створанай чалавекам… Які я вялікі і магутны, які я разумны і здольны, — думае задзіночаны з усім людскім я-чалавек і пачувае сябе трохі бясконцым і трохі вечным. І затым з гэтага пачування хапаецца выдумляць сябе ўжо зусім бясконцым і назаўжды вечным…

Вядома, пры жаданні можна цешыць сябе рознага кшталту містычнымі надзеямі на працяг свайго бытнавання ў іншых вымярэннях, светах, быццях альбо — матэрыялістычнымі версіямі пра прысутнасць у целе будучыні вартымі рэшткамі сваёй творчай дзейнасці, уласнай духоўнай энергіяй ці хаця б нашчадкамі роду, але як у гэтых, так і ў мностве іншых варыянтаў самых мудрагелістых прыдумак я-чалавек як цэлае анігілюецца і пераходзіць у іншую якасць. І калі нават гэтая іншая якасць, згодна з  праектам прыдумкі, не паглынае наўсцяж я-чалавека, а ўтрымлівае нейкія прыкметы ягонай экзістэнцыі, дык усё гэта ўжо нешта прынцыпова адрознае ад таго, чым быў я-чалавек… Зусім не тое, чым ён быў.

Аднак нават такое нішчымнае суцяшэнне, якое абапіраецца на гіпатэтычную магчымасць перасялення калі не ўсяго я-чалавека, дык хаця б нейкага яго элементу ў вечнасць, выдае на суцяшэнне дзеля суцяшэння. Рэч не ў тым, што няма куды перасяляцца — няма што перасяляць. Я-чалавек рэалізуе ў тут-быцці сябе як  магчымасць самога сябе — цалкам. Напрыканцы ў ім не застаецца нічога з таго, што патрабавала б яшчэ аднаго ці некалькі тэрмінаў быцця, тым болей — вечнасці. Напрыканцы я-чалавек дасягае не толькі мяжы свайго розуму, краеня сваіх жаданняў, але і скрані магчымасцяў сябе ўвогуле. Няма ў ім чаму жыць далей нават тут, дзе ён цяпер жыве. Патэнцыял яго меры вітальнасці быцця вычарпаны дарэшты. Дзейна, біялагічна, сацыяльна, інтэлігібельна…

Быць — гэта значыць адбыцца. Цалкам.

Праз дарогу ад хаты, дзе я нарадзіўся і пасталеў, за высокім каменным мурам пачыналіся старыя, зарослыя могілкі. Як толькі мне было дазволена перабягаць праз дарогу, увесь вольны час я бавіў з сябрукамі на могілках. Яны былі для нас дзіцячай пляцоўкай, садком, піянерлагерам, стадыёнам… Там мы гулялі ў хованкі, індзейцаў, футбол, карты… Пазней там сустракаліся і гулялі з дзяўчатамі. На ўжо ледзь прыкметных магільных капцах добра спелі суніцы. Яны былі буйнымі і салодкімі. Больш буйнымі і салодкімі за звычайныя — ці гэта нам толькі здавалася, бо патрэбна была пэўная адвага, каб ласавацца ягадамі з капцоў над дамавінамі, хай сабе і спарахнелымі.

Могілкам было некалькі стагоддзяў, і пад нашымі нагамі спрэс пластаваўся чалавечы прах. Але калі не лічыць рэшткаў збуцвелых каменных крыжоў ды плітаў і рудых ад іржы жалезных агароджаў, запакаваных у густое кустоўе, дык гэтае месца нічым не адрознівалася ад старога парка ці вячыстага леса, паколькі ніхто ўжо не памятаў пра тых — пад дзірваном…

Хто быў, а хто не быў?! Нехта быў — гэта адзінае, што мы ведалі. Бадай, нават не Нехта, а ўсяго толькі Нешта… Нешта было тут, адбывалася, і ў гэтым адбыванні нечага неяк прысутнічалі тыя, над сатлелым прахам якіх цяпер раскінулі свае шаты ліпы ды ясені…

Напэўна, мне не трэба было гойсаць па напластаваннях праху, скакаць праз здзірванелыя магільныя капцы, есці жменяй сакавітыя суніцы, мілавацца з дзяўчынай на замшэлых магільных плітах… Напэўна, мне не трэба было перабягаць праз дарогу на могілкі, і тады я разам з іншымі суцяшаў бы сябе, што не знікну дазвання ў невараці, а нейкім чынам перарушу ў наступнае быццё…

Але я залішне доўга бавіўся на старых могілках, каб не помніць, ува што згортваецца жыццё чалавека, чым і дзе яно вершыцца. І таму, калі закарцела спытацца пра самае кранальнае — што ёсць быццё, хто ёсць ты і ці знойдзецца ў цябе нешта, праз што ты апасля не згубішся ў небыцці, я ўжо ведаў пачатак адказу: быццё падобнае да старых могілак за каменным мурам, дзе жывыя мілуюцца на надмагільных плітах, з якіх шурпаты час паздзіраў усе літары… Заставалася апазнаць працяг гэтага ведання. Але чым далей я паглыбляўся ў росшукі, тым болей цяміў, што неўпрыкмет губляю тое, што шукаю. А потым і зусім згубіў. І ў які бок ні аглядаўся, куды ні зазіраў — няма мяне.

Чалавека можна прыдумаць — нельга знайсці. Без ліхтара ці з ліхтаром. Здаецца, гэта адзінае, што я зразумеў, скрэмзаўшы столькі паперы.

Нельга знайсці тое, чаго няма. Марна шукаць я-чалавека ў нейкіх яшчэ значэннях, акрамя тых, што можна “памацаць пальцамі”. Я-чалавек знаходзіцца па-за кантэкстам сакральнага, ён цалкам запакаваны ў прастору рэальнага і ўвесь да рэшткаў вычэрпваецца адбываннем тут-быцця.

Вось чаму калі, персаналізуючы праблему хто ён, чалавек?, я пытаўся ў сябе хто ён, я?, дык у адказ не чуў нават рэха. Пытанне душыла сябе моўкнасцю.

Цяпер я ведаю, скуль тая моўкнасць: недарэчна пытацца пра таго, каго няма — хто ён? Трэба пакінуць гэтую вярэду назаўжды і болей не думаць пра адказ на пустое пытанне, а думаць пра нешта іншае. Бо, можа, мяне няма не ўвогуле, а толькі ў тых значэннях, у якіх я сябе шукаў?

Тым не менш, на заканчэнне яшчэ раз трохі нагадаю пра тое, што паўстала паміж мной і хоць якой магчымасцю аптымізацыі жаху небыцця…

Мяне няма без існага.

Мяне няма без людзей.

Я немагчымы ў колькасці самога сябе.

Я не сам сабой абумоўлены.

Я не сам з сябе паходжу.

Я не маю патрэбы ў сабе з сябе самога.

Я толькі тое, што ёсць у значэннях мяне.

Я ёсць, пакуль я ёсць.

І апошняе…

Я з’явіўся на свет не таму, што была нейкая патрэба менавіта мяне ў быцці, а я ёсць толькі таму, што з’явіўся.

Натуральна, мог і не з’явіцца… Не быць. А таго, чаго можа не быць — няма хоць у якіх іншых значэннях ад тых, што ёсць.

Мог ніколі не быць. Не быў раней. Потым зноў не буду.

Н я м а…