Валянцін АКУДОВІЧ. Уводзіны ў метафізіку адсутнасці (Лекцыі 6—7)

Лекцыі 6—7. “Праблема Нішто ў дыскурсе Постмадэрну”

План:

1. Зачын

2. Быцця няма

3. Татальнасць Адсутнага

4. Развітанне з Нішто

5. Праклён Парменіда

6. Наастачу

У дадатак

7. Метафізічнае фэнтэзі

1. Зачын

Кожны раз мяне ахоплівае лёгкі жах, калі я пачынаю занурвацца ў пытанне, чаму вялікая еўрапейская метафізіка на вякі і стагоддзі як бы збылася здумлення Парменіда: “Мысліць і быць — ці не адно гэта тое самае?”. Паводле геніяльнай “рэплікі” Парменіда (выслоўе засталося для нас вырваным са зніклага кантэксту), Быццё спадысподу ёсць адно намысленым словам, і нідзе па-за мысленнем ніякага Быцця няма. Інакш кажучы, канцэпт Быцця, які цэнтруе сабой усю еўрапейскую метафізіку, ёсць толькі эўрыстычнай ініцыятывай мыслення і, як выглядае ў латэнцыі, перадусім праяўленай дзеля ўніверсальнай арганізацыі ўласна мыслення. Але ні сам Парменід, ні больш як два з паловай тысячагоддзі філасафавання пасля яго філосафы чамусьці амаль не звярталі ўвагі на ўмоўнасць той падваліны, на якой яны будавалі (і збудавалі) велічны хмарачос метафізікі. Быццё a priori было заканстытуяванае як тое, што ёсць не толькі ў мысленні, а што ахоплівае сабой і гарманізуе ўвесь спрэс аб’ектыўны Свет. І хаця ў розныя эпохі Быццё называлася па-рознаму (Адно, Эйдас(ы), Логас, Адзінае, Бог, Манада(ы), Субстанцыя, Сусветны Дух…), аднак заўсёды яно аднолькава азначала метатрансцэндэнтную падставу існавання не толькі арэальнага, але перадусім рэальнага свету…

Вось гэтая, нічым не парушная ў стагоддзях упэўненасць еўрапейскай метафізікі, што Быццё ёсць, бо інакш і быць не можа[1], найбольш не дае мне апошнім часам спакою. Чаму ніхто з вялікіх філосафаў — хай сабе і дзеля забавы, — не паглядзеў хоць калі на абсалютную цноту гэтай аксіёмы з сумневам, маўляў, а ці насамрэч Быццё ёсць напраўду як усялякі феномен, хай сабе і схаваны за трансцэндэнтнымі туманамі?[2] Аднак жа не, філосафы працавалі з канцэптам Быцця так, нібыта яно не толькі існуе насамрэч, але і ёсць адзіна рэальнай прычынай усяго, што ёсць. Гэта значыць, што і пралескі, і ралля, і дым над комінам існуюць адно таму, што недзе (невядома дзе) ёсць (хай сабе і незразумела як) Быццё.

А што калі яго няма?

Калі ўсё, што ёсць, ёсць з нейкіх зусім іншых прычынаў ды падставаў, чым наяўнасць трансцэндэнтнага Быцця?

Мой лёгкі перманентны жах якраз і паходзіць не з чаго іншага, а толькі з адсутнасці гэтага запытання: “А што калі?..” Мне не складана зразумець, чаму ўніверсалія Быцця не патрапіла пад крытычную рэфлексію ў пару абнаяўлення антычнай філасофіі. Паўсталае з апазіцыі стасоўна аджылай міфалагічнай парадыгмы, антычнае мысленне шукала свой, цалкам адметны Логас, які ўжо без багоў тлумачыў бы гармонію і сэнс існавання ўсяго існага. І тут ды на тую пару без універсальнага трансцэндэнту наўрад ці можна было ўправіцца. Хаця, як казалася вышэй, у першую чаргу ідэя Быцця была неабходная самому мысленню, каб мець трывалае логацэнтрычнае[3] апірышча дзеля ўласнага разгортвання вакол яго як асялка ўсіх верагоднамагчымых метанаратываў.

Праўда, калі корпус метафізічных канструктаў паводле феномена існага (у самых розных версіях) быў лічы сфармаваны і наспеў час прыйсця «экзістэнцыялістаў» (Сакрат, кінікі, эпікурэйцы, стоікі), дык здарыўся адзін сюжэт, які мог бы мяне трохі суцешыць у маім трывожным здумленні, каб ён меў хоць якія заўважныя наступствы ў бліжэйшыя тысячагоддзі. Звязаны гэты сюжэт з філасафаваннем кінікаў і, перадусім, з Антысфенам (заснавальнікам гэтага ці не самага скандальнага ў еўрапейскім мысленні інтэлектуальнага руху), які першым і надзвычай радыкальна паставіў пад сумнеў наяўнасць хоць чаго ўніверсальнага, сцвярджаючы абсалютны прымат сінгулярнага. (Праз шмат стагоддзяў ідэю кінікаў адродзяць наміналісты.) Але калі Антысфен адмаўляў агульнае адцягнена як такое, дык найбольш слынны з кінікаў Дыяген Сінопскі не стамляўся ў вочы называць Платона пустабрэхам за ягоную схільнасць дурыць людзям галовы ідэямі (эйдасамі), якія ніякім уцямным чынам не тарнуюцца з атрыбутамі ды падзеямі рэальнага свету. Толькі метафізікі тады досыць лёгка ўправіліся з бунтам кінікаў. Арыстоцель і Платон абвінавацілі кінікаў у тым, што яны далей свайго носа нічога не бачаць, бо ім папросту не хапае глуздоў, каб зразумець метафізічную прыроду ўсяго існага.

Наколькі кінікі аб’явіліся не да пары, каб іх адмаўленне агульнага магло пакласціся ў под новай парадыгмы, сведчыць хаця б тое, што значна (значна!) пазней Плоцін выснаваў магутную канцэпцыю ўніверсальнага Адзінага. А пасля на месца Быцця заступіў сінанімічны яму Бог і неўзабаве ўсё еўрапейскае мысленне на стагоддзі і стагоддзі апынулася зацугляным жалеззем бязлітаснай хрысціянскай дактрыны. Аб якіх там сумневах наконт наяўнасці Агульнага тады магла быць гаворка, калі Джардана Бруна быў спалены на вогнішчы адно за тое, што інтэрпрэтаваў Бога не ў садысцка-апакаліптычнай (як патрабаваў Дагмат), а ў гераічна-эйфарычнай візіі. Праўда, у пазнейшыя часы, асабліва пачынаючы з эпохі Асветніцтва, скептыцызм да Адзінага-Бога-Быцця пачаў раз-пораз авантурна вымаўляцца ў інтэлектуальных маніфестах самых няўрымслівых адважнікаў. Адзін з такіх, і найбольш яркіх выпадкаў, звязаны з брэсцкім шляхцічам Казімірам Лашчынскім, які напісаў трактат “Аб неіснаванні Бога”[4]. Трохі працытуем: “Чалавек — стваральнік Бога, Бог — плён і тварэнне чалавека. Такім чынам, людзі ёсць стваральнікамі і творцамі Бога; а Бог — не рэальная існасць, а намысленая, і да таго ж хімерычная; з чаго вынікае, што Бог і хімера — адно і тое ж самае”.

Зразумела, трактат Лашчынскага — гэта перадусім радыкальны атэістычны праект. Але адмаўленне ідэі Бога адначасна кадыфікавала як хімеру і Яму сінанімічнае Быццё.

Праз два стагоддзі пасля Лашчынскага адсутнасць Бога будзе канчаткова заканстытуявана Ніцшэ, і тады на месца ўніверсальнай падставы ўсяго існага зноў ва ўсёй сваёй магуце вернецца Быццё. Найбольш ярка ды адметна (пасля Гегеля з яго “Сусветным духам”) гэты факт зафіксаваў Марцін Гайдэгер. Праўда, яшчэ ніхто не паспеў уволю нацешыцца з гэтай падзеі, як усе ўніверсалісцкія “хімеры” ў адначассе разам ляснулі, прынамсі, у постмадэрновай візіі. Амаль праз дзве з паловай тысячы год кінікі святкавалі перамогу. І Рычард Рорці, гэтаксама як Дыяген Сінопскі, толькі ўжо на англійскай мове, зноў назваў Платона пустабрэхам.

2. Быцця няма

Слынны Стывен Хокінг, які вярнуў сучаснаму людству цікавасць да касмагоніі, піша: “Паколькі існуе такая сіла, як гравітацыя, Свет мог і стварыў сябе з нічога. Самаадвольнае стварэнне — прычына таго, чаму існуе Свет, чаму існуем мы. Няма ніякай патрэбы ў Богу дзеля таго, каб “запаліць” агонь і змусіць Свет працаваць”. (У іншым варыянце, які мне болей падабаецца, бо адсылае да геніяльнага Лейбніца, чытаем: “Паколькі ёсць закон такі, як гравітацыя, Свет можа і будзе ствараць сябе з нічога. Самаадвольнае ўзнікненне — вось прычына, чаму існуе нешта, а не нішто, чаму існуе Свет, чаму існуем мы”).

Як вядома, тэорыя “Вялікага выбуху” займела шырокі розгалас яшчэ за колькі дзесяцігоддзяў да яе эфектнай і эфектыўнай інтэрпрэтацыі Хокінгам. Таму Гайдэгер, Сартр ды шматлікія іншыя еўрапейскія метафізікі ХХ ст., безумоўна, пра яе чулі, аднак апошняе ніяк не паўплывала на стылістыку (і лексіку) іх філасафавання, якое цалкам заставалася закааптаваным у спекулятыўныя метаранаратывы, і перадусім — у Быццё. Хаця не складана здагадацца, скуль паходзіла іх абыякавасць стасоўна “матэрыялістычнай” візіі Свету. Яшчэ да з’яўлення “паўнавартаснай” метафізікі Фалес, Анаксімандр ды Анаксімен (Мілецкая школа) запачаткавалі тое, што пазней стане называцца натурфіласофіяй. Толькі далей гэтая мысліўная плынь будзе існаваць выключна ў ценю Вялікай еўрапейскай метафізікі (што праўда, раз-пораз нават і моцна актуалізуючыся). І за гэтыя тысячагоддзі метафізіка як “першая і адзіна сапраўдная філасофія” прызвычаіцца не толькі не звяртаць увагі на аргументы натурфіласофіі, але і на яе самую. Фатальная самаўпэўненасць! Хаця ці можна адно самаўпэўненасцю патлумачыць абыякавасць метафізікаў да пытання “А што калі…”? У такім разе я наўрад ці адчуваў бы перманентны жах з гэтай нагоды…

Дарэчы, апошнія з вялікіх метафізікаў у апраўданне сваёй адданасці Быццю як абсалютнай і нязменнай універсаліі маглі спаслацца на словы таго ж Хокінга: “Аднак усё роўна застаецца без адказу пытанне: як і чаму рабіўся выбар законаў і пачатковага стану Свету?”. Інакш кажучы, і сёння метафізіка можа сінанімізаваць Быццё з той “касмаганічнай” інтэнцыяй, што выбрала нам пэўны фармат Свету. Ёсць у метафізікі і яшчэ аргументы, каб зацята трымацца свайго. Нават самыя найноўшыя касмаганічныя тэорыі не даюць адказу аб падставах узнікнення першапачатковай матэрыі (энергіі), з якой і атрымаўся (скарыстаўся) Вялікі выбух. Маўляў, тая матэрыя (энергія) у сваёй сінгулярнасці (адзінкавасці) існавала заўсёды і a priori. Але тады паўстае наступнае пытанне, з якіх такіх прычынаў гэтая сінгулярнасць аднойчы выбухнула і тым выбухам стварыла бясконца ўніверсальны Свет? Паколькі натуралісты адказу на яго не маюць, дык апаненты тэорыі Вялікага выбуху пераважна трымаюцца Парменідавай канцэпцыі аб нязменнасці Свету (Аднаго), які не мае ні пачатку, ні канца як у часе, так і ў прасторы. А гэта значыць, падтрымліваюць, хай сабе і ўскосна, магчымасць Быцця, якое трымае сабой усё, што ёсць.

Каб завершыць гэты эпізод, згадаю яшчэ Альберта Эйнштэйна, геніяльны досціп якога шмат прычыніўся да легітымацыі тэорыі Вялікага выбуху. Дык вось, у Эйнштэйна ёсць адно надзвычай уражлівае здумленне: “Які выбар быў у Бога, калі Ён ствараў Свет?” Мне тут перадусім чуецца сумнеў вялікага фізіка ў тым, што ўсемагутны Бог быў здольны стварыць Свет яшчэ па нейкіх законах, ужо радыкальна адрозных ад законаў тэрмадынамікі. Інакш кажучы, што з Богам, што без Бога мы ўсё роўна мелі б тое, што маем (гэта ўжо Хокінг). Памнажаючы гэтую аналогію, мы тое самае можам сказаць і пра Быццё. Калі Сусвет яўлены і ёсць існым праз гравітацыю ды іншыя фізічныя законы, дык што мы, акрамя метафізічнай лірыкі, трымаем на ўвазе, прамаўляючы слова Быццё?! Якая яго роля ў тым, каб быць над сутным, калі наяўнасць сутнага забяспечаная не ім, а феноменам гравітацыі?

Карацей кажучы, адмаўленне факту Быцця постмадэрным ды навуковым дыскурсамі і адсутнасць хоць якіх канцэптуальных аргументаў на карысць яго існавання ў спосабе майго ўласнага мыслення, змушае мяне хоцькі-няхоцькі змірыцца (прынамсі, на дадзены момант) з тым, што Быцця няма, што гэта толькі вялікая міфалагема з метафізічнай эпохі, якая змяніла эпоху міфапаэтычнага ўяўлення свету, а цяпер і сама вычарпала свой эўрыстычны патэнцыял.

3. Татальнасць Адсутнага

А вось што тычыцца ўніверсаліі Нішто, дык тут праблема для мяне зусім не выглядае такой адназначнай, раўнуючы з Быццём. І хаця для блізкага мне постмадэрнага мыслення “хімера” Нішто нічым не розніцца ад іншых вялікіх хімераў былога, а навуковае мысленне і ўвогуле ніколі не знаходзіла месца для Нішто ў сваім дыскурсе (“Навука нічога не хоча ведаць пра Нішто”, М. Гайдэгер), у мяне з імі няма згоды на гэты конт.

Мая інтуіцыя трымаецца да смешнага элементарнай відавочнасцю. Усё, што з’яўляецца быць — рана ці позна знікае (хаваецца?) у адсутнасць самога сябе. Аднак да свайго з’яўлення яно таксама было адсутным. Гэтыя дзве вялікія адсутнасці татальна атуляюць сутнае з усіх бакоў, і таму яно не мае іншага шляху з аблогі, акрамя як вяртання да ўласнай адсутнасці. З гэтай відавочнасцю наўрад ці хто будзе спрачацца, акрамя хіба зацятых містыкаў, якія на грунце той ці іншай містычнай дактрыны знаходзяць духоўнаму лібіда чалавека прытулак у вечнасці. Але нават калі б нешта падобнае насамрэч і адбывалася, дык усё астатняе існае, і чалавек як цэлае, не можа ўнікнуць агульнага кону, а менавіта ссоўвання ў адсутнае. Такім чынам, не сутнае, а Адсутнае ёсць базавай падставай усяго, што з’яўляецца быць. І менавіта анталагічнай татальнасцю Адсутнага абумоўлены той факт, што ўсё сутнае замкнутае на канцавыя характарыстыкі (стасоўна чалавека — на смерці). І калі Эйнштэйн у сваім здумленні пытаецца, ці быў у Бога іншы выбар падчас тварэння Свету, дык я ў адказ зважаю, што перадусім гэты выбар быў жорстка і адназначна дэтэрмінаваны татальнасцю Адсутнага. Таму Бог, ствараючы гэты Свет, не мог унікнуць дэтэрмінанты Адсутнага. Але тут вось што цікава. Паводле юда-хрысціянскай міфалагемы, Бог стварыў яшчэ і той Свет, базавай характарыстыкай якога ёсць адсутнасць Адсутнага. Такім чынам, Бог выштукаваў тэрыторыю, вольную ад Адсутнага, і гэтая падзея, калі яна сапраўды мела (мае) месца, уражвае непараўнальна болей, чым самаадвольнае паўставанне Свету з самога сябе. (Пра гэта ніжэй у гуллівым дадатку “Метафізічнае фэнтэзі”).

Але, як любіў выславіцца Панург, вернемся да нашых баранаў. Фантасмагарычная нямера Адсутнага ўражвае да знямення і знямогі. Якраз тут, як нідзе і ніколі, адчуваеш сваю апакаліптычную несувымернасць з тым, што ты спрабуеш памысліць. Чаму Адсутнае з усіх бакоў і наскрозь, а сутнае адно само ў сабе? Ці не ёсць сутнае толькі механізмам памнажэння Адсутнага і нічым болей? Як сутнае можа карэлявацца Быццём, калі яно (сутнае) праз свае канцавыя характарыстыкі задзіночанае з Адсутным і г.д. і да т.п.

Дарэчы, калі мы кажам пра бясконцасць і вечнасць Быцця (ці Бога), дык мы гэтым толькі фармалізуем сваю веру ў звыклых нам параметрах працягласці і часу. А вось Адсутнае ў гэтым сэнсе не патрабуе веры, доказу ці хоць чаго там яшчэ. Яно “бясконцае ды вечнае” з сваёй уласнай сутвы і a priori? І што б ні здарылася з Быццём, Сусветам, Богам ці Чалавекам, Адсутнае, у адрозненне ад іх, заўсёды будзе заставацца ў тым самым сваім значэнні абсалютнай і вечнай прысутнасці[5]. Вось чаму ўсе Вялікія ўніверсаліі (нават калі не зважаць на іх лакалізацыю сферай мыслення) не ўніверсальныя, а лакальныя стасоўна Адсутнага.

4. Развітанне з Нішто

Безумоўная наяўнасць Адсутнага як адзіная нязменная канстанта ўсіх верагоднамагчымых сусветаў і схіліла мяне не спяшацца на ростані з універсаліяй Нішто. Праўда, перад тым, як разгортваць гэтае здумленне, мне неабходна хаця б паспрабаваць адказаць на два пытанні. Першае: калі з майго гледзішча быць (сутнае) не патрабуе Быцця, каб быць, дык з чаго я лічу, што перабыванне ў адсутнасці і вяртанне туды ж усяго, што мела, мае і яшчэ будзе мець існаванне, забяспечанае Адсутным як універсальным Законам для ўсяго, што ёсць і чаго няма. Інакш кажучы, чаму я ў перафарматаванні ўсяго сутнага ў ягоную адсутнасць хачу бачыць нешта большае за звычайны механістычны акт ніштажэння?..

Ну, найперш таму, што роля ніштажэння ў анталагічным сэнсе Адсутнага зусім не загалоўная. Усё, што з’яўляецца быць, да свайго з’яўлення мусіць спачатку быць Адсутным (апошняе тычыцца і самога пана Бога, які да акта Тварэння таксама быў тоесны Нішто). Гэта абсалютная перадумова для ўсяго сутнага. І вось гэтая роля Адсутнага як бязмежнай гуртоўні “эйдасаў” сутнага (цёпла пасміхаючыся з Платона) мне бачыцца значна больш важкай, чым тая, якую Адсутнае (праз нішто) выконвае, зніштажаючы адпрацаваныя адкіды сутнага ў іхную супрацьлегласць.

А колькі ўсяго яшчэ чакае свайго часу ў Адсутным, каб некалі з’явіцца быць?! Толькі і гэта яшчэ далёка не галоўнае. Бо найбольшае месца ў Адсутным займае тое, што застанецца назаўжды ў стане неабцяжаранай сутным адсутнасці!

Карацей кажучы, паколькі ўсё, што ёсць і чаго няма, запакаванае ў Адсутнае і трымаецца ім як базавай умовай паўставання ды існавання (ці неіснавання), дык я не магу змінімізаваць Адсутнае да звычайнай адсутнасці…

Другое пытанне надыктаванае тым, што ўсе мае папярэднія развагі цалкам закааптаваныя і знітаваныя з універсалам Нішто. Ён быў для мяне і праблемай, і аб’ектам даследзінаў, і тэрміналагічнай ды інструментальнай базай. Але бадай перадусім мая апалоненасць універсалам Нішто была абумоўленая традыцыяй еўрапейскай метафізікі, якая тоесніла і спрабавала зразумець адсутнае менавіта (і толькі) праз яго. Хаця ў мяне ўжо даўно паўсталі сумневы ў слушнасці азначэння ўсіх дыскурсаў адсутнасці выключна праз Нішто[6]. Раз-пораз я нават думаў пра Нішто як пра нябачную пастку, у якую патрапіла праблема нішто і з якой так і не змагла вызваліцца. Я схільны колькі заўгодна захапляцца эўрыстычнай адвагай Гайдэгера і Сартра, якія спрабавалі вызваліць Нішто з патаемнага на нашыя вочы. Аднак ці не таму ў іх, па вялікім рахунку, нічога і не атрымалася, што ўніверсальнае Нішто не тое, што ў пастцы патаемнага, Нішто — само пастка! Гэтая няпэўная інтуіцыя ў рэшце рэшт і змусіла мяне паглядзець на праблему нішто праз катэгорыю адсутнага. Раўнуючы з нішто, адсутнае перадусім мае хаця б тую перавагу, што здымае сэнсавую амбівалентнасць, якая a priori закладзеная ў семантыку самога слова, а менавіта, кожны раз прамаўляючы “нішто” мы тым самым ужо вербалізуем яго як “нешта”. Натуральна, што гэтая амбівалентнасць высветлілася адразу, як толькі “нішто” патрапіла ў дыскурс мыслення антычных філосафаў. “ПАРМЭНІДЭС: “Тады, як з нашага разважаньня выходзіць, адно, — што-ня-існуе, ёсць: Бо калі яно не няіснуючым ёсць, але нешта з быцьця пераказвае нябыцьцю, дык яно зараз-жа стаецца нечым, што існуе” (“Пармэнідэс”, Платон). Пры ўсёй глупаватай банальнасці гэтай квазіпраблемы (а можа зусім і не банальнасці, і не квазі?!), яе немагчыма ўнікнуць, калі распачынаецца размова пра “нішто”. Мусіў быў з гэтага пачаць і М.Гайдэгер . “Усё ж такі паспрабуем запытацца пра Нішто. Што такое Нішто? Ужо сам подступ да гэтага пытання выяўляе нешта нязвыклае. Прамаўляючы яго, мы наперад уяўляем Нішто як нешта, якое тым ці іншым чынам “ёсць” — быццам нейкае сутнае. Але ж якраз ад сутнага Нішто абсалютна адрознае. Нашае пытанне аб Нішто — што і як яно, Нішто, ёсць перайначвае сутву пытання да ягонай супрацьлегласці. Пытанне само сябе пазбаўляе сэнсу” (“Чым ёсць метафізіка?”).

У гэтым плане больш нейтральны панятак “адсутнае” хоць трохі лагодзіць мітрэнгі амбівалентнасці, якіх ніякім іншым чынам немагчыма пазбыцца, карыстаючыся “нішто” (сюды яшчэ трэба далучыць і яго ўчэпістую функцыю звычайнага адмаўлення — не). Толькі гэта, уласна, драбяза, раўнуючы з тым, што мы атрымліваем дзеля разумення сітуацыі, разарваўшы сінанімічную сувязь паміж паняткамі “адсутнае” і “нішто“. Рэч у тым, што ў праекцыі на ўласныя сутвы яны зусім не сінонімы. Нішто — гэта толькі цяпер Адсутнага. Скажам, калі Гайдэгер і мае рацыю, прамаўляючы: “Жахам прыадкрываецца Нішто”, дык тут ён кажа адно пра тое Нішто, якое адкрываецца тоесна пэўнаму экзістэнтнаму акту чалавека. Але “праблема нішто” непараўнальна большая за тое, што пазначае Нішто нейкай экзістэнцыі ў канкрэтны момант. Нішто як слова, як тэрмін, як канцэпт, як анталогія etc. ніяк не можа сабой ахапіць усе формы адсутнасці, тым болей, што яго немагчыма вызваліць ад загалоўнай функцыі — несупыннага ніштажэння і скідвання ўсяго таго, што ёсць, у прорву Адсутнага. А пра якое ніштажэнне можна казаць, калі гаворка ідзе аб тым, чаго ўжо даўным даўно няма, чаго яшчэ ніколі не было і тым болей аб тым, што ўвогуле ніколі не здарыцца? Таму цяпер я схільны ўяўляць “нішто” ўсяго толькі вітрынай Адсутнага, куды ў адпаведным экзістэнцыйным стане мы, бывае, зазіраем, каб адчуць урачысты жах (як катарсіс?) ад ўбачанага. Але ўсё асноўнае там — за вітрынай, у прыцемках і лабірынтах бясконца няісных гуртоўняў. Бадай, менавіта там і “Адно” Парменіда, і Бог (у візіях усіх магчымых вераванняў), і Быццё ў інтуіцыях Гайдэгера… Карацей кажучы, усё, што мае параметры Абсалюту. Бо толькі Адсутнае — абсалютнае, толькі яно вечнае і бясконцае. А ўсё, што спраектаванае на сутнае, паточанае, як шашалем, яго па азначэнні канцавымі характарыстыкамі. З гэтага Адно, Бог, Быццё і да таго падобнае ёсць толькі “пазітывісцкімі” фэнтэзі паводле азначэння негатывісцкай сутвы Адсутнага. Вось чаму яны звычайна не маюць ні імя, ні вобраза, ні пэўных каардынатаў сваёй прысутнасці. А скуль усё гэта можа быць, калі яны толькі рамантычная (ці трагічная) гульня ў хованкі з Адсутным нашай панылай (ці эйфарычнай) экзістэнцыі?

5. Праклён Парменіда

Яшчэ ў даўнія гады, нечакана для сябе захапіўшыся “феноменам” Няма (пра глыбіню гэтага захаплення сведчыць назва маёй першай кніжкі: “Мяне няма. Роздумы на руінах чалавека”), я досыць хутка, як у праклён, трапіў у здумленне Парменіда, якое дзеля зручнасці скампіляваў для сябе наступным чынам: “Ёсць толькі ёсць, а ніякага няма — няма”. Анталагічная логіка Парменіда была бездакорнай, толькі я не стаўся ягоным адэптам. Нешта больш магутнае за логіку вялікага мысляра клікала мяне не паддавацца яе чарам. І я прыслухаўся да гэтага поклічу. Тады найпершым сэнсам майго метафізічнага чыну і сталася мэта перасягнуць праклён Парменіда. Бо толькі выслабаніўшы сябе з-пад яго, я мог зноў упэўнена пачувацца ў дыскурсе, дзе вядуць рэй няма, нішто, адсутнасць…

За доўгія гады барукання з Парменідам здараліся моманты, калі мне ўяўлялася, што перамога магчымая. Хаця іх было не шмат і, пэўна, яны не мелі “дастатковай асновы”, паколькі праз нейкі час я забываўся (за іншымі мітрэнгамі), чаму тады цешыўся. Так прамінула амаль два дзесяцігоддзі, пакуль я наважыўся на гэтую працу, каб сярод іншага, але перадусім канчаткова, развязаць для сябе “праблему Парменіда”. Цягам маіх даследзінаў еўрапейскага мыслення ў дыскурсе Нішто я не губляў пэўнага аптымізму, пакуль на месца рамантычнай эпохі Гайдэгера ды Сартра не заступіў бязлітасны да ўсіх рамантычных хімераў Постмадэрн, які ў адначассе “пахерыў” не толькі ўсе Вялікія ўніверсаліі, але і саму ідэю ўніверсалізму як такую. Тут я і зразумеў — гэта мая параза, і канчатковая! А яшчэ я зразумеў, што разам з тым здарылася нешта значна горшае за маю асабістую паразу. Мы з Парменідам абодва прайгралі. Не, нават не так — мы абодва былі спляжаныя ўшчэнт тым новым чалавекам, што неўпрыкмет выслізнуў з абдымкаў метафізічнай цывілізацыі і запанаваў спрэс, абапіраючыся на цалкам іншыя і ўжо зусім не метафізічныя парадыгмы.

Цяпер мне заставалася толькі паныла заканцаваць сваю задуму яшчэ адным тэкстам ды зняслаўлена развітацца і з Парменідам, і з Нішто. Але пакуль я сяк-так поркаўся з канцавымі думкамі, старанна абмінаючы слова “нішто” праз хоць якія сінонімы, дык згадаў, што ўжо даўно мерыўся ад яго выбавіцца, паколькі яно само было праблемай праблемаў. А гэта значыць, малапрыдатным для вырашэння іншых праблемаў, асабліва тых, што ўпісваліся ў яго, як у метафару. Тады я і навярнуўся на Адсутнае як на слова, тэрмін, канцэпт, урэшце — універсалію. Пра ўсё гэта шмат казалася вышэй, аднак там я не казаў, што пасля персанальнага “лінгвістычнага паварота” мне мус як закарцела зноў сустрэцца з Парменідам. Толькі гэтым разам сустрэцца, каб ужо, напэўна, перамагчы і тым самым нарэшце выбавіцца з-пад ягонага праклёну.

У паэме “Аб прыродзе” Парменід зацята кажа пра Адно: “Не: або толькі быць, або толькі не быць яму наканавана (выдзелена мною — В.А.). Натуральна, Парменід тады і падумаць не мог, што нехта і хоць калі ў гэтай апазіцыі “быць — не быць”, абярэ і злучыць Адно з “не быць”. Але я гэта мушу зрабіць, бо, паўтару, “толькі Адсутнае — абсалютнае, толькі яно вечнае і бясконцае”. А значыць толькі яно — Адно.

Зрэшты, як на маё сённяшняе разуменне, гэта якраз пра Адсутнае казаў Парменід, калі казаў пра Адно:

“Шмат прыкметаў у яго: яно ненароджанае, несмяротнае,

Цэльнае, адзінароднае, нерухомае, самазавершанае,

Не было і не будзе, але ёсць, але цяпер, але разам,

Задзіночанае, адзінае.

 Які ты яму адшукаеш пачатак?

Як і скуль яму ўзнікнуць?”

Вось жа сапраўды, скуль можа ўзнікнуць тое, чаго няма, і дзе пачатак таму, што не мае намеру пачынацца, як не ў Адсутным?! Тое ж самае можна (і трэба) сказаць пра “ненароджанае, несмяротнае, цэльнае, адзінароднае, нерухомае, самазавершанае”.

Але гэтым я зусім не хачу ўпікнуць Парменіда за тое, што ён канцэптуальна памыліўся, завязаўшы ўсе анталагічныя вузлы на Адным. На тую пару (і два тысячагоддзі потым) наяўнасць Абсалюту не магла быць убачанай яшчэ хоць дзе, акрамя як у дыскурсе Ёсць. І тады нават да галавы нікому не было, што некалі абрынецца такі час, калі Адно пачнуць перакручваць у негатывісцкую праекцыю. Разам з тым Парменід і сам прадчуваў магчымасць нейкай небяспекі для сваёй абсалютнай ды непарушнай у тысячагоддзях Абстракцыі. Больш за тое, ён падсвядома звязваў яе (небяспеку) менавіта з Нішто. Яшчэ на пачатку гэтых даследзінаў я звяртаў увагу на тое, з якой шалёнай апантанасцю — відавочна залішняй як да кантэксту ўласна паэмы — Парменід раз-пораз і не стамляючыся адпрэчваў хоць якую магчымасць Нішто.

“З Нябытнага Бытным

Я не дазволю яго ні сказаць, ні падумаць: ні слова

Няма, ні думкі аб тым, што не ёсць. І якая патрэба

З нічога змусіць яго паўстаць — раней ці пазней?”

Фантастычная відушча была ў чалавека, неверагодная, як і яго эўрыстычны геній. Страхі Парменіда праз дзве з паловай тысячы год пачынаюць спраўджвацца. Аб тым, што рыхтавала гэтую падзею, я казаў у ранейшых раздзелах. Але цяпер хацеў бы яшчэ на трохі вярнуцца ў былое, каб азірнуць яго ўжо ў іншым ракурсе.

Наколькі мы ведаем з вядомай нам гісторыі чалавецтва, да апошняга часу быццё (тут у сэнсе бытнага) заўсёды разглядалася як татальнае станаўленне, і амаль зусім не звярталася ўвагі на быццё ў адваротнай перспектыве — на быццё ў перспектыве яго знікнення, на быццё як знікненне быцця. Пытанне пра тое, куды (як, чаму і навошта) знікае ўсё, што аб’яўляецца быць (людзі, думкі, пачуцці, дзеі, культуры, цывілізацыі і сляды ў сумётах), лічы, не турбавала філасофію, паколькі наперад было забяспечанае ўніверсальным адказам: усё ніштожыць час (ананімны молах Нішто). Зрэшты, можна здагадацца, чаму тады яшчэ гістарычна малады і поўны веры ў сваю вялікую місію чалавек не надаваў лішняй увагі таму, як быццё сыходзіць само з сябе ў нікуды (і ён последам за быццём). Там не было ягонай місіі. З гэтага ўвага чалавека без астачы была засяроджаная на бесперапынным станаўленні, якое рухала яго ў накірунку футурыстычна пасіянарнай перспектывы. Адпаведна, і найпершая роля ўсіх Вялікіх ўніверсаліяў (нават Нішто) была ў тым, каб трымаць разнасцежанымі дзверы ў будучае. Адно надавала быццю непахісную трывушчасць у часе і прасторы, Эйдас(ы), як паходні, асвятлялі новыя шляхі, Нішто ніштожыла спарахнелую непатрэбшчыну, Бог пазначаў далягляды вечнасці і да т.п.

Вось чаму, калі праблема вымыкання з Нішто нечага (ці хаця б магчымасць падобнай дзеі) абмяркоўвалася ў мноства спосабаў, дык адваротная трансфармацыя нечага ў Нішто ніколі не паўставала для філасофіі як актуальная метафізічная інтрыга. Хаця сама па сабе тайніца гэтай дзеі ніяк не саступае тайніцы стварэння. І для метафізікі праблема “канца” мусіла быць ніяк не менш звабнай (больш звабнай!) за праблему “пачатку”. Але так не сталася[7]. Дарэчы, якраз з гэтага і сітуацыя спрэс татальнага Нішто, якое ўсюды было сам-насам да акта Тварэння, па вялікім рахунку, засталася неадрэфлексаванай ні філасофіяй, ні тэалогіяй[8].

Між іншым, адвечная праблема “пачатку пачаткаў” у філасофіі таксама апынулася не прасветленай з таго, што яна безальтэрнатыўна звязвала Быццё ў яго шматлікіх варыяцыях толькі з тым, што Ёсць.

“Няма нічога ні болей, ні меней — цэласнасць

Не змушаная нічым. Усё адзіным выканана Бытным,

Усё злучанае, што ёсць, Бытным да Бытнага прымкнутае ўсутыч,

Так у межах вялікіх скутаў існуе непарушна

Тое, чаму няма ні канца, ні пачатку…” (Парменід)

Таму мне карціць тут у Парменіда замяніць Бытнае на Адсутнае, каб адным разам прасветліць і “пачатак пачаткаў”, і праблему Ісціны, і ўвогуле цьмяную ды зблытаную абстрактнымі ўніверсаліямі карціну свету. Але я так не зраблю, бо хаця гэта і будзе выглядаць як бы слушна, але па сутнасці апынецца банальнай прафанацыяй. Калі Нішто яшчэ можна было хоць як рэфлексаваць разам у бінарнай апазіцыі з Быццём (што і рабілі Парменід з Гайдэгерам), дык Адсутнае ўжо відавочна патрабуе нейкіх і зусім іншых мысліўных падыходаў.

Згадаўшы даўно забытага ў сабе літаратара, я б выславіўся звыклым для беларуса чынам: Адсутнае як густы туман над балотам, які хавае ў сабе ўсё, што там ёсць (і што яно само ёсць). Мне ў гэтай метафары найбольш пасуе слова “хавае”, бо не логікай, а нейкай містычнай інтуіцыяй (якой у мяне, дарэчы, вобмаль, і таму яе рэдкія высверкі звычайна не прамінаю ўвагай) я прадчуваю ў Адсутным магчымасць надзейнага схарону як для ўсяго быцця, так і ўсяго нябыту. З гэтага мне не складана ўявіць, як недзе там, за непраглядным туманам, Парменід па-ранейшаму цешыцца з сваёй геніяльнай эўрыстыкі і ўзрушана паўтарае: “Ёсць толькі “Быць”, а нішто — не ёсць”.

6. Наастачу

Калі ідэі і мысліўныя ініцыятывы з дыскурсу метафізікі транскрыбіруюць у прастору рэальнага і канкрэтнага, дык робяць грубую памылку, бо паліваюць жывое “мёртвай вадой”. Метафізіка ніколі не існавала дзеля жывога жыцця. Яна была адмысловым спосабам тарнавання шляху на адваротны бок рэальнага (ці, больш карэктна, у іншы бок ад рэальнага, за ягоныя далягляды)[9]. І не метафізікі віна, што яна тысячагоддзямі выкарыстоўвалася ў “аблуднай праекцыі”. Каб падоўжыць век метафізікі, перадусім трэба безапеляцыйна задэклараваць яе абсалютна “бесполезной” стасоўна не толькі хоць якой сацыяльнай патрэбы, але і патрэбы ўласна інтэлектуальнай і нават філасофскай, калі гэта не метафізічная патрэба.

Карацей кажучы, дзеля адбывання анталагічнага быцця метафізіка для чалавек не мае ніякага сэнсу. І толькі калі чалавека (на кароткі момант ці на доўгі час) працінае вусцішная вярэда Ісціны — ён патрапляе ў метафізіку, адзіночыцца з метафізікай, становіцца метафізічным чалавекам. Але калі гэта вярэда менавіта Ісціны, а не таго, як жыць і нават не таго, куды паміраць?

Адмысловую ролю метафізіцы быў паспрабаваў вярнуць Марцін Гайдэгер: “Развагі аб тым, як паўсюль яшчэ метафізічную і толькі метафізічную візію можна спраўным і карысным чынам скіраваць на непасрэдную актыўнасць у штодзённым і грамадскім жыцці, лунаюць у пустаце. Паколькі чым болей мысліўным робіцца мысленне, чым з большай адпаведнасцю яно паводзіць сябе стасоўна быцця, тым часцей думка сам-насам стаіць перад адзінай і ёй адзіна сувымернай справай: асэнсаванне таго, што надае ёй асэнсаванасць, і таму наперад ужо поўнае сэнсу”.

Гайдэгер зрабіў яшчэ адзін, надзвычай важны і рашучы крок, каб вярнуць метафізіцы аўтэнтычную ролю, а менавіта звязаў яе з дыскурсам Адсутнага як з яе натуральным і апрычоным месцам. “Нашае пытанне пра Нішто пакліканае прадэманстраваць нам метафізіку саму па сабе”. І яшчэ: “Калі пытанне аб быцці як такім, са свайго боку, — усеагульнае пытанне метафізікі, дык і пытанне пра Нішто ёсць такім, якое ахоплівае ўсю сукупнасць метафізікі. Пытанне пра Нішто працінае ўсё цэлае метафізікі…”

Толькі амаль адначасна ён вяртае метафізіку ў традыцыйную пазіцыю. “Метафізіка — гэта запытанне звышсутнага, за ягоныя межы, так што мы пасля гэтага атрымліваем сутнае дзеля асэнсавання як такога і ў цэлым… У пытанні пра Нішто такі выхад за сутнае як цэлае мае месца. Тым самым нашае пытанне становіцца “метафізічным”. Гэта азначае, што Гайдэгер не наважыўся вылучыць метафізіку з дыскурсу філасофіі як апрычонае месца, адзіна прыдатнае для інтэлектуальных аперацыяў з Нішто, а толькі скарыстаў апошняе дзеля дыялектычнай паўнаты фундаментальнай анталогіі Быцця. Прасцей кажучы, “звышсутным” у яго, як яно і было заўсёды раней, зноў апынулася не Нішто, а Быццё. І, па вялікім рахунку, у сваёй знакамітай лекцыі “Чым ёсць метафізіка?” ні пра што іншае, а толькі пра забыццё Быцця турбуецца Гайдэгер. Хаця, як, па-добраму, на той час трэба было ўжо не Быццё ратаваць, а ратаваць саму метафізіку, тэрмінова вызваляючы яе ад баласту з мноства сімулякраў, і найперш ад сімулякра Быцця. Зрэшты, гэта дарэмны папрок. Тады велічэзная канструкцыя еўрапейскай метафізікі была яшчэ настолькі самадастатковай і непарушнай, што неяк перайначыць, каб наноў дапасаваць яе да эпохі, якой яна ў сваёй традыцыйнай парадыгме была да аднаго месца, не ўяўлялася магчымым ні праз якія высілкі.

Каб падоўжыць век метафізікі, трэба пачынаць яе наноў і ад самага пачатку (натуральна, калі насамрэч трэба). Адзін з гэтых новых пачаткаў я бачу ў “метафізіцы адсутнасці” — і ў тым яе разуменні, якое прапануюць энцыклапедыі сучаснага мыслення, і ў тым, што заяўлены ў “Кнізе пра Нішто”, і ў тых, што яшчэ з’явяцца (з’явіліся) побач ці ў зусім іншых дыскурсах. Аднак у кожным разе, як мне ўяўляецца, спачатку варта прайсці забытымі метафізікай шляхамі і найперш — шляхам у нікуды, які быў наканаваны метафізіцы яе ўласнай сутвай, але якога яна ўнікла. Натуральна, на “забытыя шляхі” трэба станавіцца ўжо “іншымі нагамі”. І гэта самае складанае. Паспрабую апошняе хоць трохі праілюстраваць на прыкладзе праблемы Адсутнага.

Як бы я не папярэджваў (перадусім самога сябе), але найбольш складаным у даследзінах ужо ўласна Адсутнага будзе абмінуць рэфлексійнае жаданне знайсці ў ім нейкае звыклае Ёсць, хаця б і праз бінарную апазіцыю з Няма. Дзеля гэтага перадусім варта адмовіцца шукаць у Адсутным тое, што мы шукалі і як бы знаходзілі ў класічных універсаліях. Інакш кажучы, будзе вялікай глупотай бачыць у Адсутным мадэрнізаваны ды ўніверсальны займеннік усім ранейшым універсаліям. Адсутнае ёсць не як звычайная абстрактная ўніверсалія кшталту Быцця, а яно ёсць як татальны факт, які дамінуе спрэс ды паўсюду — і кожнае імгненне ў наступнае імгненне ўжо прэзентуе сябе як Адсутнае. З гэтага чалавек перадусім творыцца праз назапашванне Адсутнага ў персанальнай канфігурацыі. Тут розніца ад усяго іншага адно ў тым, што чалавек адсутнасць прысутнага (свайго ўласнага ды гістарычнага былога) трымае ў памяці і тым назапашвае ў сабе чалавека.

Пры гэтым, нам ніяк не вызваліцца ад дамінацыі традыцыйнай логікі ў новым метафізічным мысленні, якая тысячагоддзямі ўмацоўвалася філасофіяй праз інтэлектуальныя маніпуляцыі з абстрактнымі фігурамі, і якая ўжо даўно арганізоўвае, лічы, ўсе нашыя спосабы думання ўвогуле (тая ж самая яго схільнасць да бінарных кампазіцый). Нават толькі з апошняга (не кажучы пра безліч усяго іншага) вынікае, што дзеля гэтага нам патрэбная надзвычай пільная і ўвесьчасная крытычная самарэфлексія стасоўна ўласнага думання, каб зноў не атрымаўся “аўтамат Калашнікава”.

Зразумела, тут немагчыма прамінуць і праблему ўласна мовы. Некалі (даўно) я пісаў: “…Апошнім часам мяне ў феномене мовы цікавіць не сам гэты феномен і роля чалавека ў ім, а праблема пераадолення мовы як прэзентанта амаль выключна дыскурсу Ёсць… Як з майго гледзішча, дык праблемнасць (немагчымасць?) спасціжэння Нішто якраз на тым і палягае, што мы не маем мовы нябыту, што тая мова, якую мы маем, цалкам знаходзіць сябе ў дыскурсе Ёсць і, больш за тое, займеўшы анталагічны статус, яна з прэзентанта гэтага дыскурсу сама сталася ім, гэта значыць цалкам падмяніла сабой (у быційным сэнсе) Быццё… І ўся сутнасць праблемы менавіта ў гэтым, бо: a) тая мова, якую мы маем, умее называць толькі тое, што ёсць, і амаль не ўмее называць тое, чаго няма; b) падмяніўшы сабой быццё, мова кожным актам менавання нябыту ператварае яго ў бытнае, — адсюль кожнае вымаўленае “няма” ператвараецца ў “ёсць” і тым самым вялічыць дыскурс Быцця ды ўсё надалей адсланяе нас ад нябыту” (“nihil” №1).

Эпоха Постмадэрну значна пашырыла лексічныя абсягі негатыўнага (“пусты знак”, “сімулякр”, “мнимая” велічыня”, “негатыўная дыялектыка” і г.д.), хаця іх па-ранейшаму абсалютна недастаткова, каб метафізічны наратыў мог распавесці пра нябыт уласнай (метафізічнай) мовай. Зрэшты, плён гэтай эпохі зусім у іншым. Яна перафарматавала кожную з Вялікіх універсаліяў у “пусты знак” (“сімулякр”) і тым самым пазначыла метафізіцы месца на ростанях: альбо тая напрасткі рушыць у архіў гісторыі еўрапейскага мыслення, альбо пойдзе ўпрочкі ад сябе былой, назаўжды развітаўшыся з “вялікай ілюзіяй”, што была забяспечаная (у тысячагоддзях) багатым суплётам трансцэндэнтных універсаліяў.

Асабіста для мяне праблема мовы ўскладняецца яшчэ і тым, што Адсутнае ў сваім цэлым, як Адсутнае ёсць, але пры гэтым як нішто яго няма. Карацей кажучы, Адсутнае не ёсць нішто, з нішто тоясняцца толькі апазнаныя ведай чалавека адсутнасці.

Дарэчы, бадай найбольш карэктным моўным вызначэннем Адсутнага было б адсутнасць прысутнага (як і ў адваротнай перспектыве стасоўна прысутнага — адсутнасць адсутнага). Але я заахвярую карэктнасцю дзеля ёмістасці лаканізму і далей усюды буду пазначаць адсутнасць прысутнага (у татальным вымярэнні) як Адсутнае.

Я не ўпэўнены, што чалавек хоць калі зможа прасветліць для сябе анталагічную прыроду Адсутнага. Але можна паспрабаваць зразумець яго метафізічную прыроду. Ці хаця б акрэсліць некаторыя яго характарыстыкі. Да прыкладу, Адсутнае не мае катэгорыі часу (хаця сам час магчымы адно праз ніштажэнне, якое дзеіць нішто ў дыскурсе Адсутнага). З гэтага карціць спехам заўважыць, што ягонае месца толькі ў прасторы. Аднак пра якую прастору можна казаць стасоўна таго, што ніколі і не аб’явіцца, каб быць, чаму наканавана заўжды заставацца ў фармаце Адсутнага (скажам, неназваныя ўмоўныя лады гісторыі)? Разам з тым, як і ў выпадку з часам, прастора не як кантыніўм, а як працягласць, таксама магчымая адно праз яе разгортванне ў Адсутным. Яшчэ ў старажытнасці “атамісты” ды іх паслядоўнікі, натуральна, у сваёй стылістыцы, казалі пра гэта наступным чынам: “Калі б не існавала таго, што мы называем пустатой, прасторай ці неадчувальнай прыродай, дык целам не было б, дзе рухацца і скрозь што рухацца” (Эпікур).

Такім чынам, Адсутнае ёсць падставай і прасторы, і часу, хаця само не схопліваецца ні тым, ні другім, што радыкальна мінімізуе нашыя магчымасці яго мысліць. Як ні дзіўна, але ў аперацыйным плане можа нават і варта звярнуцца да мінулага досведу працы з рознымі ўніверсаліямі, толькі ўжо ўзятымі як пустыя знакі. Скажам, калі мы будзем разумець Быццё ці Субстанцыю, як аформленую ў рамку знака пустату (Адсутнае), дык з тэхнік і тэхналогій ранейшага прадумвання праблемы Абсалюта бадай што і можна будзе трохі пакарыстацца.

Зрэшты, цяпер я не маю намеру распрацоўваць метадалогію аналітыкі Адсутнага як метафізічнай праблемы. Дый і ўвогуле, пакуль я хацеў бы спыніцца, бо забыты метафізікай шлях у нікуды таму і быў забыты, што залішне ён заблытаны і цьмяны. З гэтага трэба добра агледзецца, перш чым зрабіць наступны крок. Ці паспею яго зрабіць? У кожным разе паспею, калі не рэфлексіяй, дык персанальным чынам праз сыход у Адсутнае.

І апошняе. Ідэя Адсутнага для экзістэнцыі пазбаўленая хоць якой аптымістычнай перспектывы (натуральна, калі лішне не захапляцца метафізічнымі ці містычнымі фэнтэзі). Адсутнае — гэта Ісціна, з якой чалавеку няма ніякай радасці. Больш за тое — гэта для чалавека страшная і нават агідная Ісціна. Можа, якраз таму на гэтае значэнне Адсутнага (як Ісціны) чалавек ніколі не хацеў звяртаць увагі, хаця яно банальна і неўнікова заўсёды прысутнічала ў досведзе кожнага. А яго канцавая канстанта была аксіёмай. “Куды ад смерці падзенешся, — казала мая маці. — З варонамі не паляціш”. Ці не менавіта пра гэта прагаварылася і падсвядомае Фёдара Дастаеўскага, калі ён казаў у сваім знакамітым выслоўі: “Каб мне даводзілася выбіраць паміж Хрыстом ды Ісцінай, дык я выбраў бы Хрыста”. Тут Дастаеўскі, хай і думаючы зусім пра другое, выбірае Хрыста як Збаўцу ад страшнай праўды Ісціны. Але гэтак ад веку рабілі ўсе людзі, незалежна ад таго, у якіх сакральных фарматах ды абліччах яны аптымізавалі сабе жах небыцця.

Ісціна заўсёды побач з чалавекам, толькі ён нічога не хоча пра яе ведаць, бо ў Ісціне няма месца надзеі.

Мне гэта таксама не надта падабаецца. Але калі шукаць у Адсутным штосьці “чалавечае”, дык гэта будзе ўжо не метафізіка, а нешта зусім іншае. А ў метафізічным дыскурсе Адсутнае ёсць абсалютнай Ісцінай, якая дакладна пазначае месца і сэнс усяго, чаго раней не было, а потым зноў не будзе.

У дадатак

7. Метафізічнае фэнтэзі

Алесю Анціпенку

Якая, кажучы мовай чалавека, прырода Бога? Па сутнасці, мы нічога пра гэта не ведаем. Мы толькі ведаем, што Ён “наша ўсё”. Бо гэта Ён стварыў Свет, ды не проста так з абы нічога, а каб было дзе аб’явіцца чалавеку. Праўда, і па сёння ніхто не даў рады зразумець, на якую халеру Яму гэта было патрэбна?! Але галоўнае, што мы зусім не ведаем, па якіх законах Бог сам зладжаны і як Ён функцыянуе паводле самога сябе. Праблема для нашай эўрыстыкі найперш у тым, што ў вядомым нам свеце нішто не сведчыць пра магчымасць такой Ініцыяцыі, якая магла б уласнаруч (ды яшчэ за кароткі час) стварыць гэты Свет. Інакш кажучы, тыя фізічныя (паводле нашай эмпірычнай веды) законы, якімі арганізаваны і трымаецца гэты Свет, не даюць ніякай падставы меркаваць, быццам Нешта можа быць патэнцыйна настолькі крэатыўным ды магутным, каб з уласнай сваволі вымудрыць не проста сонца ды колькі планетаў, але і мільёны галактык. Дарэчы, калі Бог ствараў Свет выключна дзеля таго, каб было куды аб’явіцца чалавеку[10], дык навошта яму былі яшчэ і тыя мільёны галактык, параскіданых ад нас невядома ў якой далечыні”? Ці не хапіла б чалавеку адной сонечнай сістэмы (ну хай сабе адной галактыкі)? Незразумела! Таму давайце звернемся да таго, што мы разумеем ці, калі нават не разумеем, дык чаму даем веры.

Найперш мы верым, што Бог усё можа. Гэта значыць, што для Яго няма нічога немагчымага. Апошняе прынцыпова дзеля майго здумлення. Тут толькі варта заўважыць, што “ўсё можа” зусім не азначае, быццам Ён для кожнай дзіркі затычка. Калі нешта здольнае аб’явіцца само па сабе, дык з чаго Богу дарэмна марнаваць уласныя сілы? Гэтак меркавалі і дэісты, якія з Богам звязвалі адно стварэнне Свету, а ўсё наша зямное аб’яўлялі прэрагатывай прыроды і самога чалавека. Але я не адэпт Дэізму. Последам за рознымі іншымі адмыслоўцамі, скажам, тым жа Стывенам Хокінгам, я схільны думаць, што паколькі Свет мог і павінен быў узнікнуць сам з сябе праз гравітацыю, дык Бог і не займаўся гэтай справай. А чым Ён займаўся? Паводле Бібліі, Бог стварыў толькі ласкавае сонейка (ну і колькі жменяў зорак дзеля прыўкрасы нашаму воку), якое штодня па колу абплывае зямлю (таксама Ягоных рук справа), каб ніхто і з ніякага боку на ёй лішне не мёрзнуў. Аднак, пра што вышэй ужо казалася, сонейка і зямля ў Ягоным праекце былі зусім не загалоўнымі чыннікамі, і нават мора з кітамі такім не былі. Бо ўсё тут згаданае і безліч усяго не ўлічанага адмыслова штукавалася адно дзеля Чалавека.

Якраз у такой прапорцыі — сонейка, зямля, чалавек, — усё выглядае надзвычай гарманічна, як і мае быць у Бога. Але паспрабуйце сюды дадаць мільёны тых галактыкаў з чорнымі дзірамі, патухлымі сонцамі, рознымі белымі і чырвонымі карлікамі, пратуберанцамі ды ўсялякім іншым страхоццем, і ад боскай гармоніі знаку не застанецца. Як і ад боскага стварэння (чалавека), бо ў такой бясконца пачварнай праекцыі ён робіцца маленькім і пустым, як дзірка ў голцы. А хіба Бог столькі вымагаўся дзеля таго, каб у мностве павялічыць колькасць драбнюткіх дзірак у Свеце? Зразумела, не дзеля гэтага…

Толькі далей мы збочым у трохі іншы, больш актуальны для нас накірунак. Пра тое, як Богам ствараўся гэты Свет, існуе даволі самых розных паданняў, аднак мне нідзе не сустракалася хаця б згадка, як майстраваўся той Свет — ён як бы дадзены нам a priori. Хаця якое тут можа быць апрыёры, калі Бог праз Біблію ўсім патлумачыў, што пачаў ствараць Свет лічы з нуля, ex nihil. А значыць і таго Свету раней таксама не было. З апошняга вынікае, што той Свет мусіў стварыцца пасля гэтага, у восьмы ці нейкія наступныя дні, паколькі ў першых сямі працаднях Бога пра яго няма хоць якога напамінку. Ну то і хай сабе. Але ж ці не дзівіць вас той факт, што і потым Біблія, распавядаючы пра шматлікія штукарствы Бога, ні словам не згадвае аб тым, як Ён вымудрыў той Свет. Хаця менавіта гэты акт тварэння для чалавека ёсць самым цікавым ва ўсіх боскіх справах, бо туды чалавек патрапляе назаўжды.

Як ужо казалася, каб паўстаў гэты Свет, дапамога Бога была без патрэбы. Затое той Свет — гэта ўжо маё ўласнае меркаванне, — стварыць мог толькі Бог. Ужо хаця б таму, што патойбочны космас прэзентаваны як існы насуперак усім вядомым нам законам фізікі, біялогіі, матэматыкі, логікі… усім. А гэта значыць, што вымудрыць яго мог адно той, для каго няма нічога немагчымага. Менавіта такога адмыслоўца мы і называем Богам.

Вось тут якраз і паўстае пытанне, чаму пра сваю самую галоўную і ўжо менавіта боскую справу Бог ані гу-гу?! Зразумела, на гэты конт могуць быць самыя розныя версіі: каб людзям як найдаўжэй заставалася інтрыга Быцця, каб наперад не пералякаліся і з гэтага дзяцей не кінулі штукаваць, каб не пабурылі ўсе цэрквы, а папоў не выправілі бародамі ўнітазы шкрэбсці ну і г.д. і да т.п. Хаця асабіста я мяркую, што справа зусім у іншым. Створаны насуперак усім законам прыроды (і чалавека ў прыватнасці) той Свет з яго з’явамі, падзеямі ды атрыбутамі проста ў прынцыпе не можа быць перакладзены на мову гэтага Свету. Таму патлумачыць людзям, як ён абнаяўляўся ў факт і як цяпер функцыянуе, абсалютна немагчыма нават Богу, які ўсё можа. Бо чалавек, раўнуючы з Богам, мае глуздоў усяго нічога. Дык што яму ўцяміш? Бог адно патлумачыў Майсею на скрыжалях, як можна патрапіць на той Свет. Калі не зважаць на ўсялякае другаснае, дык шлях туды выглядае досыць простым, а менавіта: Дай веры Богу і любі Бога! Вось чаму, па сутнасці, усе фэнтэзі, якія людзі ў безлічы панавыдумлялі пра той Свет, ёсць толькі разгорнутымі інтэрпрэтацыямі шляху да таго Свету, а не рэпрадукцыямі ўжо ўласна яго самога. Прыкладам, слынная “Боская камедыя” Дантэ Аліг’еры. Альбо вандроўныя занатоўкі гэтаксама слыннага Эмануэля Сведэнборга, які сцвярджаў, што цягам дваццаці год рэгулярна наведваў той Свет. Між іншым, расповеды Сведэнборга зусім не падобныя на тое, што мы чытаем у тэрцынах Дантэ. Але мяне найбольш уразіла, што, паводле назіранняў Сведэнборга, анёлы, як і людзі, дзеляцца па полавых прыкметах. З чаго лагічна вынікае, што яны, як і мы, займаюцца любошчамі — толькі дзяцей з гэтага не маюць. Ясная рэч, скуль могуць быць дзеці ў месцы, аніяк не прыстасаваным ні для нараджэння, ні для смерці, а толькі для вечнасці… Аднак мяне зноў звярнула ўпрочкі, бо што нам да тых анёлаў, калі мы яшчэ не вызначыліся з галоўным. Гэта значыць, мы пакуль не ведаем, калі і дзеля чаго Бог выштукаваў той Свет, на якіх прынцыпах ён функцыянуе і дзе месціцца?

Што праўда, асноўную парадыгму таго Свету раней я ўжо трохі пазначыў, але гэты момант залішне істотны, каб яго пакінуць у фармаце кароткай зацемы. Як вышэй казалася, галоўная характарыстыка Свету, створанага ўжо непасрэдна Богам, палягае на тым, што там няма месца Нішто, бо ў такім разе той Свет тоесніўся б з гэтым у яго галоўнай канстанце. Пакуль я не ведаю, з чаго Бог здаўмеўся ўчыніць свой апрычоны Космас, аднак зыходзячы з Ягонай канцэпцыі выглядае, што Яму было недаспадобы тое ўладкаванне, якое ўзнікла паводле самаадвольнага паўставання гэтага Свету. Вось Ён і выставіў насуперак яму свой варыянт, радыкальна і прынцыпова адрозны ад таго, які ўжо існаваў. Дарэчы, таму мяне моцна дзівіць ідэя, якая ў даўнейшыя часы вандравала з эпохі ў эпоху: “Што ўверсе, тое і ўнізе”; інакш кажучы, люстраная тоеснасць паміж тым і гэтым Светамі. Якая тут можа быць тоеснасць, калі там нішто ніколі не нараджаецца і не гіне, а ўсё толькі вялічыцца ў вечнасці за кошт прыбытку ад нашых душаў (хаця апошняе — “вялічыцца”, — выглядае досыць спрэчна для таго, хто даў веры манадалогіі Лейбніца). Гэта прыблізна як было ў Эдэме, дзе Адам мог схвацца ад Евы за які кусцік, аднак знікнуць увогуле, нават калі б паспрабаваў засіліцца на адной з галінаў таго знакамітага дрэва з яблыкамі — ні ў якім разе. Карацей кажучы, на тым Свеце, у адрозненне ад нашага, нішто не бурыцца, не знікае, не сплывае ў невараць… Няма там ніякай невараці! Эйнштэйн, хто спрачаецца, быў вялікім чалавекам, толькі і ён не здаўмеўся, што менавіта ў гэтым якраз і выявіўся персанальны выбар Бога (“Які выбар быў у Бога, калі Ён ствараў Свет?”). Бог магутна прадэманстраваў гэты выбар, супрацьпаставіўшы ўласны праект усяму таму, што нарабіў Вялікі выбух.

А далей мне карціць здагадацца, калі тое адбылося? З усяго сказанага раней зразумела, што я не маю сумневу наконт, так бы мовіць, “анталагічнага” месца ў часе гэтай падзеі. У тым сэнсе, што яна здарылася пасля таго, як гэты Свет ужо існаваў. І досыць даўно. Сучасная веда сцвярджае, што Свет абнаявіўся, калі лічыць з моманту Вялікага выбуху (а болей пакуль няма з чаго лічыць), як меней 13,5 мільярдаў год назад. Праўда, наша Сонечная сістэма пачала фармавацца значна пазней — прыкладна 4,6 мільярдаў год таму. Ну то і хай сабе — болей часу застаецца наперадзе. Адпаведна, і наша Зямля мае прыкладна такі ж узрост. А вось Homo sapiens з’явіўся ўсяго недзе 200 тысяч год назад (хаця гады папярэднікаў “чалавека разумнага” лічацца на мільёны). І апошняя лічба. Паводле Бібліі і, адпаведна, календара сыноў Ізраіля, Бог стварыў тое, што Ён стварыў, за 3761 год да Р.Х.

Я шмат думаў над гэтымі “як меней 13,5 мільярдамі год”, спрабуючы здагадацца, калі наш Творца мог выявіць сябе ўжо дзейна. Дарэчы, я б цалкам не выключаў, што Бог таксама мог быць вынікам Вялікага выбуху — як яго апрычоная анамалія. Але тады не зразумела, чаму Ён марудзіў столькі мільярдаў часу, каб выявіць сябе ў нашых галактычных прасторах? Таму на мапе Свету я не бачу месца Богу да таго, як на Зямлі з свайго папярэдніка (Homo anteessor) спакваля не выкшталтаваўся Homo sapiens. І ніяк не раней, бо які сэнс быў Богу хаўрусавацца з шымпанзе, якія не пазналі б у ім Бога ні на гэтым, ні на тым, ужо ўласна ягоным, Свеце?

Бог вымудрыў альтэрнатыўны Свет за 3761 год да Р.Х.

Я спыняюся на гэтай даце, заканстытуяванай у летазлічэнні юдзеяў адно таму, што на нечым трэба спыніцца. Інакш канца краю майму тэксту не будзе, калі я пачну аналізаваць пачатак пачаткаў Свету ва ўсіх міфах ды рэлігіях. (Чаго варты хаця б век Брахмы ці Маха-Кальпу ў індусаў — прыкладна 311 трыльёнаў год!). Да таго ж мне гэта зусім і не патрэбна, паколькі я здагадаўся пра галоўнае для мяне ў гэтай пазіцыі: быў Бог ужо раней ці не, у кожным разе Ён мусіў чакаць, пакуль з’явіцца чалавек як sapiens. А калі дачакаўся, дык сярод іншых вылічыў Майсея з ягоным хаўрусам, каб заахвоціць іх у першыя каланісты Новага Свету.

А цяпер нам трэба вызначыцца з тапаграфіяй тых прастораў, што Бог падрыхтаваў дзеля перасяленцаў з гэтага Свету. Зразумела, на тую пару, калі Бог падхапіўся да сваёй адмысловай працы, усё ўжо было не толькі ў касмаганічных нябёсах, але і на Зямлі ўсё ўжо было, улучна з чалавечай цывілізацыяй (хай сабе яшчэ толькі злёгку цывілізаванай). Дык дзе шукаць Ягонае царства? Адкрыць той Свет бадай яшчэ больш складана, чым Амерыку. Ты болей, што адтуль яшчэ ніхто назад не вяртаўся.

Перад тым, як выправіць туды экспедыцыю, паглядзім, што мы маем у дарогу. Найперш адзначым, што таго Свету няма і не можа быць у хоць якіх знаёмых нам каардынатах — ні на зямлі, ні на нябёсах (зрэшты, і які сэнс Яму быў да нас уплішчвацца?). Затым, раўнуючы з нашым, свет Бога мусіць, як на здаровыя глузды, выглядаць абсурдна ва ўсіх сэнсах: ад фізічных да сімвалічных. А яшчэ мы ведаем, што там усё толькі ёсць і нічога нікуды не знікае. Вядомы нам і той прыкры факт, што патрапіць туды можна адно памёршы і не ўсім цэлым чалавека, а толькі яго інфернальным кантынуумам, які звычайна называюць душой. Апошняе, магчыма, сведчыць пра эканомію ці недахоп месца на тым Свеце. Хаця, што больш верагодна, — пра яго не зусім матэрыяльную структуру. Натуральна, мы не прамінем увагай і яшчэ адзін, бадай самы важны для нас момант. Тут я маю на ўвазе хрысціянскую версію стварэння свету. А менавіта — Бог стварыў свет ex nihil. У Бібліі (Другая кніга Макавеяў) чытаем: “Малю цябе, дзіця маё, паглядзі на неба і зямлю і, пабачыўшы ўсё, што на іх, спазнай, што ўсё стварыў Бог з нічога (курсіў мой — В.А.), і што так паўстаў род чалавечы”. Для хрысціянаў (але толькі праваслаўных і каталікоў), стварэнне Свету з нішто — і аксіёма, і дагмат. А вось юдзеі, мусульмане і пратэстанты не надта даюць гэтаму веры, маўляў, з нішто можа атрымацца адно нішто, і нічога болей. Дзіўныя людзі, яны раўнуюць Бога з ганчаром, які без гліны і гаршка зляпіць не можа. Пра гэта пісаў яшчэ Феафіл Анціахійскі, папікаючы Платона за такое самае: “Што вялікага, калі Бог стварыў свет з нарыхтаванай матэрыі? Чалавек-мастак, як атрымае ад каго матэрыял, вырабляе з яго, што захоча. А магута Бога яраз і выяўляецца ў тым, што ён з нічога творыць, што захоча”. Праўда, Феафіл Анціахійскі меў на ўвазе абнаяўленне з нішто гэтага Свету, а я ў ex nihil бачу моцны аргумент на карысць таго, што Бог не проста стварыў той Свет, а стварыў яго ў нідзе, прынамсі, паводле нашых прасторава-часавых вымярэнняў.

Ex nihil (з нішто) і нідзе — вось дзве базавыя каардынаты (мерыдыян ды паралель), па якіх мы можам дакладна вызначыць месца таго Свету. Толькі не спяшайцеся сюды дадаць яшчэ і трэцюю (якая так і просіцца) — няма. Якраз усё цалкам наадварот — там няма няма. Вымыкаючы свой Свет з нішто і ўладкоўваючы яго пасярод нідзе, Бог якраз і мерыўся пераадолець дэтэрмінацыю Адсутнага, якім рэгулюецца і карэлюецца наш (не ім вымудраны) Свет. Таму ў ягоным Свеце ёсць толькі ёсць, тут месца абсалютнай і вечнай прысутнасці. Гэтым праектам Бог публічна запрэзентаваў сябе як Бога, прадэманстраваўшы, што сапраўды можа ўчыніць усё, што Яму заманіць і нават насуперак ды ўскос усім базавым (і похапкам факультатыўным) законам фізічнай натуры. Я больш магутны за Прыроду з яе мільёнамі галактык, — кажа гэтым артэфактам Бог. І пасля паўзы сціпла канстатуе: — Таму я і Бог.

На гэтым я мог бы і завершыць сваё метафізічнае фэнтэзі. Але ж людзей метафізіка звычайна мала вабіць, бо самі яны свае жыткі адбываюць канкрэтна і ў цалкам канкрэтных абставінах. З гэтага людзей найбольш цікавяць праўдзівыя і рэальныя факты. Таму я на колькі словаў падоўжу свой расповед.

Валадарства Божае знаходзіцца ні недзе там у апошнім касмаганічным закутку, а ўсутыч з нашым Светам, каб было меней мітрэнгаў з перасяленнем душаў. Асноўная яго адметнасць у тым, што яно не мае прасторавых каардынатаў. Гэта значыць, што ўсё Валадарства Божае месціцца не вонкі, а ўнутры самога Бога. Дарэчы, інтуітыўна беларусы пра гэта заўсёды ведалі. Нашае выслоўе “патрапіць да Бога за пазуху” абсалютна дакладна характарызуе сітуацыю.

Яшчэ я хацеў бы заспакоіць тых, хто палохаецца пякельнай адплаты за свае грахі. Грашыць не душа, а толькі цела, якое назаўжды застаецца ў гэтым Свеце. Між іншым, яшчэ Святы Аўгусцін запэўніваў: “Любі Бога і рабі што хочаш”. Але туды патрапляе далёка не кожны, а толькі той, хто дае веры Богу і любіць Яго. На жаль, я мушу паведаміць і пра трагічнае — немаўлятам там няма месца. Як няма там месца і кожнаму, хто нічога не чуў пра Бога, як, да прыкладу, тыя людзі, што жылі ў эпохі, калі ягоны Свет яшчэ не быў створаны, прынамсі, публічна не быў прэзентаваны. Рэч у тым, што душа ні што іншае, як вера ў Бога і любоў да Яго. Больш за тое, Бог сам і стварыў душу як адмысловы вынятак з чалавека, які б па смерці можа было лёгка транспартаваць у Ягонае Валадарства і натуральна задзіночваць з Ім[11]. А вось усе не абазнаныя ў Богу разам з недаверкамі знікаюць ва ўласнае няма на тым самым месцы, дзе іх заспее апошні час — і гэтым вялічаць дыскурс Адсутнага. Апошніх я магу суцешыць адно эўрыстычным здумленнем Ніцшэ, якое атрымала назву “вечнае вяртанне”. Сутнасць яго ў тым, што ўсё былое некалі вяртаецца такім самым, як было і наноў паўтарае сваё існаванне (і так ад веку да веку). Ніцшэ і сам не змог уцямна патлумачыць, як такое можа быць, і таму яго шалёную інтуіцыю залічылі ў інтэлектуальныя забаўкі. Але цяпер, калі я зразумеў сэнс Адсутнага як месца, куды патрапляе і дзе захоўваецца ў сваёй адсутнасці ўсё былое, дык пачынаю думаць, што можа праз нейкую адмысловую працэдуру былое насамрэч некалі вяртаецца з няма ў ёсць і потым зноў знікае ў Адсутнае да наступнага разу. І раптам мы з вамі некалі (праз колькі мільярдаў ці трыльёнаў год ) яшчэ сустрэнемся на гэтым Свеце?! А што да таго Свету, які заканцаваны на самім Богу, дык пра яго мне ўжо і няма чаго болей сказаць, бо там заўсёды адно тое самае.

Урэшце, Бог — гэта вялікі акварыум, у якім нашыя душы плаваюць, як залатыя рыбкі. Можа, праз адну-другую вечнасць Богу гэта надакучыць, і Ён разбурыць шкляныя сценкі акварыума. Тады душы выплюхнуцца навонкі і змяшаюцца з зорным пылам. Бог паглядзіць на іх з сумам і прыдбае сабе новую забаву ці схаваецца ў Нішто і, магчыма, ужо назаўжды.

А я з гэтай нагоды складу яшчэ адно метафізічнае фэнтэзі.

Літаратура

1. Акудовіч, В. Мяне няма. Роздумы на руінах чалавека. Мінск, 1998.

2. Акудовіч, В. Разбурыць Парыж. Мінск, 2004.

3. Аристотель. Метафизика. М., 2006.

4. Белоус, И., Хомич, Е. Ричард Рорти. Минск, 2008.

5. Бергсон, А. Два источника морали и религии. М., 1994.

6. Хайдеггер М. Бытие и время. М., 1997.

7. Хайдеггер М. Время и бытие. М., 1993.

8. Гегель, Г.В.Ф. Энциклопедия философских наук. Т. 1. Наука логики. М., 1974.

9. Грицанов, А., Абушенко, В. Мишель Фуко. Минск, 2008.

10. Грицанов, А., Гурко, Е. Жак Деррида. Минск, 2008.

11. Грицанов, А. Жиль Делёз. Мінск, 2008.

12. История философии. Энциклопедия. Минск, 2002.

13. Квинтэссенция. Философский альманах. М., 1991.

14. Лейбниц, Г. Монадология.

15. Лосев, А. Античная философия истории. М., 1977.

16. Лосев, А. История античной эстетики. Поздний эллинизм. М., 1980.

17. Лукреций, Т. О природе вещей. М., 1983. (Дадаткам да паэмы Лукрэцыя ў кнізе надрукаваныя асноўныя тэксты Геракліта, Парменіда, Эмпедокла, Эпікура, спасылкі на якія таксама прысутнічаюць у лекцыях — В.А.).

18. Мілаш, Ч. Зямля Ульра. Мінск, 2011.

19. Нанси, Ж-Л. БЫТИЕ единичное и множественное. Минск, 2004.

20. Ницше, Ф. О пользе и вреде истории для жизни… Минск, 1999.

21. “nihil”. №1. Мінск, 2002.

22. Ортега-и-Гассет, Х. Что такое философия? М., 1991.

23. Памятники философской мысли Белоруссии. Минск, 1991.

24. Плятон. Выбраныя дыялогі. Парменідэс, Мэнон. ЗША, 1976.

25. Постмодернизм. Энциклопедия. Минск, 2001.

26. Сартр, Ж.-П. Бытие и Ничто: опыт феноменологической онтологии. М., 2001.

27. Сборник. Кьеркегор и современность. Минск, 1996.

28. Соссюр, Ф. Курс общей лингвистики. М., 1933.

29. Тэйлор, Э. Первобытная культура. М., 1989.

30. Фрагмэнты. Мінск, 1997.

31. Фрезер, Д. Фольклор в Ветхом Завете. М., 1986.

32. Фуко, М. Археология знания. Киев, 1996.

33. Чанышев, А. Вопросы философии. М., 1990.

34. Чанышев, А. Курс лекций по древней философии. М., 1981.

35. Чанышев, А. Курс лекций по древней и средневековой философии. М., 1991.

36. Шестов, Л. Киргегард и экзистенциональная философия. М., 1992.

37. Шпарага, В. Пробуждение политической жизни: Эссе о философии публичности. Вильнюс, 2010.

38. Щитцова, Т. MEMENTO NASCI: Сообщество и генеративный опыт. Вильнюс, 2006.

39. Эллинские поэты VІІІ—ІІІ вв. до н.э. М., 1999.

40. Эрш, Ж. Філасофскае здумленне. Гісторыя заходняй філасофіі. Мінск, 1996.