Вольга ШАТАЛАВА. Карціна свету беларускіх сялян 19-20 стст. Час вёскі

Падчас экспедыцыі ў беларускія вёскі Смаленскай губерні (1900-я гг.) Уладзімір Дабравольскі занатаваў наступнае апавяданне: “Адна сялянка прыспала некалькі сваіх дзетак і, каб не прыспаць апошнюю дачку, не клалася разам з ёй нават тады, калі тая стала дарослай дзяўчынай. Нарэшце, пабраўшыся шлюбам, дачка прыехала ў госці да сваёй маці (… і дачулася): ‘Дачушка, ніводнага разу з табой не спала, пакладземся разам?’ Дачка пагадзілася, у тую ж ноч маці яе прыспала. Пасля пахавання маці была няўцешнай; аднаго разу яна пайшла ў поле і пачула там голас: ‘Пайдзі на Дабравешчанне ў царкву і, калі заспяваюць херувімскую песню, стань ля бабінцу дзвярэй; у гэты час будуць выходзіць чэрці, паміж імі будзе і твая дачка. Ты прапусці ўсіх чарцей, а дачку хапай і трымай так да пары, пакуль не выйдзе святар і не пачне яе адчытваць!’ Маці так і зрабіла і прывяла сваю дачку (да дому) непашкоджанай”[i]. У гэтым на першы погляд нерэалістычным сюжэце не толькі раскрываецца ўяўленне сялян ХІХ ст. аб часе як аб нечым канкрэтным і змястоўным, але і апісваецца механізм яго адмены (канкрэтна тут: пры дапамозе пасярэдніка (святара) у надзвычайны дзень (Дабравешчанне) падчас абрада адчыткі).

Уяўленне вяскоўцаў пра якасную разнароднасць часу праявілася ў падзеле сутак на рабочы дзень і ноч[ii]. Асноўным крытэрам адліку было месцазнаходжанне сонца на небе (праца пачыналася на досвітку і скончвалася на захадзе) альбо даўжыня чалавечай цені. Двойчы за суткі – апоўдні і апоўначы – сонца “завісала, спынялася” на небе, разам з ім спыняўся і бег часу[iii]. Днём кіравалі светлыя сілы, ноччу – нечысць усіх рангаў[iv]. Ноч ператваралася ў небяспечны перыяд, калі станчалася мяжа паміж светам жывых і “засвятоўцамі” (нячысцікамі, памёрлымі ненатуральнай смерцю: самазабойцамі, тапельцамі і г.д.); а актыўная дзейнасць зварочвалася яшчэ да захаду сонца: селянін адмаўляўся ад начных пераездаў, адкладаў працу на наступны дзень.

Якасная разнароднасць вызначала свецкі і сакральны (святочны) час. Першым селянін жыў у будні. Другі працякаў падчас царкоўнай службы, святаў, абрадаў і рытуалаў, функцыянаваў у святых зонах (напрыклад, ля капішчаў і прошчаў). Святы былі не проста момантам асаблівага часаадчування; яны з’ядноўвалі і мабілізавалі рэсурсы вёскі, уключалі чалавека ў адзіны “калектыўны рытм”, дзе набывала значэнне не толькі тое, што святкавалася, але і дзе яно адзначалася[v]. Таму кожнае свята разгортвалася ў дакладна вызначаным месцы (у полі, на гумне, на падворку, у некалькіх суседніх вёсках і г.д.) і патрабавала дакладнага выканання традыцыі: “Беларус з вялікай пашанай ставіцца да абраду. Для яго гэта акт свяшчэннадзейства, які быў усталяваны продкамі, асвечаны стагоддзямі і таму лічыўся вартым павагі і дакладнага здзяйснення”[vi].

Значнасць для беларускіх сялян мелі каляндарныя (гуканне вясны, грамніцы і г.д.) і земляробчыя (зажынкі, дажынкі, Пакроў, Сёмуха і г.д.) святы. Найбольшая канцэнтрацыя гэтых дзён прыпадала на вясну і восень – час сеяння і збору ўраджаю. Прытрымліванне святочнага сцэнара абавязвала кожнага жыхара вёскі, а выкананне ўсіх прадпісанняў, рэгламентацый і забаронаў кантралявалася супольнасцю. Няўдзел у калектыўных дзеяннях (асабліва на Купалле), адмова ад адорвання каляднікаў і славільшчыкаў інтэрпрэтавалася як знак кантактаў з нячыстай сілай альбо чараўніцтва[vii]. Як адзначаў Юзаф Абрэмбскі, апісваючы ўяўленні беларусаў-палешукоў: “Праваслаўны (у значэнні “свой”) на Палессі – гэта не той, хто верыць ці не верыць па-руску, хто эмацыянальна ўдзельнічае ў рэлігійным і магічным рытуале вясковага праваслаўя; але той, хто пачынае і скончвае працу разам з усімі, хто ў перыяды, якія прадугледжваюцца календаром, святкуе і ўдзельнічае ў грамадскім жыцці, хто, адным словам, сінхранізуе сваё жыццё з быццём іншых у адпаведнасці з традыцыйным узорам і дзякуючы гэтаму саўдзельнічае грамадскаму жыццю вёскі, аколіцы, правінцыі”[viii].

У савецкі перыяд патэнцыял святаў быў выкарыстаны дзяржавай. Яго задзейнічанне адбылося ў трох формах. Па-першае, старыя святы захоўваліся, але набывалі новае напаўненне. Напрыклад, свята пачатку жніва (зажынкі) раней з’яўлялася зваротам да “духаў нівы”, прашэння іх аб дапамозе ў зборы ўраджаю. У савецкім калгасе яно было зведзена да сімвалічнага пачатку ўборачных работ: “На зажынкі ён (старшыня) браў жанчыну, такую, ведаеце, каб добрая работніца была (…). Яна жала сноп жыта, як належыць, абвязвала яго потым чырвонай стужкай і заносіла (…) старшыне. (…) І тады пачыналі жаць, камбайны пускалі”[ix]. Па-другое, расшатваўся і праз гэта знішчаўся адзіны калектыўны рытм. Дэкрэтам ад 24 студзеня 1918 года быў здзейснены пераход з юліянскага на грэгарыянскі каляндар. У выніку сяляне падзяліліся на групы, якія па-рознаму ўспрынялі перамены. Як узгадваў В. Тан-Багараз, разнавер’е ў вёсцы паглыбілася са з’яўленнем двух стыляў – старога і новага: “Тут і пасты, і святы, і ўсё не супадае. Галава ідзе колам (…). Старыя адзначаюць па новаму стылю, старухі па старому стылю, а маладыя ніяк. Сход страціў цярплівасць, сабраўся і пастанавіў: Каб пазбегнуць спрэчак, закрыць царкву зусім і не турбаваць Бога, пакуль не высветліцца, чый будзе верх”[x]. Па-трэцяе, у каляндар былі ўведзены новыя святы: 1 траўня (Дзень працы), 9 траўня (Дзень Перамогі), 7 лістапада (Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі), Дзень працаўніка сельскай гаспадаркі і г.д., арганізацыяй і правядзеннем якіх займалася адміністрацыя калгасаў.

Да руйнавання звыклага калектыўнага рытму (а дакладней, да знікнення аднаго з месцаў правядзення святаў) прычынілася перадача касцёлу ўрадам Другой рэспублікі ў Польшчы праваслаўных храмаў, якія раней належылі ўніятам (напачатку 1920-х гг. праваслаўныя Беласточчыны страцілі каля 500 цэркваў)[xi], а таксама закрыццё ў БССР да 1932 г. амаль усіх цэркваў і касцёлаў. У выніку з дня пакланення боствам, якое пачыналася ў царкве альбо касцёле і акрэслівалася беларусамі словам “свята” (аднакарэнным словам “святасць”, “святы”) сакральны дзень ператварыўся ў рускі “праздник”, у панятак, вытворны ад рускага слова “бяздзейнасць” (“праздность”). Новы змест быў увабраны сярэднім і малодшым пакаленнем вяскоўцаў. Для іх святочны дзень стаў нагодай для сумеснай сустрэчы альбо для сямейнага застолля з выпіўкай: “А можа быць свята без гарэлкі, без алкаголя? – Можа. Гэта ўжо ў звычай увайшло піць. Не абавязкова гэта, проста ў нас прызвычаіліся ўжо віна трохі выпіць альбо бімбера”[xii].

У пасляваенны перыяд інтэгратыўная роля свята яшчэ больш зменшылася па аб’ектыўных прычынах. Асноўная маса жыхароў вёскі (г.зн. старыя і нямоглыя людзі) не мае сіл і патрэбы ў калектыўных гуляннях, а існуючая ў іх прага да забаўлення і інфармавання спатольваецца радыёпрымачамі і тэлевізарамі: “Раней весела было, тэлевізара не было (…). У нас дом вялікі быў (…). Днем працавалі (…), а ўвечары ўжо збіраліся па дамах. Прыходзілі, хто што: гралі на гармоніку, танчылі, размаўлялі, вясёлыя людзі былі”[xiii].

Святы селяніна – гэта спосаб цыклічнага пражывання часу. Ён дамінаваў стагоддзі, праяўляўся ў падпарадкаванні вясковага жыцця прыродным рытмам, карыстанні аграрным па сутнасці календаром, дзе кожны месяц адсылаў да канкрэтнай сельскагаспадарчай працы альбо зазначаў асаблівыя ўмовы надвор’я. Аднак на другім плане вёска пражывала лінейны час, існаванне якога не заўсёды заўважалася. У сваёй манаграфіі “Паміж этнічнай супольнасцю і нацыянальным згуртаваннем” Рышард Радзік апісаў беларускіх сялян ХІХ стагоддзя як людзей, якія не мелі гістарычнай свядомасці, характарызаваліся статычнай, а не дынамічнай, арыентаванай на сучаснасць, а не на будучыню свядомасцю, не мыслілі катэгорыямі агульнага лёсу народу і ўяўлялі будучыню ў колькасных, а не якасных катэгорыях[xiv].

Тым не менш, у крыніцах ХІХ стагоддзя сустракаюцца ўзгадкі пра адзінкавыя падзеі, які паўплывалі на жыццё сялян і іх досвед. Напрыклад, “змена ўладальніка ці адміністратара, (…) халера”[xv]; “паданне аб той жахлівай буры, якая выбухнула пасля пераходу Напалеона праз Нёман 30 чэрвеня 1812 года”[xvi]. Апроч таго, народны фальклор змяшчаў гістарычныя песні, што ўслаўлялі асобныя сюжэты альбо канкрэтных персанажаў. Беларускае насельніцтва Смаленскай губерні спявала аб Алёшы Паповічы, Сценьке Разіне, князе Васіле Галіцыне, Сувораве, Тадэўшы Касцюшку, імператары Аляксандры І, імператары Мікалае І; узгадвала пра татарскае нашэсце на Русь, паходы Пятра І, падзелы Польшчы, вайну з французамі, паходы ў Польшчу і ўзяцце Варшавы, Крымскую кампанію, вайну з Турцыяй 1877-78 гг.[xvii]; насельніцтва Віленскай губерні – аб “татарскім пастое”, “абароне Крычава”, “бітве пад Воршай”, вандроўцы “ў Крыўскую зямлю” і “паходзе Ігаравым”[xviii]. Гэтыя фалькларызаваныя падзеі былі, хучэй, сюжэтамі, чым часавымі размежавальнікамі. Аднак яны спаўнялі важную функцыю: знаёмілі сялян з чужой памяццю, давалі ім запазычаныя ўспаміны, задаючы канву мыслення аб агульным лёсе края.

Верагодна кропкай пераходу вёскі з цыклічнага на лінейны адлік часу стала адмена прыгоннага права ў 1861 годзе. З гэтага моманту большая частка сялян атрымала магчымасць рэалізаваць раней нездзяйсняльныя праграмы (набыць зямлю, пераехаць у іншае месца і г.д.). Разуменне ўнікальнасці і важнасці гэтай падзеі знайшло адлюстраванне ў фальклоры:

“Дзякуй Богу, дзякуй Богу,

Што я вольны стаў!

Будзе сала, будуць крупы,

А Кулінкі башмачкі,

А Пракопу сапажкі,

А Дорічкі шляпка,

А Лёванькі скрыпка”[xix].

Канчатковае змяненне прапорцыі цыклічнага і лінейнага часу адбылося ў ХХ ст. пад уплывам апакаліптычных у сялянскім разуменні падзей: “Памятаю, была я маленькая (…), і да нас збіраліся на лучыну: святла ж не было, так лучыну палілі. Сабраліся барадатыя старыя – я іх не памятаю, старыя-старыя. І размаўлялі. Тады ж не было нічога: ні самалёта, ні машыны ніякай, ні аўтобуса, анічога не было. (…) Прыйдзе такі час, гаварылі, усё поле будзе заматана ў павуцінне, поле такое будзе. І будуць лятаць жалезныя птушкі і кляваць людзей (…). І прыйшоў такі час: павуцінне – гэта тэлефон, гэта такое павуцінне. А жалезныя птушкі ці ж мала клююць людзей, ці ж мала бомбамі бамбяць? (…) І гаварылі: будзе вялікая-вялікая вайна. Я і дажыла да той вайны”[xx]. Менавіта тады ў асяроддзі сялян нарадзілася настальгія: сучаснасць пачала разглядацца як няпоўная, патрапіўшая ў стан пералому і спустошанасці. Адпраўной кропкай стала жыццё “за царом”, “да рэвалюцыі”. Пры суаднясенні з іншымі перыядамі яно бачылася больш сытым і адносна шчаслівым: “Пры цары жыццё лепшым было: было больш ежы і менш кантроля. Маці казала: прыгон лепей. Два дні на пана працуеш і адзін на сябе”[xxi].

Безумоўна, узрушэнні ХІХ стагоддзя (напрыклад, вайна з Напалеонам) былі катастрофай. Аднак пасля іх сканчэння вяскоўцы вярталіся да знаёмага стылю жыцця. У ХХ стагоддзі кожная падзея карэнным чынам змяняла сялянскае існаванне, пасяляла ў людзей думку аб незваротнасці ўжо распачатага краху: “Нам маці казала, што ў канцы света будуць усе піць, і разруха будзе, брат брата будзе ненавідзець, адзін аднаго будзе ненавідзець. Маці наша распавядала, што ў канцы света так будзе. І яно ўжо так і ёсць”[xxii].

Сялянскі “канец света” распачаўся Першай сусветнай вайной. Як не дзіўна, але яе ўспрыняццё развяло гістарычнае ўяўленне русскіх і беларусаў. Для большасці рускіх вяскоўцаў, якія не перажылі цяжар акупацыі і ваенных дзеянняў, гэта вайна з’яўлялася “вайной-святам”. Напрыклад, з амвона шматлікіх храмаў Пензенскай губерніі 22 ліпеня 1914 года прыхадскія святары абвясцілі аб пачатку вайны. Пасля літургіі, калі народная маса пры звоне званоў запела хорам ‘Божа барані’, шмат хто пад уплывам нарынулых пачуццяў заплакаў плачма. Першыя паспяхова праведзеныя аперацыі расійскай арміі, узяцце Львова і Галіча паднялі патрыятычныя настроі насельніцтва на небывалую вышыню. У адзначэнне перамогі рускай зброі ў шматлікіх населенных пунктах прайшлі святочныя маніфістацыі[xxiii].

Для беларускага селяніна Першая сусветная вайна стала “калектыўнай траўмай”. Улетку 1915 года царскія войскі правялі запалохванне заходнебеларускага насельніцтва магчымай расправай з боку немцаў. Да агітацыі да ад’езду быў прыцягнуты праваслаўны клір края: “Папы палохалі, што немцы людзям вочы павыкалваюць, а жанчынам грудзі адсякуць”[xxiv]. Тых, хто выказаў сумнеў у мэтазгоднасці ад’езду, эвакуіравалі гвалтоўна. Пакінуты сялянамі інвентар і хаты часта знішчаліся казакамі: “Увесь край запалаў. Удзень і ўначы было чуваць гукі ўзарваных мастоў і дамоў. Усё было пакрыта хмарамі ад палаючых вёсак і двароў. Павалока дыму была такой густой, што ўначы не было бачна месяца”. Падчас бежанства многія сем’і страцілі блізкіх: нехта сканаў з-за хуткага распаўсюджвання інфекцый, адсутнасці медыцынскай дапамогі альбо бяссілля, нехта згубіўся, а потым не змог знайсці сваякоў. Пятро Кісель, жыхар вёскі Чорная-Вялікая ўзгадваў: “У дарозе маці захварэла на дызентэрыю, яе забралі ў шпіталь. Відаць, там яна, небарака, і памерла, таму што не вярнулася да нас. Развіталіся мы назаўсёды і з братам Міхаілам, якому тады было 18 гадоў. Выйшаў ён на вакзале ў Баранавічах і не паспеў на цягнік. Потым пісаў нам, што знаходзіцца ў шпіталі ў Беластоку. Старэйшы брат Ян паехаў за ім, але высвятлілася, што яго ўжо не было ў жывых (…). Праз тыдзень пасля вяртання бацька захварэў на ліхаманку і памёр. Засталіся толькі мы са старэйшым братам, але ўвесну 1923 года яго заклікалі ў войска, а я на цэлыя 6 год, пакуль і мяне не заклікалі ў войска, пайшоў служыць парабкам”[xxv]. Сур’ёзным узрушэннем для бежанцаў стала іх уцягнутасць у Грамадзянскую вайну, якая ахапіла цэнтральныя рускія і ўкраінскія губерні: “У Расеі ў бежанстве да рэвалюцыі жылося добра (…). А потым пайшла рэвалюцыя, брат на брата пайшоў, голад пачаўся (…). Там рэзаліся паміж сабой так, што Волга чырвонай ад крыві была”[xxvi].  Не менш складанай была сітуацыя на ўсходнебеларускіх землях.

Пасляваенныя наступствы толькі падкрэслілі ўнікальнасць (у параўнанні з рускай) беларускай сітуацыі. Параза ў вайне і рэвалюцыя 1917 года прынеслі рускім крах традыцыйнай карціны свету, у якой цар як Божы памазанік на зямлі з’яўляўся гарантам перамогі і стабільнасці[xxvii]. Для беларускага вяскоўца адбылося не толькі сімвалічнае знішчэнне папярэдняга ладу, быў зруйнаваны матэрыяльны падмурак сялянскага жыцця, а разам з падзелам беларускіх тэрыторый паміж Другой рэспублікай ў Польшчы і СССР (1921 г.) і шансы на яго хуткае і арганічнае аднаўленне. Ад гэтага часу беларусы сталі назапашваць два розныя тыпы ўспамінаў. Носьбітам першага быў жыхар заходнебеларускай вёскі, носьбітам другога – прадстаўнік ўсходнебеларускага сялянства. Для вяскоўцаў, якія апынуліся ў складзе Другой рэспублікі ў Польшчы, міжваенны перыяд ўяўляўся серыяй хутка зменьваючыхся палітычных рэжымаў: “Жылі пры Польшчы, потым рускія прыйшлі, потым – немцы, потым – рускія. Усё гэта трэба было перажыць”[xxviii]. Гэта быў пераходны этап, час адноснай стабільнасці, які абарваўся ў верасне 1939 года: “Хутары былі пры Польшчы, і ўсе былі задаволеныя. А як Сталін багацце прынёс, так усе разбегліся з гэтага раю”[xxix].

Савецкі перыяд быў перажыты і заходнімі, і ўсходнімі беларусамі. Нягледзячы на храналагічную розніцу ў набыцці досведу (Усходняя Беларусь – з 1919 г., Заходняя Беларусь – з 1939 г.), кожны рэгіён прайшоў праз падобныя траўматычныя працэсы: рэпрэсіі, калектывізацыю, барацьбу з рэлігіяй і г.д. Паводле падлікаў Ігара Кузняцова, асноўную масу (67-70%) рэпрэсаваных у БССР склалі менавіта жыхары вёскі[xxx]. Рэпрэсіі супраць іх распадаліся на чатыры акцыі: высяленне “раскулачаных” углыб СССР, высяленне жыхароў 500-метровай памежнай паласы, арышт і высылка / растрэл палітычна ненадзейных грамадзян, рэпрэсіі супраць нацыянальных меншасцяў. Гэта была ўнікальная з’ява, раней невядомая вяскоўцам. У савецкай сістэме практыкавалася прэзумпцыя вінаватасці (чалавек лічыўся вінаватым, пакуль не было даказана адваротнае). Пры гэтым рашэнне аб высылцы прыймалася фармальна на сходках альбо без дадатковага папярэджання і часта не было зразумелым сялянам: “Нас не папярэджвалі, што высылаць будуць. Чуваць было, што высылаюць. А куды – ніхто не казаў. У калгас не прынялі нас, абклалі індывідуальным (…). Жылі, пакуль усе не забралі (…). У нас нават не было з чаго сухароў насушыць (…). Эшалон быў невялікі, прывезлі ў Котлас”[xxxi]. Мэтавае знішчэнне грамадзян адбывалася ў некалькі этапаў. Першапачаткова рэпрэсаваліся абшарнікі і духавенства, следам за імі – служачыя царскай паліцыі, потым – нацыянальныя меншасці: палякі, латышы, немцы, а потым – вяскоўцы.

Важным адрозненнем успамінаў усходнебеларускіх сялян (ад жыхароў заходнебеларускай вёскі) стала памяць аб голадзе 1927 і 1932-33 гг. Для ратавання ад нястачы вяскоўцы ладзілі нелегальныя вандроўкі на Захад, наймаліся там на часовыя працы альбо займаліся спекуляцыяй: “Як галодны год быў, так (…) ездзіла я за хлебам ў Заходнюю Беларусь, (…) ішлі мы там сцежкамі ад вёскі да вёскі. Хустачкі, панчохі, што ў каго было, мянялі на хлеб. Усе мянялі, каб не памерці. – У Заходняй лепей было? – Там лепей, яны ж яшчэ аднаасобна жылі, так у іх даўнішнія запасы былі”[xxxii].

Пасля некалькіх дзесцігоддзяў, што мінулі пасля Першай сусветнай вайны, беларуская вёска зноў патрапіла пад акупацыю. Новая вайна абяскровіла краіну: 2,2 міліёны забітымі і памёрлымі (разам з габрэйскім насельніцтвам), 380.000 “остарбайтэраў”, вывезеных на прымусовыя працы па-за межы краіны, разбомбленыя каля 1,2 мільёнаў дамоў, знішчаныя прадпрыемствы, транспартныя шляхі і культурныя ўстановы і г.д.[xxxiii]. Яна стала настолькі страшным выпрабаваннем, што сяляне адрадзілі архаічны (спецыфічна беларускі) абрад выраблення “абудзённіка” – рушніка, за дапамогай якога ў мінулыя стагоддзі іх продкі стрымлівалі эпідэміі і вонкавыя пагрозы[xxxiv].

У пасляваенны час адбыліся яшчэ дзве падзеі, якія заіснавалі ў гістарычнай памяці беларускіх сялян. Адна з іх – аварыя на Чарнобыльскай АЭС 1986 года – прывяла да з’яўлення ў Гомельскай, Магілёўскай і Брэсцкай вобласцях новай катэгорыі людзей – “навалокаў”. “Навалокамі” – назаўсёды чужымі – сталі тыя, хто прыехаў з выселеных вёсак і адрозніваўся па культуры, мове і г.д. Іх з’яўленне спрыяла размыванню лакальных традыцый і ўяўленняў. Другой падзеяй, якая завяршыла ланцуг апакаліптычных здарэнняў ХХ стагоддзя, стаў распад Савецкага Саюза і пачатак так званай “дэмакратыі”. Менавіта прыход “дэмакратыі” нарадзіў у сялян (другі раз за ХХ стагоддзе) настальгію па больш стабільнаму і заможнаму жыццю ў гады брэжнеўскага кіравання.

Стагоддзе таму Ўладзімір Дабравольскі занатаваў апавяданне, у якім няўцешная маці здолела паўплываць на падзеі і, адмяніўшы мінулае, вярнуць дачку са свету памёрлых. Гэта было магчыма толькі пры цыклічным ўспрыняцці часу, калі сітуацыі паўтараліся і знаходзілася пад адносным кантролем чалавека. Пераход на лінейны адлік часу адбыўся пад уплывам знешніх абставін, якія не толькі не кантраляваліся чалавекам, але руйнавалі яго жыццё і традыцыі.

 

 

[i] Добровольский В. Нечистая сила в народных верованиях по данным Смоленской губернии // “Живая Старина”, Т. XVII, вып. 1, 1908. – С. 15.

[ii] У канцы XIX стагоддзя гэтае дзяленне павялічылася да 4-х пор: раніца, дзень, вечар, ноч (Гісторыя сялянства Беларусі са старажытных часоў да нашых дзён, у 3-х т, Т. 2. Гісторыя сялянства Беларусі ад рэформы 1861 г. да сакавіка 1917 г. З.Е. Абезгауз, Х. Ю. Бейлькін, А. Р. Бухавец і інш.; пад. рэд. В.Панюціча, Мінск, 2002. – С. 504).

[iii] Санько С. Некаторыя падставовыя прасторавыя і часавыя структуры традыцыйнай беларускай касмалогіі. Тэмпаральныя структуры. // http://kryuja.org/artykuly/sanko/ niekatoryja_padstavovyja_prastoravyja_j_czasavyja_ struktury tradycyjnaj_bielaruskaj_kasmaljohii.temparalnyja_struktury.html.

[iv] Ранак – пераход ад цемры да сьвятла (размова з Тацянай Валодзінай) // Ракіцкі В. Беларуская Атлянтыда (Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе). – Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2006. – С. 209.

[v] Wanner  C. Crafting Identity, Marking Time: An Anthropological Perspective on Historical Commemoration and Nation-Building in Ukraine // Harvard Ukrainian Studies. Volume XXIII, Number ? (December 1999). – С. 106.

[vi] Шендрик Д.З., Довнар-Запольский М. Распределение населения Верхнего Поднепровья и Белоруссии по территории, его этнографический состав, быт и культура // “Россия. Полное географическое описание нашего Отечества. Настольная и дорожная книга для русских людей”. Под редакцией В.П. Семенова. Том 9, 1905. – С. 172.

[vii] Санько С. Некаторыя падставовыя прасторавыя і часавыя структуры традыцыйнай беларускай касмалогіі. Прастора. // http://kryuja.org/artykuly/sanko/ niekatoryja_padstavovyja_prastoravyja_j_czasavyja_ struktury_tradycyjnaj_bielaruskaj_kasmaljohii._ prastora.html.

[viii] Obrebski J. Polesie. Studia etnosocjologiczne. t. I. Redakcja naukowa i wstep Anna Engelking. – Warszawa, 2007. – С. 307.

[ix] Архіў ОБТА: размова праведзена ў ліпені 2004 г. у в. Горы, Горацкага р-на Магілёўскай вобласці У. Ивановым и С. Чувак з жанчынай 1944 г. нар.

[x] Цытата з: Копылева И. Советский календарь 1920-х годов: манипуляции запоминанием и забыванием. // Век памяти, память века: Опыт обращения с прошлым в ХХ столетии. Сборник статей. – Челябинск, 2004. – С. 335.

[xi] Мірановіч Я. Уступ // У новай айчыне. Штодзённае жыццё беларусаў Беласточчыны ў міжваенны перыяд. Рэдактар В. Луба. – Беласток, 2000. – С. 9.

[xii] Архіў ОБТА: размова праведзена ў ліпені 2004 г. у в. Горы, Горацкага р-на Магілёўскай вобласці У. Ивановым з жанчынай 1922 г. нар.

[xiii]Архіў ОБТА: размова праведзена ў ліпені 2004 г. у в. Рясна, Дрыбинскі р-на Магілёўскай вобласці Н. Сычуговай і А. Севасц’янавічам з жанчынай 1934 г. нар.

[xiv] Radzik R. Miedzy zbiorowoscia etniczna a wspolnota narodowa. – Lublin, 2004. – С. 174–176.

[xv] Киркор А. Этнографический взгляд на Виленскую губернию // “Этнографический сборник”, вып. 3, 1858. – С. 172.

[xvi] Генерал-майор Безкорнилович. Военно-статистическое обозрение Российской империи, изданное во Высочайшему повелению при 1-м Отделении Департамента Генерального Штаба. Т.VIII, ч. 1: Витебская губерния. – СПб, 1852. – С. 22.

[xvii] Добровольский В. Смоленский этнографический сборник // Записки Императорского Этнографического Общества по Отделению Этнографии. Т. XXVII, Ч. 4. – Мoсква, 1903. – С. 599, 605-609, 615-617, 620-634.

[xviii] Станкевіч Я. За родную мову й праўдзівы назоў. Выбранае. –  Вільня, 2006. – С. 115.

[xix] Добровольский В. Смоленский этнографический сборник…– С. 634..

[xx]Архіў ОБТА: размова праведзена ў ліпені 2004 г. у в. Ляды, Дубровінскі р-на Віцебскай вобласці А. Смалянчуком і В. Шаталавай з жанчынай 1915 г. нар.

[xxi] Interview Report No. 13. July 1955. “The Soviet Union as reported by former Soviet Citizens” // Hoover Institution Archives. Alexander Dallin Collection. Box 2 – 2. Subject file: Russia. International Policy. General.

[xxii] Архіў ОБТА: размова праведзена ў ліпені 2004 г. у в. Машкова, Горацкі р-на Магілёўскай вобласці А. Энгелькінг і І. Алюнінай з жанчынай 1930 г. нар.

[xxiii] Сухова О. Десять мифов крестьянского сознания. Очерки социальной психологии и менталитета русского крестьянства (конец XIX – начало ХХ в.) по материалам Среднего Поволжья. – Москва, 2008. – С. 388.

[xxiv] Бежанства 1915. Рэдактар В. Луба. – Беласток, 2000. – С. 11.

[xxv] Там жа. – С. 122.

[xxvi] Архіў ОБТА: размова праведзена ў ліпені 2005 г. у в. Мастаўляны, Сакольскі павет Падляскае ваяводства Н. Сычуговай, А. Смалянчуком і В. Шаталавай з мужчынам 1929 г. нар.

[xxvii] Сухова О. Десять мифов крестьянского сознания… – С. 423-424.

[xxviii] Лобачевская О. Ритуал в повседневности войны (об архаической ритуальной практике в годы Второй мировой войны в Беларуси) // Homo Historicus. Гадавік антрапалагічнай гісторыі. Пад рэдакцыяй прафесара А.Ф. Смалянчука і доктара тэалогіі І.М. Дубянецкай. – Вільня, 2009. – С. 44.

[xxix] Архіў групы А. Смалянчука: размова праведзена ў жніўні 2007 г. у в. Заборнікі Браслаўскага р-на Віцебскай вобласці А. Асадчым, К. Млечка і В. Шаталавай з жанчынай 1915 г. нар.

[xxx] Кузнецов И. Политические репрессии 1930-х гг. на Беларуси // Выступ на міжнароднай канферэнцыі беларускага філіяла “Мемарыяла” “Голад на Беларусі і галадамор на Ўкраіне (1932-33 гг.)”,  Мінск, травень 2008 г.

[xxxi] Заерко А. Побеги из ада: историческая литература. – СПб, 2003. – С. 102.

[xxxii] Архіў ОБТА: размова праведзена ў траўні 2003 г. у в. Глінішчы, Хойніцкага р-на Гомельскай вобласці Ю. Корыкавым і П. Кошманам  з мужчынам 1927 г. нар.

[xxxiii] Лінднер Р. Гісторыкі і ўлада: нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі ХІХ-ХХ ст. Перакл. з ням. мовы Л. Баршчэўскага, нав. рэд. Г.Сагановіч. – СПб, 2003. – С. 301-302.

[xxxiv] Лобачевская О. Ритуал в повседневности войны…- С. 46.