Алег ГАРДЗІЕНКА. Беларуская дыяспара: Нямеччына і ЗША
Лекцыя 1. Трэцяя хваля беларускай эміграцыі: стварэньне і палітычны раскол
Плян:
1. Тры хвалі беларускай эміграцыі
2. Эміграцыя 1944 г.
3. Палітычны раскол
4. Царкоўны падзел
5. Выезд зь Нямеччыны
1. Тры хвалі беларускай эміграцыі
Цягам гісторыі Беларусь зьведала тры хвалі эміграцыі. Найбольшая (першая) эміграцыйная хваля прыпала на канец ХІХ — пачатак ХХ стст. Доўжылася яна да 1914 г. За два дзесяцігодзьдзі, шукаючы лепшай долі, радзіму пакінулі некалькі соцень тысяч чалавек. Нашы суайчыньнікі зьяжджалі ў розных кірунках. Так, у 1907—1914 гг., за часам сталыпінскай аграрнай рэформы, у Сібір зь беларускіх губэрняў пераехала 335,4 тыс. чалавек (абсалютная бальшыня зь іх былі сялянамі). Варта азначыць: назад вярнулася толькі 10,5% перасяленцаў, што складала 36,5 тыс.
Адрозна ад перасяленцаў у Сібір, якіх расейскі ўрад намагаўся ўлічваць, эмігрантаў таго ж часу ў заходнім кірунку аніяк не фіксавалі. Выяжджалі беларусы таксама і на сэзонныя працы ў Заходнюю Эўропу — Францыю, Нямеччыну, Данію — і з пэрспэктывай далейшага ўладкаваньня — у ЗША, Бразылію, Аргентыну, Канаду. На сталае пасяленьне найбольш нашых суайчыньнікаў зьяжджала ў ЗША.
Цяпер немагчыма вызначыць дакладную колькасьць людзей, уцеклых з Бацькаўшчыны, бо пасьля афармленьня замежнага пашпарту губэрнскія ўлады мала цікавіліся іхным лёсам на чужыне. Да таго ж, частка перасяленцаў перабіралася ў ЗША ды іншыя краіны нелегальна, усяляк абыходзячы тагачасныя расейскія законы. Таму статыстыка выездаў жыхароў зь беларускіх губэрняў ня можа рэальна адлюстроўваць памераў эміграцыйнай хвалі. Спаміж іншага, амэрыканскія ўлады не рэгістравалі беларусаў як прадстаўнікоў асобнай нацыі, пазначаючы адно дзяржаўную прыналежнасьць імігрантаў. Немагчыма выявіць рэальную колькасьць беларусаў і паводле канфэсійнай статыстыкі: праваслаўныя найчасьцей запісваліся расейцамі, а каталікі — палякамі.
Расейская дарэвалюцыйная статыстыка называе колькасьць сваіх падданых, што перад І Усясьветнай вайной настала аселі ў ЗША, — 1 млн. 300 тыс. асоб. Паходзілі ж яны найчасьцей з паўночна-заходніх і заходніх рэгіёнаў імпэрыі — Фінляндыі, Прыбалтыкі, Прывісьленскага краю, украінскіх і беларускіх зямель. Каля паловы ўсіх эмігрантаў з Расеі — габрэі.
Паводле беларускіх дасьледнікаў, да 1914 г. у Злучаных Штатах асела каля 450—500 тыс. этнічных беларусаў. Гэта былі пераважна бедныя сяляне — малаадукаваныя або проста непісьменныя й нацыянальна несьвядомыя, якія не маглі стварыць нацыянальных арганізацый без мала-мальскага разуменьня такіх паняткаў, як нацыянальная сьвядомасьць, а таму далучаліся, залежна ад канфэсійнай прыналежнасьці, да расейскіх, украінскіх, польскіх ці агульнаславянскіх суполак. Такім чынам, нягледзячы на адносна вялікую колькасна прысутнасьць у ЗША выхадцаў зь беларускіх зямель, на пачатку ХХ ст. беларусы былі ледзь прыкметнымі сярод іншых імігрантаў і ня бачнымі амэрыканскім эміграцыйным установам як асобная нацыянальная група.
У міжваенныя дзесяцігодзьдзі (г.зн. 1920—1930-ыя гг.) нашы суайчыньнікі выяжджалі амаль выключна з Заходняй Беларусі й найбольш ахвотна накіроўваліся ў Канаду ды Аргентыну. У ЗША ж перабраліся, верагодна, толькі некалькі тысяч беларусаў. Зрэшты сярод тых, хто прыехаў у ЗША менавіта ў гэты пэрыяд, былі дзеячы Рады БНР: першы прэм’ер-міністар Язэп Варонка ды грамадзкі дзяяч Янка Чарапук. У 1923 г. супольна з іншымі беларускімі рупліўцамі — Макарам Аблажэем ды Ігнатам Лабачом яны заснавалі Беларуска-амэрыканскую нацыянальную асацыяцыю (БАНА). Цягам дваццаці гадоў БАНА (з 1941 г. — БАНРада) была адзінай беларускай арганізацыяй, а Чыкага — адзіным месцам, дзе на амэрыканскім кантынэнце прысутнічала беларускасьць.
2. Эміграцыя 1944 г.
Сапраўдную Беларускую Амэрыку стварыла іншая хваля эміграцыі — тыя беларусы, што пакінулі радзіму ў часе ІІ Усясьветнай вайны.
Гэта былі супрацоўнікі беларускай адміністрацыі, асобы, што служылі ў паліцыі, ваенізаваных арганізацыях, сябры Саюзу беларускай моладзі, прадстаўнікі інтэлігенцыі, а таксама й сяляне, якія ці раней пацярпелі ад савецкай улады, ці часам вайны ад партызан, ці папросту ня бачылі будучыні за Саветамі. Аднак жа вызначыць дакладную колькасьць гэткіх уцекачоў аказалася немагчыма, бо ні нямецкая, ні беларуская адміністрацыі такой статыстыкі падчас хаатычнай эвакуацыі не вялі.
Савецкая гістарыяграфія не заўважала эміграцыі 1944 г. Калі гэтая тэма й закраналася, дык галоўным чынам пісалі пра купку адшчапенцаў-паліцаяў, што здрадзілі радзіме, супрацоўнічаючы з нацыстамі. Колькасьці тых, хто эміграваў у 1944 г., не называлі, але стваралася ўражаньне, што іх — лічаныя сотні.
У 1990-х гг. дасьледнікі ў Беларусі таксама не займаліся падлікамі, традыцыйна спасылаючыся на ранейшыя эміграцыйныя працы, у якіх лічбы часам падвышаліся. Рабілася гэтак, з аднаго боку, з адсутнасьці крыніц для падліку ці статыстыкі, а з другога — сьвядома, каб дабіцца пэўных прэфэрэнцый і субсыдый ад замежных урадаў (напрыклад, заснаваньня радыё). Аўген Калубовіч ацаніў колькасьць нашых суайчыньнікаў, якія ў 1944 г. пакінулі Беларусь (без уліку ваеннапалонных і вывезеных на прымусовыя працы), некалькімі сотнямі тысяч чалавек.
Між тым, перад канцом вайны на тэрыторыі Нямеччыны, Аўстрыі ды Італіі апынулася каля 6 млн. немясцовага насельніцтва. Перадусім гэта былі людзі, прымусова вывезеныя на працы на тэрыторыю Трэцяга Райху, палонныя жаўнеры розных войскаў ды палітычныя вязьні канцэнтрацыйных нацысцкіх лягераў. Толькі ж зь Беларусі на прымусовыя працы ў Нямеччыну было вывезена 399 тыс. чалавек.
Гэтаксама пад канец вайны на тэрыторыі Трэцяга Райху апынуліся сотні тысяч чалавек розных нацыянальнасьцяў, што ўцякалі ад пагрозы трапіць пад Саветы. Найперш гэта былі прадстаўнікі народаў Усходняй ці Паўднёвай Эўропы — палякі, этнічныя расейцы, украінцы, мусульманскія народы Расеі, каўказцы, балты, чэхі, сэрбы, харваты, беларусы.
З усталяваньнем саюзьніцкай акупацыйнай адміністрацыі на тэрыторыі Нямеччыны і Аўстрыі паўстала пытаньне будучыні мусовых перасяленцаў. Бальшыня остарбайтэраў жадала вярнуцца на радзіму. Гэта прадугледжвалі й міжнародныя дамовы. Паводле Ялцінскіх пагадненьняў 1945 г., у СССР мусілі вярнуцца грамадзяне СССР (БССР), вывезеныя на прымусовыя працы ў Нямеччыну, ваеннапалонныя, уцекачы. Дзеля спрыяньня павяртаньню на радзіму ды палёгкі ў гэтым працэсе савецкія рэпатрыяцыйныя місіі былі адкрыты на ўсёй тэрыторыі Нямеччыны і Аўстрыі.
Не падлягалі пад рэпатрыяцыю асобы, што мелі да верасьня 1939 г. польскае грамадзянства ці да лета 1940 г. грамадзянства прыбалтыйскіх краін. Гэта было ратункам для жыхароў Заходняй Беларусі, якія складалі прыкладна 70—75% беларускіх уцекачоў 1944 г. Заадно зь імі з такой магчымасьці застацца на Захадзе скарыстоўвалі й суайчыньнікі з Усходняй Беларусі. Яны выраблялі сабе фальшывыя дакумэнты, што сьведчылі, нібыта іх уладальнікі нарадзіліся на тэрыторыі Польшчы і, адпаведна, мелі польскае грамадзянства.
Часам падман тычыўся толькі “краіны нараджэньня”, а месца нараджэньня падавалася рэальнае. Так, у пэрсанальных зьвестках сьпісаў Беларускага цэнтральнага прадстаўніцтва пазначана, што Масей Сяднёў сапраўды нарадзіўся ў в. Мокрае, але не ва ўсходняй Магілёўшчыне, а на тэрыторыі Польшчы, Мікалай Партлезьнік — у Менску (краіна — Польшча). Для большай надзейнасьці нашы суайчыньнікі запісваліся таксама літоўцамі, латышамі.
Пасьля рэпатрыяцыі на тэрыторыі Заходняй Эўропы засталося каля мільёна ўцекачоў, што не жадалі ці ня мелі магчымасьці вярнуцца на радзіму (расейцы, украінцы, балты, каўказцы, габрэі, палякі, харваты, славакі, румыны, сэрбы, баўгары, вугорцы). Гэтыя людзі атрымалі статус перамешчаных асоб, або Displaced Persons (Ды-Пі) і на пэўны тэрмін сяліліся ў адмысловых лягерах, якімі апекавалася ЮНРРА (Адміністрацыя Аб’яднаных Нацый па дапамозе й рэабілітацыі — UNRRA — United Nations Relief and Rehabilitation Administration). У 1947 г. яе зьмяніла Міжнародная арганізацыя па справах уцекачоў (International Refugees Organization — IRO), якая актыўна занялася расьсяленьнем чужаземцаў на сталае жыхарства па розных краінах.
Лягеры Ды-Пі часта зарганізоўваліся паводле нацыянальнай прыкметы, са сваёй унутранай адміністрацыяй. Насельнікі жылі ў былых казармах, бараках пры фабрыках ці заводах альбо спэцыяльна адведзеных будынках. Лягеры мелі ўласную адміністрацыю, паліцыю, тут дзейнічалі школы, садкі, шпіталі, прафэсійныя курсы, дазвалялася грамадзкая дзейнасьць. Жыхары Ды-Пі-лягераў забясьпечваліся з боку ЮНРРА харчаваньнем (2.300 калёрый на дзень), вопраткай і абуткам.
Дакладна ня вызначана, колькі беларусаў апынулася ў лягерах Ды-Пі. Беларускі нацыянальны камітэт у Рэгензбургу падаваў лік не зажадалых вяртацца ў СССР — 75—100 тыс. чалавек. Чыноўнікі Міжнароднай арганізацыі па справах уцекачоў, што непасрэдна займаліся расьсяленьнем перамешчаных асоб па розных краінах, наагул акрэсьлілі, што за 1946—1951 гг. зь Нямеччыны было расьселена 25 тыс. беларусаў (прычым, толькі 5.145 вызначылі сябе такімі).
Адрозна ад эміграцыйнай хвалі пачатку ХХ ст., уцекачы часу ІІ Усясьветнай вайны былі больш нацыянальна сьвядомымі. Гэтую сьвядомасьць шмат хто зь іх прыдбаў як у Заходняй, так і ва Ўсходняй Беларусі. Значная частка стала сьвядомай за часамі нямецкай акупацыі. Хваля беларусізацыі за немцамі найперш закранула вучнёўскую моладзь ды супрацоўнікаў мясцовай адміністрацыі й паліцыі, якія часам былі змушаны дэманстраваць сваю нацыянальную адметнасьць на супраціў палякам. Другая хваля беларусізацыі захапіла ўцекачоў у лягерах Ды-Пі. Тут, у беларускіх лягерах ці беларускіх суполках інтэрнацыянальных лягераў, існавалі сапраўдныя нацыянальныя міні-рэспублікі — была ўтворана ўласная адміністрацыя, паліцыя (найперш у Рэгензбургу, Міхельздорфе, Ватэнштэце), працавалі беларускія школы, гімназіі, дзіцячыя садкі, дзейнічалі мастацкія й тэатральныя калектывы й распаўсюджваліся дзясяткі найменьняў беларускіх друкаў.
У лягерах Ды-Пі было дастаткова шмат прадстаўнікоў нацыянальнай інтэлігенцыі — грамадзкіх дзеячоў, пісьменьнікаў, журналістаў, музыкаў, якія сваёй прысутнасьцю і грамадзкай чыннасьцю значна ўплывалі на шэраговых насельнікаў.
Яшчэ адна азнака гэтай хвалі беларускай эміграцыі — яе выразны антыкамунізм, часам нават пры ўнутрыбеларускай апалітычнасьці. Калі пры канцы ХІХ — на пачатку ХХ стст. Беларусь пакідалі найперш сацыяльна неўладкаваныя пласты грамадзтва, то ў 1944 г. зь яе зьяжджалі заможныя сяляне, сяляне-сераднякі, якія не прымалі савецкага ладу жыцьця й калгаснай сыстэмы. Падчас вайны яны былі змушаны цярпець ад партызанскіх рэквізыцый. Галоўным віноўцам свайго выгнаньня яны лічылі савецкую ўладу. Іншую частку выгнанцаў складала па-антысавецку настроеная інтэлігенцыя, што за немцамі працавала на беларусізацыю й не магла разьлічваць на спакойнае жыцьцё ў Савецкай Беларусі. У 1944 г. пакінулі Беларусь, ратуючыся ад рэпрэсій, і некалькі дзясяткаў праваслаўных сьвятароў зь сем’ямі. Нелюбоў да сацыялістычнага рэжыму жыцьця й страх перад савецкай рэпрэсіўнай сыстэмай бальшыня згаданых эмігрантаў пранесьла й праз усё жыцьцё на чужыне.
3. Палітычны раскол
Пасьля капітуляцыі Нямеччыны з боязі ўчыненьня саюзьнікамі рэпрэсій за супрацоўніцтва з нацыстамі на кароткі час спынілі дзейнасьць усе беларускія арганізацыі, створаныя яшчэ ў першай палове 1940-х або прыбылыя сюды ў 1944 г. зь Беларусі. Пад пагрозай было далейшае існаваньне найбольш значнай і прадстаўнічай зь іх — Беларускай Цэнтральнай Рады. 24 верасьня 1945 г. на паседжаньні ХІ Пленуму, што прайшло ў вёсцы Эшэрсбэкен пад Вюрцбургам, усе наяўныя ў Нямеччыне сябры арганізацыі вырашылі часова прыпыніць дзейнасьць БЦР: “каб (…) ня даць бальшавіком магчымасьці скарыстаць перад заходнімі саюзьнікамі фармальна тактычнае супрацоўніцтва зь немцамі ў мэтах канчальнага зьнішчэньня супрацьбальшавіцкага актыву”.
Ідэю Астроўскага — БЦР ня можа быць зьліквідавана, але яе дзейнасьць павінна быць часова ўстрымана — падтрымалі ўсе сябры БЦР. ХІ пленум БЦР часова прыпыніў дзейнасьць арганізацыі, але не распускаў яе (пытаньне нават ня ставілася на галасаваньне). Між тым, Радаслаў Астроўскі, што заставаўся адной з цэнтральных постацяў на эміграцыі, ператварыўся ў генэрала бяз войска. Ён быў пазбаўлены апірышча ў арганізацыі, на якую яшчэ ў Беларусі меў вялікія надзеі. БЦР ня здолела стаць эміграцыйным урадам, які, як прыпушчальна меркаваў Астроўскі, аб’яднаў бы ўсіх беларусаў на чужыне.
Улетку 1945 г. на палітычную арэну выйшаў новы моцны лідэр — інжынэр Мікола Абрамчык. У 1920-х гг. ён быў эмісарам Рады БНР на Маладэчаншчыне й Вялейшчыне, у 1930-х — адным з арганізатараў беларускага жыцьця ў Францыі, а падчас ІІ Усясьветнай вайны — кіраўніком Беларускага камітэту самапомачы ў Нямеччыне. Абрамчыка мала хто ведаў сярод новых эмігрантаў, але даволі хутка ён набраў вядомасьць. Ён меў зразумелую праграму пераадоленьня крызысу ў беларускім грамадзкім жыцьці, якая палягала на аднаўленьні дзейнасьці Рады БНР.
Рада БНР не была зьвязана зь нямецкімі акупацыйнымі ўладамі: падчас ІІ Усясьветнай вайны яна наагул не выяўляла ніякай дзейнасьці, што было добрым знакам для заходніх саюзьнікаў — прынамсі, так уважаў шмат хто з тагачасных беларускіх лідэраў. Мікола Абрамчык таксама ня быў зьвязаны зь нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй у Беларусі, таму ня мог быць зьвінавачаны за супрацоўніцтва з нацыстамі. Акрамя таго, зьявілася інфармацыя, што апошні старшыня Рады БНР Васіль Захарка перад сьмерцю ў сакавіку 1943 г. перадаў Міколу Абрамчыку і Ларысе Геніюш паўнамоцтвы перахаваньня архіву, сымболікі БНР.
Такім чынам, на арэну выйшлі два цэнтры рэпрэзэнтацыі палітычнае дзяржаўнасьці Беларусі: БЦР (Беларуская Цэнтральная Рада) і БНР (Рада Беларускае Народнае Рэспублікі). І пачалася барацьба за ўплыў на дзясяткі тысяч беларускіх уцекачоў паміж “старым” беларускім лідэрам Радаславам Астроўскім і “новым” — Міколам Абрамчыкам. Барацьба, якая на дзесяцігодзьдзі перадвызначыла будучыню беларускай эміграцыі ва ўсім сьвеце.
Грамадзкія дзеячы, якія падтрымлівалі Радаслава Астроўскага, папракалі Міколу Абрамчыка, што ён дзеля сваіх палітычных мэт наладзіў цеснае супрацоўніцтва з Ватыканам, які, на іх думку, даваў грошы на Раду БНР. Ватыкан, які заплюшчваў вочы на палянізацыю насельніцтва Заходняй Беларусі ў 1920—1930-х гг., а часам і патураў ёй, быў, паводле ўяўленьняў праваслаўнай беларускай грамады, што складала 80—85% эмігрантаў, ярым ворагам.
З ідэяй аднаўленьня Рады БНР не пагаджаўся й сам Радаслаў Астроўскі. Ён меркаваў, што і Рада БНР і БЦР — справы мінулага, праекты, якія варта пахаваць для гісторыі, а для прадстаўніцтва беларускіх інтарэсаў належыць стварыць новую арганізацыю. Такой меўся стаць Беларускі нацыянальны цэнтар, заснаваны 15 жніўня 1945 г. на сходзе беларускага актыву ў Рэгензбургу. Кіраўніком новае структуры быў абраны Аўген Калубовіч. Пазьней яго замяніў Мікола Абрамчык. Прычым, сам Радаслаў Астроўскі рэкамэндаваў свайго будучага заклятага ворага на гэтую пасаду. Аднак стварыць агульнабеларускую надпартыйную арганізацыю, якая яднала б усіх беларусаў, не ўдалося. Ужо празь некалькі месяцаў прыхільнікі Радаслава Астроўскага былі выціснуты з БНЦ.
У 1947—1948 гг. дачынна г.зв. “астроўшчыкаў” пачалася кампанія дыскрэдытацыі. БЦР і яе прэзыдэнта зьвінавачвалі за супрацоўніцтва з нацыстамі (гэткія закіды рабілі экс-чальцы БЦР, што самі бралі чынны ўдзел у грамадзкім і ваенным жыцьці на акупаванай Беларусі: Барыс Рагуля — намесьнік прэзыдэнта БЦР на Наваградзкую акругу, Аўген Калубовіч, Антон Адамовіч, Станіслаў Станкевіч, Франц Кушаль, Янка Станкевіч). Паказальным у гэтым сэнсе быў артыкул “Антыбальшавізм і антыфашызм”, надрукаваны ў газэце “Бацькаўшчына” на пачатку 1948 г., у якім даваўся адлуп “беларускім квісьлінгам”.
Паплечнікі Радаслава Астроўскага тым часам вінавацілі Міколу Абрамчыка й яго прыхільнікаў (Аўгена Калубовіча, Антона Адамовіча, Сымона Кандыбовіча, Франца Кушаля, Станіслава Станкевіча) за супрацоўніцтва з польскімі спэцслужбамі й камуністычнай Масквой у 1920—1930-х гг. Праўда, яны “забываліся”, што Радаслаў Астроўскі ў 1924—1925 гг. быў віцэ-старшынём Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ), узначальваў Віленскі каапэратыўны банк, празь які паступалі з Масквы грошы на фінансаваньне БСРГ і беларускага нацыянальнага руху.
Радаслава Астроўскага добра ведалі ў беларускіх асяродках паваеннай Нямеччыны і Аўстрыі празь яго папярэднюю амаль саракагадовую грамадзкую й пэдагагічную працу: ён быў арганізатарам першай беларускай гімназіі (Слуцак, 1917), міністрам асьветы ва ўрадзе БНР Рамана Скірмунта (1918 г.), загадчыкам Арганізацыі амэрыканскае дапамогі некаторым раёнам Заходняй Беларусі, аўтарам некалькіх падручнікаў, цягам дванаццаці гадоў, з 1924-га да 1936 г., дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі. Дадавала вядомасьці Радаславу Астроўскаму й актыўная грамадзкая дзейнасьць падчас нямецкай акупацыі ды тое, што ён пагадзіўся ўзначаліць пры канцы 1943 г. БЦР. Прызнавалі ягоныя заслугі й палітычныя апанэнты. Вялікай павагай Астроўскі карыстаўся ў моладзі, чые юначыя гады — школьніцтва і ўдзел у Саюзе беларускай моладзі — прыпалі на 1943—1944 гг. Дарэчы, пэўная частка той моладзі апынулася на эміграцыі.
Актыўна пашыраў кола сваіх прыхільнікаў у Эўропе й Мікола Абрамчык. Барацьба двух лідэраў усё больш абвастралася. Сярод Ды-Пі зьявіліся чуткі, што беларусы на эміграцыі будуць абіраць з гэтых дзьвюх асоб свайго прэзыдэнта.
(У студзені [1947] я атрымаў ліст ад Аркадзя Арэхвы, у якім ён пытаў выказаць свой пагляд на справу прэзыдэнцкіх кандыдатаў: Радаслава Астроўскага й Міколы Абрамчыка. У адказ на ліст Арэхвы я выказаў думку, што да гэтай справы трэба падходзіць ня з пункту фармалістычна-праўнага, а з пункту дамэтнасьці. Паколькі М.Абрамчык праводзіць некаторую карысную для Беларусі дзейнасьць, дык не было б дамэтным выступаць супраць ягоных прэзыдэнцкіх прэтэнзіяў, але, з другога боку, няма сэнсу ствараць факты, пацьвярджаючыя ягоныя прэтэнзіі.
Хай кажны з прэтэндэнтаў працуе й сваёй працай выкажа сваю карысьць для Беларусі [вылучэньне А.Г.], а лепшаму зь іх юрысты ўжо знойдуць належнае праўнае афармленьне. З такім становішчам згадзіўся і В.Тумаш, якому я паказаў ліст.)
Выбараў, зразумела, не адбылося, затое сталі зьяўляцца асобныя арганізацыйныя структуры прыхільнікаў абодвух дзеячоў. Групоўка Міколы Абрамчыка стварыла Акруговы камітэт у амэрыканскай акупацыйнай зоне, паплечнікі Радаслава Астроўскага — Міжлягерную раду. Паступова афармляўся грамадзка-палітычны падзел у асяродзьдзі беларускіх Ды-Пі.
Спрычыніўся да падзелу эмігранцкіх колаў і лінгвістычны канфлікт. У паваеннай Нямеччыне, асабліва для саюзьніцкай адміністрацыі, словы “Беларусь” (Belarus), “беларускі” стала асацыяваліся з Расеяй (Russia) і БССР, што часам магло значыць для нашых суайчыньнікаў прымусовую рэпатрыяцыю ў СССР. Дзеячы з асяродку Міколы Абрамчыка — Янка Станкевіч, Антон Адамовіч, Вацлаў Пануцэвіч — прыгадалі ідэі Вацлава Ластоўскага пачатку ХХ ст. і прапанавалі замяніць этнонімы “Беларусь” і “беларускі” на “Крывія” і “крывіцкі”, каб дыстанцыяваць беларусаў ад Расеі і Савецкага Саюзу.
Частка эмігрантаў, найперш моладзь, што падтрымлівала ідэю адраджэньня Рады БНР, ухваліла гэтую прапанову. Сталі стварацца моладзевыя арганізацыі, што мелі ў сваіх назвах слова “крывіцкі” (напрыклад, Крывіцкае студэнцкае згуртаваньне, Згуртаваньне крывіцкіх скаўтаў на чужыне й г.д.). Аднак пераважная частка эмігрантаў паставілася рэзка нэгатыўна да гэтай ініцыятывы. У выніку, ад крывіцкай ідэі было вырашана адмовіцца, але словы “крывічы” і “крывіцкі” сталі трывала асацыявацца з прыхільнікамі Рады БНР на эміграцыі, хоць у гэтым асяродку з часам станавілася ўсё больш супраціўнікаў зьмене назвы.
Пры канцы 1947 г. палітычны падзел аформіўся “юрыдычна”. 29 сьнежня 1947 г. у Остэргофэне (Нямеччына) на сходзе, прысьвечаным 30-й гадавіне І Усебеларускага кангрэсу, было афіцыйна абвешчана пра аднаўленьне дзейнасьці Рады БНР на чале з прэзыдэнтам Міколам Абрамчыкам. У склад адноўленай Рады БНР увайшлі 72 чалавекі, а ўрад БНР узначаліў Аўген Калубовіч (Каханоўскі).
На наступны дзень, 30 сьнежня 1947 г., Радаслаў Астроўскі зьвярнуўся да беларускай эміграцыі ў Нямеччыне, заклікаўшы “спыніць усе спрэчкі паміж беларускім актывам” ды правесьці выбары ў Беларускае цэнтральнае прадстаўніцтва — арганізацыю, якая павінна была аб’яднаць прыхільнікаў БЦР. Нягледзячы на тое, што пра само аднаўленьне БЦР пакуль гутаркі не вялося, Радаслаў Астроўскі — як яе прэзыдэнт — падпісаў згаданы зварот і пацьвердзіў магчымае аднаўленьне дзейнасьці арганізацыі:
Беларусы і беларускі!
У 1944 г., калі тварылася Беларуская Цэнтральная Рада, для ўсіх было хіба ясна, што немцы вайну прайгралі. Тым больш гэта было ясна для мяне, які стаяў на старожы разьвіцьця міжнародных падзеяў.
Не зважаючы, аднак, на гэта, я лічыў сваім абавязкам падпарадкавацца грамадзкай дысцыпліне і прыступіць да арганізацыі Беларускай Цэнтральнай Рады [вылучэньне — А.Г.].
Наступныя падзеі паказалі, што рашэньне грамадзкага актыву ў гэтай справе было правільным: ашалелы ад няўдачаў на франтох нямецкі гітлерызм бязьлітасна паліў нашыя вёскі ды нішчыў народ на занятых усходніх абшарах. І вось, якраз дзякуючы існаваньню БЦР, удалося ўратаваць ад вынішчэньня сотняў беларускіх вёсак і захаваць жыцьцё дзясяткаў тысячаў беларусаў.
Уважаючы, што пасьля гітлерызму найбольшай небясьпекай для ўсяго сьвету зьяўляецца маскоўскі бальшавізм, Беларуская Цэнтральная Рада, апынуўшыся па-за межамі свае Бацькаўшчыны, ня спыніла сваёй працы, а супольна з усімі паняволенымі народамі былой Расіі ўтварыла адзіны супроцьбальшавіцкі фронт.
Аднак пасьля капітуляцыі Нямеччыны і Японіі ды фармальнага заканчэньня ваенных дзеяньняў БЦР уважала мэтазгодным часова спыніць сваю палітычную дзейнасьць, каб гэтым самым ня даць бальшавікам магчымасьці выкарыстаць перад заходнімі саюзьнікамі фармальна тактычнае супрацоўніцтва БЦР зь немцамі з мэтамі канчальнага зьнішчэньня супроцьбальшавіцкага беларускага актыву, які апынуўся на тэрыторыі Нямеччыны.
Арганізацыяй беларускай эміграцыі ў Нямеччыне заняўся гэтак званы Беларускі Цэнтар, які і павінен быў стварыць беларускае аўтарытэтнае эміграцыйнае прадстаўніцтва.
І вось прайшло ўжо больш двух гадоў, а такога беларускага аўтарытэтнага эміграцыйнага прадстаўніцтва, на жаль, як не было, так і няма. Замест гэтага ўтварыліся шматлікія, часта нават фікцыйныя, арганізацыі і ўстановы, якія, безумоўна, усяе беларускае эміграцыі не рэпрэзэнтуюць і рэпрэзэнтаваць яе ня могуць. У выніку такога нездаровага зьявішча пачаліся нутраныя міжарганізацыйныя сваркі, якія прывялі да пэўнай дэзарганізацыі сярод беларускай эмігрцыі.
Браты беларусы! Бацькаўшчына наша ізноў паняволена чужынцам. Сем’і нашыя, страціўшыя падчас вайны тры чвэрці свайго складу, ізноў выганяюцца бальшавіцкімі чысткамі ў далёкую і халодную тайгу Сібіру, сёлы і вёскі пусьцеюць… А вы? Замест таго, каб на чужыне стварыць адну дружную беларускую сям’ю і загартаваць дух свой для прадаўжэньня барацьбы за вызваленьне Беларусі, паднімаеце шкодныя пустыя ды нікому не патрэбныя спрэчкі.
Дарагія сябры! Заклінаю вас усім сьвятым, з пашаны да пралітае найлепшымі сынамі нашай Бацькаўшчыны крыві, спыніць гэтыя шкодныя сваркі.
Шмат хто з Вас ужо выехаў у далёкія заакіянскія краіны, недалёкі той час, калі ўсіх вас разьвязуць па ўсім сьвеце. Хто ведае, якімі шляхамі пойдуць міжнародныя падзеі? Хто ведае, у якія варункі трапяць нашы эмігранты ў чужых краінах? Хто ж за іх заступіцца, хто іх абароніць? Мы і толькі мы самі, калі будзем арганізаванымі і дружнымі. Толькі нашая адзіная эміграцыйная беларуская рэпрэзэнтацыя здольна будзе споўніць гэтае заданьне.
Заходнія саюзьнікі сяньня ўжо пазналі сапраўднае аблічча бальшавізму, і дзеля гэтага ў трох заходніх зонах Нямеччыны вы можаце зусім свабодна выказваць сваю волю, карыстаючыся агульным, роўным, беспасярэднім, тайным і прапарцыянальным галасаваньнем. Такі і толькі такі сапраўды дэмакратычны спосаб пакліканьня эміграцыйнага прадстаўніцтва будзе аўтарытэтным і здольным бараніць вас. Дзеля гэтага зьвяртаюся заклікам у першую чаргу да тых парлямэнтарных прадстаўнікоў на чужыне, якія маюць індывідуальны давер усяго народу, а таксама да найбольш актыўных дзеячоў як з моладзі, так і з старэйшага грамадзянства: Вазьмеце ініцыятыву ў свае рукі! Правядзеце па ўсіх зонах выбары на чэсных дэмакратычных падставах для ўтварэньня беларускага эміграцыйнага прадстаўніцтва [вылучэньне — А.Г.].
Да працы, беларускі сялянска-работніцкі актыў!
Да працы, беларуская інтэлігенцыя!
Спынеце шкодныя звадкі ды спрэчкі!
Згуртуйцеся ў адну дружную беларускую сям’ю на чужыне!
Кожная страта часу можа быць сьмерці падобнай.
Эміграцыя, сьнежань 1947 г.
Праф. Радаслаў Астроўскі, Прэзыдэнт Беларускай Цэнтральнай Рады.
Хутка пасьля публікацыі гэтага дакумэнту, у студзені 1948 г., да Радаслава Астроўскага зьвярнулася група беларускіх дзеячоў (Васіль Рагуля, Юры Сабалеўскі, Мікола Шыла ды інш.) з просьбай аднавіць дзейнасьць БЦР. 9 траўня 1948 г. у Эльвангене быў скліканы ХІІ Пленум БЦР, на якім Беларуская Цэнтральная Рада была абвешчана “выканаўчым і прадстаўнічым на эміграцыі органам незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі”.
БЦР прызнавала Акт 25 сакавіка 1918 г., дзейнасьць Рады БНР у 1918—1920 гг., але лічыла сябе пераемніцай ураду й Рады БНР, якія — паводле ўяўленьняў “астроўшчыкаў” — канчаткова спынілі сваё існаваньне па сьмерці Васіля Захаркі.
На пленуме ў Эльвангене Радаслава Астроўск ага пераабралі прэзыдэнтам на чаргов ы чатырохгадовы тэрмін. Першым віцэ-прэзыдэнтам БЦР стаў Васіль Рагуля, другім — Мікалай Шчорс. Старшынём Рады міністраў быў абраны Юры Сабалеўскі, сакратаром БЦР — Іван Касяк.
Уладзімер Каракулька быў прызначаны першым віцэ-міністрам фінансаў Беларускай Народнай Рэспублікі, Усевалад Родзевіч — другім віцэ-міністрам фінансаў, Уладзімер Сенька — віцэ-міністрам унутраных спраў, Мікалай Мінкевіч — міністрам аховы здароўя й грамадзкага апекаваньня, Ксенафонт Вайцяхоўскі — віцэ-міністрам культуры й асьветы, Эмануіл Ясюк — міністрам замежных спраў, Юры Стукаліч (Віцьбіч) — міністрам прэсы й прапаганды, Анатоль Шкутка — віцэ-старшынём Рады міністраў Беларускай Народнай Рэспублікі, Аляксандар Русак — міністрам фінансаў, Сьцяпан Шнэк — міністрам Краёвай абароны, Іван Касяк — міністрам унутраных спраў, Янка Бекіш, Сьцяпан Рудзь — раднымі БЦР, Мікалай Сьцяпанаў — міністрам культуры й асьветы. Іван Ермачэнка быў вы значаны як паўнамоцны пас ол БЦР у Злучаных Штатах.
Такім чынам, былі арганізацыйна аформлены два цэнтры прыцягненьня беларускіх паваенных эмігрантаў: Рада БНР і БЦР. А раскол, які падзяліў беларускіх Ды-Пі ў Нямеччыне і Аўстрыі, зь іх выездам на сталае жыцьцё ў іншыя краіны быў перанесены ў наваствораныя беларускія асяродкі ва ўсім сьвеце.
4. Царкоўны падзел
Палітычныя супярэчнасьці ў асяродзьдзі беларускіх Ды-Пі Нямеччыны былі цесна пераплецены з царкоўным падзелам. Мітрапаліт Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы Андрэй (Крыт) так характарызаваў памкненьні беларускіх эмігрантаў:
Мы прыйшлі на эміграцыю з маленькімі дзеткамі, са старэнькімі бабулямі і замеж таго, каб спачатку разбагацець, пачалі капаць духовую крыніцу — будаваць цэрквы, каб гэтым падзякаваць Богу за свой ратунак, каб пакінуць пасьля сябе вечны помнік нашага побыту на выгнаньні — Беларускую Царкву, творачы гэтым карысьць для будучай Вольнай Беларусі.
Сапраўды, менавіта рэлігійная самасьвядомасьць у значнай ступені была элемэнтам, які лучыў беларускую дыяспару. Бальшыню эмігрантаў паваеннай хвалі складалі сяляне, што як у Беларусі, так і на эміграцыі не ўяўлялі сябе па-за межамі рэлігійнай супольнасьці. Для шэраговага беларускага эмігранта — як і для ўкраінца, расейца, паляка, харвата — важным было рэгулярнае наведаньне царквы, адзначэньне галоўных гадавых рэлігійных сьвят, магчымасьць хрысьціць дзяцей, вянчацца і г.д.
Бальшыня беларускіх Ды-Пі была праваслаўная. І менавіта гэта сталася своеасаблівай гарантыяй захаваньня нацыянальнай ідэнтычнасьці й давала магчымасьць не згубіцца ў безьлічы нацый спачатку ў паваеннай Эўропе, а потым і ва ўсім сьвеце.
На пачатку ХХ ст. у беларускіх эмігрантаў, якія ня мелі ні сваёй дзяржавы, ні сваіх арганізацый, не было выбару. Згодна з канфэсійнай прыналежнасьцю, яны далучаліся або да рускіх праваслаўных, або да польскіх каталіцкіх парафій, а часта й стваралі іх. Паказальная ў гэтым сэнсе гісторыя гораду Саўт-Рывэр у Нью-Джэрзі, дзе ў першай палове ХХ ст. асела значная колькасьць выхадцаў зь беларускіх зямель. Гэтыя маласьвядомыя эмігранты-беларусы збудавалі тут дзьве найбуйнейшыя й найвышэйшыя сьвятыні гораду — касьцёл Маці Божай Вастрабрамскай і Рускую царкву сьв. Пятра й Паўла. Падобныя сытуацыі, калі нараджэнцы Беларусі будавалі цэрквы й касьцёлы ды складалі значную частку вернікаў гэтых храмаў, мелі месца і ў іншых рэгіёнах Амэрыкі.
Уласна ж беларускія — у зьмесьце й форме — цэрквы адкрывала менавіта паваенная эміграцыя. Яна прыйшла на чужыну ўжо дасьведчаная ў спробе стварэньня Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы падчас нямецкай акупацыі. Абвяшчэньне аўтакефаліі дэ-факта ў 1942 г. мела важнае значэньне. Урэшце зьявілася свая беларуская, незалежная ад Масквы і ад Варшавы, царква. Структуры БАПЦ (япархіі й благачыніі) аформіліся толькі на тэрыторыі Генэральнай акругі Беларусь — там, дзе знаходзілася цывільная адміністрацыя. А 80% тэрыторыі ГАБ да 1939 г. уваходзіла ў склад Польскай дзяржавы і, параўнальна з саветызаванай Усходняй Беларусьсю, на гэтай тэрыторыі быў вышэйшы ўзровень нацыянальнай сьвядомасьці насельніцтва. Аднак менавіта тут у 1930-х праваслаўныя службы сталі пераводзіцца на польскую мову, што сустрэла (хоць і пасіўны) супраціў і непрыманьне з боку беларусаў. Абвяшчэньне аўтакефаліі ў 1942 г. з энтузіязмам успрынялі грамадзкія дзеячы. Але эвакуацыя 1944 г. перакрэсьліла пляны далейшай разбудовы БАПЦ.
Разам зь дзясяткамі тысяч вернікаў-беларусаў на эміграцыю выехала царкоўнае кіраўніцтва, а таксама некалькі дзясяткаў сьвятароў, таму здавалася, што на эміграцыі ня будзе складанасьцяў аднавіць БАПЦ. Аднак у лягерах для перамешчаных асоб зьявіўся толькі адзін уласна беларускі прыход. Увесну 1946 г. у нямецкім Рэгензбургу намаганьнямі айца Мікалая Лапіцкага была збудавана царква сьв. Эўфрасіньні Полацкай, якую высьвяціў 25 сакавіка 1946 г. япіскап Апанас (Мартас), што падараваў скаўтам нацыянальны сьцяг з надпісам з аднаго боку “Крывія”, з другога — “Беларусь”. Сьцяг вышыла матушка Валянціна Лапіцкая. Іншыя беларускія сьвятары, а іх толькі ў Нямеччыне ў 1944—1945 гг. было каля васьмідзесяці, занялі пазыцыю чаканьня або шукалі кантактаў з Расейскай зарубежнай праваслаўнай царквой (РЗПЦ).
Кіраўніцтва БАПЦ амаль адразу па сваім пераезьдзе ў Нямеччыну распачало інтэнсіўныя перамовы з РЗПЦ пра пераход пад яе юрысдыкцыю (“для молитвенного и духовного единения”). Пра гэта даведаўся беларускі грамадзкі актыў і, каб не дапусьціць страты паўсталай у часе вайны аўтакефаліі, зарганізаваў царкоўны камітэт на чале з а.Мікалаем Лапіцкім — настаяцелем праваслаўнай царквы сьв. Эўфрасіньні Полацкай. 5 траўня 1946 г. ініцыятыўная група, у якую ўваходзілі Натальля Арсеньнева, Аляксандар Асіпчык, Юрка Віцьбіч, Іван Касяк, Хведар Шыбут, склікала ў Рэгензбургу Першы Зьезд беларускіх праваслаўных вернікаў. На ім прысутнічала больш за шэсьцьдзясят дэлегатаў з трох акупацыйных зон Нямеччыны і Аўстрыі: амэрыканскай, брытанскай і французскай. Старшынём зьезду быў абраны Мікалай Шчорс, які шмат зрабіў для ўнезалежненьня беларускай царквы ў першай палове 1940-х. Менавіта дзякуючы Шчорсу, у 1941 г. была атрымана згода ад мітрапаліта Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы Дзяніса на высьвячэньне беларускіх япіскапаў для БАПЦ.
На парадак дня зьезду ў Рэгензбургу былі вынесены тры пытаньні: арганізацыя рэлігійнага жыцьця на чужыне, стварэньне Беларускага праваслаўнага аб’яднаньня, прыняцьцё адозвы да беларусаў на чужыне. Удзельнікі сьлёзна прасілі япіскапаў БАПЦ не далучацца да РЗПЦ, а “застацца незалежнымі з сваім народам. Тым больш што Беларуская Праваслаўная Царква ўжо стаіць на бітым шляху да Аўтакефальнай Беларускай Праваслаўнай Царквы”. Дэлегаты ня ведалі, што ўжо ў лютым 1946 г. япіскапат РЗПЦ прыняў ярархаў БАПЦ пад сваю юрысдыкцыю, а на саборы япіскапаў Расейскай зарубежнай праваслаўнай царквы 7 траўня 1946 г. у Мюнхене пад старшыньствам кіраўніка РЗПЦ мітрапаліта Анастасія (Грыбаноўскага) гэтае далучэньне было аформлена юрыдычна. Да РЗПЦ у той дзень далучыліся й некаторыя ўкраінскія аўтаномныя япіскапы — праўда, бязь вернікаў. Сама ж Украінская аўтакефальная праваслаўная царква засталася незалежнай, а зь ёй і сотні тысяч вернікаў пацьвердзілі адданасьць аўтакефаліі.
Учынак беларускага епіскапату выклікаў шок сярод дыяспары ды паставіў беларускіх вернікаў перад пытаньнем: што рабіць далей? У 1947 г. паспрабавалі аднавіць БАПЦ пад кіраўніцтвам мітрапаліта Пінскага Аляксандра (Іназемцава), які не прызнаў далучэньня да РЗПЦ. Мітрапаліт Польскай праваслаўнай царквы Дзяніс падараваў мітрапаліту Аляксандру грамату на апекаваньне Віленскай, Пінскай і Гарадзенскай япархіямі БАПЦ — заходнебеларускімі тэрыторыямі, што ў 1920—1930-х гг. уваходзілі ў склад Заходняй Беларусі і дзе існавалі прыходы Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы (ПАПЦ). Гэтым самым Польская праваслаўная царква дала дазвол на беларускую аўтакефалію. Аднак мітрапаліт Аляксандар адмовіўся ўзначаліць БАПЦ, а ягоная сьмерць 9 лютага 1948 г. у Мюнхене ў загадкавых варунках (мітрапаліта скінулі зь лесьвіцы) канчаткова пахавала праект, які выглядаў юрыдычна законнымі, галоўнае, прыймальным усімі бакамі эміграцыі.
Беларускія дзеячы, што спрычыніліся да аднаўленьня ў 1947—1948 гг. Рады БНР, палічылі адзіна правільным зьвярнуцца па дапамогу да Ўкраінскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, якой кіраваў мітрапаліт Палікарп (Сікорскі). Кіраўніцтва УАПЦ пагадзілася паспрыяць беларускай аўтакефаліі й нават “дэлегавала” да беларусаў, якія цяпер ня мелі сваіх япіскапаў, япіскапа Сяргея (Ахатэнку).
5 чэрвеня 1948 г., у дзень сьв. Эўфрасіньні Полацкай, у горадзе Канстанц, на беразе Бодэнскага возера (Бадэн-Вюртэмбэрг, Нямеччына) прайшоў саборык БАПЦ, скліканы з ініцыятывы Беларускага часовага праваслаўнага рэлігійнага камітэту ў Нямеччыне (старшыня — протаярэй Сьцяпан Войтанка). У саборыку ўдзельнічалі япіскап Сяргей (Ахатэнка), мітрафорны протаярэй Ананій Сагайдакіўскі, протаярэі Барыс Маслоўскі, Якаў Мефодзіўскі, дыякан Уладзімер Піндзюра. Яны абвясьцілі пра аднаўленьне БАПЦ і яе часовае падпарадкаваньне япіскапу Сяргею (Ахатэнку). Тым самым БАПЦ, вонкава захоўваючы незалежнасьць, уступіла ў пэрсанальную ўнію, празь япіскапа Сяргея, з УАПЦ. Пад юрысдыкцыю япіскапа Сяргея, які кіраваў праваслаўным царкоўным жыцьцём у французскай зоне акупацыі Нямеччыны (паўднёва-заходняй частцы краіны), перайшлі беларускія сьвятары Аляксандар Кулакоўскі, Анатоль Кунцэвіч, дыякан Уладзімер Зялінскі, высьвечаны падчас саборыку сьвятар Міхась Шчурко, Хведар Данілюк. Саборык заявіў пра пераемнасьць традыцыі Беларускай праваслаўнай царквы, выводзячы яе ад Рыгора Цамблака (1414—1419) і незалежнай Наваградзкай мітраполіі ды пацьвярджаючы саборы 1922 і 1942 гг. Удзельнікі саборыку вырашылі падоўжыць дзейнасьць БАПЦ на эміграцыі пад часовым кіраўніцтвам япіскапа мелітопальскага УАПЦ Сяргея (Ахатэнкі) да моманту зьяўленьня двух япіскапаў-беларусаў. У 1948 г. была створана Кансысторыя БАПЦ у складзе гераманаха Васіля (былога грамадзкага дзеяча Ўладзімера Тамашчыка), які за кароткі час прайшоў шлях ад палітычнага дзеяча да сьвятара й япіскапа БАПЦ, аа. Хведара Данілюка, Аляксандра Кулакоўскага, Міхася Шчурка й сьвецкіх дзеячоў Аляксея Вініцкага, Міколы Дзямідава, Лявона Савёнка.
19 сьнежня 1949 г. у Розэнгайме гераманах Васіль быў высьвечаны ў япіскапы, а цягам наступных некалькіх гадоў прыходы БАПЦ былі заснаваны ў Новым Сьвеце: у 1950 г. — парафія сьв. Кірылы Тураўскага ў Нью-Ёрку, у 1951 г. — парафіі ў Кліўлэндзе й Нью-Брансўіку (абедзьве — Жыровіцкай Божай Маці), у 1954 г. — у Таронта (сьв. Кірылы Тураўскага). У 1951 г. парафія БАПЦ была зарэгістравана ў Адэляйдзе (Паўднёвая Аўстралія). Такім чынам, праект БАПЦ, што вонкава выглядаў найперш на палітычны, можна было лічыць удалым.
Тым ня менш, у БАПЦ зьявілася шмат супраціўнікаў у асяродку беларускіх эмігрантаў. Найперш гэта былі палітычныя апанэнты Рады БНР — прыхільнікі БЦР і Радаслава Астроўскага. Для дыскрэдытацыі БАПЦ яны заявілі, што аднаўленьне царквы на саборыку ў Канстанцы й высьвячэньне Васіля (Уладзімера Тамашчыка) у япіскапы адбылося незаконна, з парушэньнямі ўстаноўленых кананічных і царкоўных норм. Зьвярталася ўвага на тое, што япіскап УАПЦ Вячаслаў (Лісіцкі), які браў удзел у высьвячэньні, празь некаторы час быў перавысьвечаны: г.зн. на момант хіратоніі Тамашчыка япіскапам не зьяўляўся. Аднак паводле кананічнага права, калі хаця б адзін з трох япіскапаў, што высьвячаюць кандыдата на япіскапскую пасаду, быў высьвечаны кананічна (праўна), то само высьвячэньне новага ярарха лічыцца правамоцным.
Непрыманьне палітычных апанэнтаў выклікала сама асоба Ўладзімера Тамашчыка, вядомага палітычнага й грамадзкага дзеяча, аднаго з ініцыятараў аднаўленьня Рады БНР (у 1930-х будучы япіскап БАПЦ, які ў той час жыў у Празе, быў сакратаром пры старшыню Рады Васілю Захарку). У 1945—1948 гг. Уладзімер Тамашчык быў адным з галоўных палітычных дзеячоў у Нямеччыне, правай рукой Міколы Абрымчыка, адным з арганізатараў Усясьветнага зьезду беларускай эміграцыі, што прайшоў у лістападзе 1948 г. у Парыжы. Ён уваходзіў у склад Рады БНР і пазьней, ужо маючы япіскапскае званьне. Дадаваліся сюды й кантакты дзеячоў Рады БНР з Ватыканам і папам Піем ХІІ, найперш у адукацыйнай сфэры, што давала падставы вінаваціць чальцоў Рады БНР за прапаганду уніі. Спрыяла росту гэтага недаверу й актыўная дзейнасьць апостальскага візытатара й адміністратара ўніяцкай царквы ў Нямеччыне а.Міхаіла Ваякоўскага, які выдаў адозву да беларусаў з заклікам запісвацца ва ўніяцкія сьвятары, а таксама стварэньне беларускіх каталіцкіх місій у асноўных асяродках: у Францыі (а.Леў Гарошка), Вялікабрытаніі (а.Часлаў Сіповіч), Рыме (а.Пётра Татарыновіч), у Нямеччыне (а.Міхась Маскалік).
Асноўнай прычынай непрыманьня БАПЦ было тое, што яе аднаўленьне ініцыявалі прыхільнікі Рады БНР. У барацьбе за ўплыў на грамаду беларускіх уцекачоў БЦР і адданыя ёй арганізацыі мусілі прапанаваць уласны рэцэпт захаваньня незалежнай беларускай царквы. Пэўны час лідэры гэтага кола эміграцыі спрабавалі пераканаць япіскапаў пакінуць шэрагі РЗПЦ і вярнуцца да беларускіх вернікаў. На гэта наклалася сытуацыя з аднаўленьнем у 1948 г. БЦР і навязаньнем кантактаў з заходнім сьветам, калі важна было заручыцца падтрымкай маральных аўтарытэтаў для беларусаў — япіскапаў БАПЦ, якія цяпер складалі Беларускую мітраполію РЗПЦ. Вонкавая аўтаномія Беларускай праваслаўнай царквы захавалася, бо РЗПЦ была незалежнай ад непрымальнай на Захадзе Маскоўскай патрыярхіі ды рэзка нэгатыўна ставілася да камунізму. Беларускія япіскапы РЗПЦ і падначаленыя ім сьвятары насамрэч апекаваліся беларусамі ў лягерах для перамешчаных асоб, спрыялі іхнаму расьсяленьню ў розныя краіны, падпісвалі й афармлялі патрэбныя дакумэнты. Заўважных зьмен у рэлігійных практыках з далучэньнем да РЗПЦ таксама не назіралася. Таму шмат хто індыфірэнтна ў спрыня ў праблему адносна таго, каму мусяць падпарадкоўвацца на эміграцыі беларускія сьвятары. Найлепшым чынам адлюстраваў гэтую сытуацыю прыклад архіяпіскапа Апанаса: з аднаго боку, яго, як і іншых япіскапаў, вінавацілі за палітычную здраду, з іншага — да набажэнстваў ставіліся прыхільна.
Падтрымка япіскапаў грамадзкімі дзеячамі з кола БЦР трывала некалькі гадоў і саслабла пры канцы 1940-х — пачатку 1950-х. У 1946 г. перайшоў у каталіцтва япіскап Бранскі Павал (Мяленьцеў). 30 сьнежня 1950 г. памёр кіраўнік БАПЦ мітрапалі т Панцеляймон, 3 верасьня 1951 г. — Венядзікт (Бабкоўскі). Зь іх сыходам намінальная аўтаномія Беларускай мітраполіі ў складзе РЗПЦ зьнікла. Пазасталыя япіскапы так і не паддаліся на ўгаворы вярнуцца ў БАПЦ, а таму цікавасьць да іх з боку прыхільнікаў БЦР паступова сышла. Аднак на доўгія дзесяцігодзьдзі за прыхільнікамі БЦР замацавалася мянушка “зарубежнікі”, якая насамрэч ужо не адпавядала рэальнасьці, таксама як і мянушка “крывічы” датычна прыхільнікаў Рады БНР.
Між тым, уласны варыянт існаваньня “кананічнай” беларускай царквы рэлігійныя й сьвецкія дзеячы з кола БЦР знайшлі, празь беспасярэдняе падпарадкаваньне сваіх прыходаў юрысдыкцыі канстантынопальскага патрыярха. Менавіта з Канстантынопалю на пачатку XV ст. Беларусь атрымала аўтакефалію. Гэтая патрыярхія, як і сам патрыярх, паводле рашэньняў VII Усяленскага Сабору (VI ст.) лічыцца Усясьветнай, г.зн. галоўнай сярод праваслаўных цэркваў. Сёньня Канстантынопальскі патрыярхат ёсьць найбуйнейшай праваслаўнай структурай у сьвеце: у 1950-х гг. ён аб’ядноўваў 12 мітрапаліцтваў, 60 япархій: 39 у Грэцыі, 10 — на выспах вакол Грэцыі, а таксама па адной у Англіі, Аўстраліі, Паўночнай Амэрыцы. Менавіта на карысьць гэтай, не залежнай ні адкога іншага юрысдыкцыі, і аддалі перавагу беларускія сьвятары з кола БЦР. Ініцыятар “грэцкай юрысдыкцыі” а.Мікалай Лапіцкі казаў: “З Канстантынопалю нашы продкі прынялі праваслаўную веру, а таму Бізантыя зьяўляецца маткай нашай Беларускай Праваслаўнай Царквы, а не Масква”. Аднак пераход пад апекаваньне Канстантынопалю ўжо адбываўся па-за паваеннай Нямеччынай і Аўстрыяй, і найперш у ЗША.
Усе згаданыя палітычныя, рэлігійныя і моўныя супярэчнасьці справакавалі глыбокі раскол сярод беларускіх уцекачоў, адштурхнулі ад грамадзкай дзейнасьці вялікую колькасьць эмігрантаў, што не жадалі браць удзелу ў спрэчках і часта не разумелі іх прычын.
Сапраўды, прыхільнікі і Радаслава Астроўскага і Міколы Абрамчыка былі патрыётамі-незалежнікамі, вызнавалі ідэалы 25 Сакавіка і лічылі галоўнай мэтай змаганьня стварэньне незалежнай беларускай дзяржавы з усімі яе дэмакратычнымі атрыбутамі, нэгатыўна ставіліся да бальшавізму й не прызнавалі БССР. А карані расколу палягалі ў рэчышчы міжасабовых дачыньненьняў і пэрсанальных амбіцый лідэраў, а не ў ідэалягічных супярэчнасьцях іх праграм.
Праўда, за падзел беларускай эміграцыі сталі зьвінавачваць савецкія спэцслужбы, якія, нібыта, імкнуліся не дапусьціць адзінства беларускай эміграцыі. Зазначалі, што непасрэдна да расколу спрычыніўся славуты савецкі разьведчык Кім Філбі. Ён быў шэфам сакрэтнага аддзелу брытанскай выведкі (аддзел 9) і сапраўды ў 1945—1946 гг. навязаў кантакты з Радаславам Астроўскім. Аднак імкненьне сьпісаць раскол выключна на дзейнасьць савецкай выведкі наўрад ці можа мець абгрунтаваньне. Асноўнымі прычынамі расколу былі ўласныя амбіцыі беларускіх палітычных дзеячоў, іх жаданьне аднаасобна кіраваць на эміграцыі ды рэпрэзэнтаваць Беларусь на міжнароднай арэне, а таксама няўменьне ісьці на кампраміс з апанэнтамі.
5. Выезд зь Нямеччыны
Выезд зь лягераў Ды-Пі пачаўся ў ліпені 1947 г. і доўжыўся да пачатку 1950-х гадоў. Усяго Міжнародная арганізацыя па справах уцекачоў (IRO) дапамагла выехаць на сталае месца жыхарства ў розныя краіны сьвету 1 млн. 39 тыс. чалавекам.
Для выезду неабходна было атрымаць запрашэньне зь якой-небудзь краіны, кожная зь якіх выказвала свой інтэрас і свае патрабаваньні да імігрантаў. Прыкладам, іміграцыйная палітыка Вялікабрытаніі была скіравана на тое, каб прыцягнуць болей працоўных рук. І ў выніку брытанскія выспы прынялі больш за 80 тыс. чужынцаў (Ды-Пі). Меркавалася, што частка зь іх, адпрацаваўшы пэўны тэрмін на вугальных шахтах, тэкстыльных фабрыках ці ў сельскай гаспадарцы, пакіне краіну. І сапраўды, па сканчэньні тэрміну кантрактнай працы блізу чвэрці былых Ды-Пі выехалі на сталае месца жыхарства з Брытаніі ў іншыя краіны. Аўстралія таксама аддавала перавагу маладым нежанатым мужчынам, якія асвойвалі б новыя землі, будавалі гідраэлектрастанцыі і г.д. Але ўжо ад 1949 г. гэта краіна пачала прымаць Ды-Пі цэлымі сем’ямі і сустрэла каля 182 тыс. імігрантаў.
З паваеннай Нямеччыны, Аўстрыі, Італіі Ды-Пі запрашалі таксама Канада (125 тыс. чалавек), Францыя (38 тыс. чалавек), Аргентына (33 тыс. чалавек), Бразылія (29 тыс. чалавек), Бэльгія (22 тыс. чалавек) ды іншыя краіны. 132 тыс. чалавек зьехалі ў Ізраіль Найбольшую колькасьць паваенных уцекачоў прынялі ЗША.
Перад выездам у Амэрыку кожны Ды-Пі мусіў прайсьці г.зв. “скрынінг” (ад анг. “фільтрацыя”, “прасейваньне”) — адмысловую праверку ў SIS (контрвыведка). Тут высьвятлялі, ці не зьяўляецца патэнцыйны перасяленец ваенным злачынцам або ворагам амэрыканскага ладу жыцьця — напрыклад, камуністам. Улічваючы згаданую вышэй барацьбу палітычных груповак у асяродку беларускіх уцекачоў, правяральнікі з выведкі не заўсёды рабілі правільныя высновы. На гэта працавалі тайныя й адкрытыя ўзаемныя зьвінавачаньні кандыдатаў на выезд (практыка такіх даносаў у коле грамадзкіх дзеячоў актыўна выкарыстоўвалася яшчэ за часам нямецкай акупацыі). Напрыклад, кіраўнік СБМ Слуцкай акругі журналіст Палікарп Манькоў на пачатку 1950-х праз такія даносы не прайшоў скрынінгу і не атрымаў амэрыканскай візы, а здолеў выехаць у ЗША толькі ў 1958 г. Пра падобныя справы згадваў і Яўхім Кіпель:
Ну, брат, нарэшце і мяне паклікалі да SІS. Першае ўражаньне супрацоўнікі SІS зрабілі на мяне такое, што яны нібыта хацелі мяне рэпатрыяваць. Прызнацца табе, я трошачкі струсіў, і, як хлапчук, пачаў запірацца: што ні я і г.д. Яны ўзялі кінулі мяне і паехалі. Тут я супакоіўся і сам паехаў да іх у Людвігсбург. Там я паказаў паперы свае і расказаў ім, хто я. Праз два дні яны йзноў прыехалі, апыталі мяне, а потым сказалі, каб я напісаў сваю біяграфію. У заключэньне яны сказалі, што пытаньне аб маёй эміграцыі вырашыцца ня так скора — празь месяц або два. У часе гутарак я зразумеў, што на мяне пададзены велізарнейшы данос, што я адным словам камуніст і ў лягерах, калі і быў, дык памагаў камуністам.
Пра ўсё гэта я даў грунтоўны адказ пра маю ролю ў Б[еларускай] Ц[энтральнай] Радзе да капітуляцыі і ў барацьбе з крывічамі пасьля капітуляцыі. Цікавіліся Астроўскім і Сабалеўскім, іншымі не цікавіліся. Дакумэнты мае аб лягерах трымалі тыдні два, а потым вярнулі, таксама цікавіліся дыплёмам, паказаў я ім усе газэты, якія я выдаваў. Ну вось і ўсё.
Ад твае нявесткі я атрымаў ліст. Пісала яна аб сваіх справах, больш за ўсё аб сваіх сяброўках.
Ну, брат, “крывічы” і даліся нам у знакі. Яны кажуць, што мяне ні за што ня пусьцяць у Амэрыку. Ігнатовічу адмовілі ў эміграцыі ў ЗША, прычыны невядомыя. Таксама па даносу [затрымалі] Жарскага сьвяшчэньніка і да гэтага часу яшчэ ня высьветлілі. Яму па даносу крывічэй прад’явілі абвінавачваньне, што ён агент маскоўскага патрыярха. Вось, брат, на якія гадасьці здольныя “крывічы”.
Натуральна, што й апанэнты, г.зн. прадстаўнікі крыла БЦР, ня грэбавалі такімі ж даносамі.
З пасьпяховым праходжаньнем скрынінгу патэнцыйны перасяленец з пакетам патрэбных дакумэнтаў выпраўляўся на поўнач Нямеччыны, бліжэй да партоў на Паўночным моры (Брэмэрхафэн, Гамбург, Вільгельмсхафэн) у часовыя транзытныя лягеры. У такіх лягерах эмігранты знаходзіліся ад некалькіх дзён да некалькіх тыдняў. У ЗША пасяленцы траплялі на амэрыканскіх ваенных караблях “Генэрал Старгіс”, “Генэрал Мюір”, “Генэрал Блэйк” ды інш. За адзін рэйс (а іх было за 400) перавозілі ад 700 да 900 чалавек. У часе пераезду ў ЗША на караблях працавалі беларускія лекары, выдаваліся беларускамоўныя бюлэтэні.
Атрыманьне запрашэньня й само падарожжа за акіян у невядомасьць рабілі вялікае ўражаньне на эмігрантаў. Беларускі грамадзкі дзяяч Леанід Галяк прыгадваў:
Празь некалькі дзён павезьлі нас у Брэмэрхафэн. Цягнік пад’ехаў амаль да самага карабля, там пастаяўшы з гадзіну ў чарзе, трапілі на борт гэтага ваеннага транспарту. Мужчыны й жанчыны асобна. Паказалі, дзе знаходзіцца прызначанае памешканьне, а ложкі выбіралі самі. Ложкі ў два паверхі. Памешканьне вялікае, ад барту да барту — ніжэй паверхні вады. Пры кажным ложку ратаўнічая камізэлька набітая капокам. Ручны багаж у гэтым самым памяшканьні. (…) Са знаёмых на караблі былі: Сянькевічы, Палягошка, П.Кулеш, А.Плескачэўскі й Сапанкевіч. Усіх працаздольных прыдзялілі да розных рабочых брыгадаў. Я зрабіўся на час падарожжа маляром, маляваў карабель звонку.
Ліза Літаровіч (дзявочае прозьвішча Кайко) пісала:
Мае бацькі плянавалі паехаць у Аўстралію, куды выехаў мой брат Уладзімір, але ён ня мог нас узяць, бо мусіў адрабляць кантракт 2 гады. У між часе Church World Service брала ў Амэрыку і так мы прайшлі камісію і 2 лютага 1950 г. селі на ваенны параплаў General Sturgis, плылі 3 тыдні, бо пагода была вельмі бурлівая… На параплаве было 900 асобаў розных нацыяў. Палякі, украінцы, найбольш гэбраяў. І беларусаў можа 50 чалавек. Усіх прозьвішчаў ня ведаю… Грычыкі — 3 чалавекі — паехалі ў Каліфорнію, матушка Еўдакія Стукаліч [маці Юркі Віцьбіча. — А.Г.] ехала з намі, і мы ёй апекаваліся. Стукалічы былі ў адным з намі бараку ў Міхэльсдорфе.
Лекцыя 2. Афармленьне беларускай дыяспары ў ЗША
Плян:
1. Выезд у ЗША (Закон Трумэна)
2. Рэгіёны расьсяленьня (штаты, асяродкі, гарады)
3. Першыя беларускія арганізацыі ў ЗША
4. Стварэньне БККА
5. Залежнасьць беларускай грамадзкай дзейнасьці ад амэрыканскай замежнай палітыкі
1. Выезд у ЗША (Закон Трумэна)
Яшчэ ў чэрвені 1944 г. прэзыдэнт Франклін Дэлано Рузвэльт абвясьціў пра стварэньне ў горадзе Асвэга (штат Нью-Ёрк) спэцыяльнага часовага лягеру для тысячы ўцекачоў. Сюды прыбылі 982 чалавекі з Італіі, якія па сканчэньні вайны мусілі вярнуцца на радзіму. Аднак пераважная бальшыня насельнікаў гэтага лягеру адмовілася выяжджаць у Эўропу і ў 1945 г. яны, паводле пастановы прэзыдэнта Гары Трумэна, атрымалі статус імігрантаў. Тая ж дырэктыва ад 22 сьнежня 1945 г. вызначала й новы, спрыяльны для ўцекачоў, парадак выдачы віз імігрантам з паваеннай Эўропы. Кандыдаты на прыезд у ЗША мусілі атрымаць г.зв. “карпаратыўны афідавіт” — запрашэньне ад якой-небудзь грамадзкай арганізацыі, што возьме на сябе апекаваньне новапрыбылымі ў ЗША.
Арганізацыяй перасяленьняў і апекаваньнем іх займаліся некалькі дабрачынных інстытуцый. Найбольш спрычыніліся пратэстанцкая ўсясьветная арганізацыя Church World Service, каталіцкая дабрачынная Caritas Catholica; з грамадзкіх арганізацый вялікую ролю ў запрашэньні ўцекачоў з СССР адыграў Талстоўскі фонд (Tolstoy Foundation), заснаваны дачкой расейскага пісьменьніка Ганнай Талстой.
У выніку рэалізацыі пастановы Трумэна да канца чэрвеня 1948 г. у ЗША прыбыло больш за 41 тыс. Ды-Пі. Сярод іх было каля 16 тыс. нараджэнцаў Нямеччыны, каля 12 тыс. — Польшчы, каля 3,5 тыс. — Чэхаславаччыны, каля 2 тыс. — СССР, а таксама асобы з іншых краін. Былі сярод іх і беларусы, якіх, праўда, дастаткова рэдка ўлічвалі як асобную нацыянальную групу.
Відочна, што попыт на ўезд у ЗША сярод Ды-Пі ў Эўропе быў значна большы, чым прадугледжвала пастанова Трумэна 1945 г., і 41 тыс. прыбылых у краіну істотна не паменшыла канцэнтрацыі ўцекачоў на тэрыторыях паваеннай Нямеччыны, Аўстрыі й Італіі. Таму ў 1948 г. амэрыканскі прэзыдэнт ініцыяваў разгляд і прыняцьцё Кангрэсам адмысловага Закону аб перамешчаных асобах (The Displaced Persons Act 1948), які прадугледжваў запрашэньне ў ЗША каля 400 тыс. Ды-Пі да канца 1951 г. Дзякуючы гэткаму рашэньню, з 1 ліпеня 1948 г. да 31 сьнежня 1951 г. у краіну пераехала 339 тыс. чалавек розных нацыянальнасьцяў, што складае амаль траціну (31,6%) ад усёй колькасьці зарэгістраваных Ды-Пі. Бальшыню эмігравалых у ЗША паводле новага закону складалі нараджэнцы Польшчы (амаль 155 тыс. асоб). Пераехалі за акіян 74 тыс. украінцаў, 37,5 тыс. жыхароў Латвіі, каля 25 тыс. літоўцаў, 20 тыс. жыхароў Югаславіі, каля 13,5 тыс. вугорцаў і прадстаўнікі іншых нацыянальных груп. Найбольш беларусаў пераехала ў ЗША таксама ў выніку спрыяньня памянёнага закону 1948 г.
Дакладны лік беларусаў, што перабраліся з Эўропы ў ЗША, вызначыць немагчыма, бо ў афіцыйнай статыстыцы асобна яны зазвычай не пазначаліся і найчасьцей прыбывалі паводле польскай квоты (як былыя польскія грамадзяне). З улікам колькасьці беларускіх Ды-Пі, жаўнераў Арміі Андэрса, а таксама афіцыйнай статыстыкі, можна меркаваць, што ў ЗША па вайне перабралася каля 20 тыс. беларусаў.
Злучаныя Штаты Амэрыкі прымалі чужынцаў адразу цэлымі сем’ямі. Акрамя згаданага вышэй афідэвіту (запрашэньня), патрабаваліся ашуранс (страхавое паручыльніцтва, якое ўлучала страхаваньне запрошанай асобы, а таксама забранаваньне месца працы), а часам і заклад за пераезд — 150 даляраў на чалавека. А раз у бальшыні нашых суайчыньнікаў такіх грошай не было, дык іх укладала адна з вышэй названых арганізацый. У некаторых выпадках цягам году ці некалькіх гадоў затрачаную суму імігрант мусіў вярнуць або адпрацаваць у любым вызначаным месцы.
2. Рэгіёны расьсяленьня (штаты, асяродкі, гарады)
Геаграфія расьсяленьня новых беларускіх імігрантаў у ЗША вельмі шырокая: ад Новай Англіі на беразе Атлянтычнага акіяну (Нью-Гэмпшыр, Мэйн, Масачусэтс, Канэктыкут, Род-Айлэнд) да ўзьбярэжжа Ціхага акіяну — Каліфорніі, Арэгону, Вашынгтону. Шмат хто, найперш выпісаныя Church World Service, выправіліся адпрацоўваць кантракты ў заходнія і паўднёва-заходнія землі — Арызону, Арканзас, Аклахому, дзе жылі фундатары, што дасылалі запрашэньні. Сям’я Рагалевічаў, напрыклад, апынулася ў Пэнсыльваніі, Кіркевічы — у Каліфорніі, Палюховічы — у Паўночнай Караліне, Бахары — у Місысыпі, Шыбуты — у Каларада, Вайцяхоўскія — у Арканзасе.
Нашы суайчыньнікі ня мелі асаблівага выбару, пасьля сталінскіх рэпрэсій, нямецкай акупацыі, паўгалоднага існаваньня ў Ды-Пі-лягерах з пагрозай выдачы савецкім рэпатрыяцыйным місіям яны першым часам радаваліся любой працы. З прыездам у ЗША многім давялося забыцца на ранейшую — часам інтэлектуальную — працу або адукацыю. Рабочыя, сяляне, былыя вайскоўцы, інтэлігенты аказаліся ў аднолькавых умовах, і бальшыня пачынала зь некваліфікаваных і малааплатных работ.
Кадравы ваенны, шэф Беларускай краёвай абароны, а на эміграцыі адзін з кіраўнікоў Рады БНР, старшыня Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня Франц Кушаль зарабляў на жыцьцё ў ЗША, працуючы ліфтэрам: падчас пераезду ў ЗША Кушалю было 55 гадоў (нарадзіўся ў 1895 г.) — залішні ўзрост для перавучваньня. Акрамя таго, ён ня ведаў і не хацеў вучыць ангельскай мовы. Жонка ж ягоная, беларуская паэтка Натальля Арсеньнева, на адным зь нью-ёрскіх прадпрыемстваў раскладала ў слоікі гуркі. Выпускнік Віленскага ўнівэрсытэту, магістар права, перакладчык Леанід Галяк (нарадзіўся ў 1910 г.) намазваў вафлі салодкай патакай на фабрыцы ў Нью-Ёрку. Сьвятар Мікалай Лапіцкі пакаваў на фабрыцы лямпы для тэлевізараў Навуковец, супрацоўнік Інбелкульту Яўхім Кіпель па прыезьдзе ў ЗША працаваў на кандытарскай фабрыцы, ягоная жонка Марыя Кіпель, настаўніца з адукацыі, палола кветкі ў парніках. Віцэ-прэзыдэнт БЦР, пасол польскага сойму Юры Сабалеўскі рабіў сталяром у нью-ёрскім шпіталі. Для тых, хто паходзіў зь сялян, зь вёскі, пераезд у ЗША быў пераходам на новы ровень жыцьця.
Многія паваенныя эмігранты, прыяжджаючы ў ЗША, абіралі месцам пражываньня горад Нью-Ёрк або сяліліся ў штаце Нью-Джэрзі. Нягледзячы на тое, што гэта нікнэйм (nickname) “штат садоў” (Garden state), Нью-Джэрзі ёсьць прамысловым штатам: тут былі сканцэнтраваны фармацэўтычная, хімічная, электронная, аўтамабільная, харчовая вытворчасьці, месьціліся значныя сельскагаспадарчыя прадпрыемствы. Працы — хоць і некваліфікаванай — тут мелася хапіць усім.
Разам з тым, у Нью-Джэрзі няма буйных прамысловых цэнтраў. Толькі чатыры гарады сёньня маюць насельніцтва больш за 100 тыс. чалавек. Бальшыня мястэчак — з насельніцтвам па 10—20 тыс.
Прыбылыя ў Нью-Джэрзі беларусы сяліліся ў розных кутках штату. У паўночнай частцы яны жылі ў акругах Юніён, Гудзон, Эсэкс: у гарадах Гарфілд, Уолінгтан, Рутэрфорд, Кліфтан. Гэтыя мястэчкі разьмешчаны за дзясятак кілямэтраў на паўночны захад ад Нью-Ёрку. Вялікае паселішча беларусаў зьявілася ў Пасэйку. Тут пасьля вайны жыло каля 50 тыс. чалавек, і амаль дзясятую частку іх складалі беларусы (пераважна старой эміграцыі). З паваенных імігрантаў у Пасэйку пасяліліся Яўхім і Марыя Кіпелі, Сымон Жамойда, Бэрнард Букатка, а.Мікалай Лапіцкі, у блізкіх Ірвінгтане й Гарфілдзе — Анатоль Плескачэўскі, Эмануіл Ясюк, Аляксандар Русак.
Іншы беларускі асяродак утварыўся ў цэнтральнай частцы штату: у гарадах Саўт-Рывэр, Нью-Брансўік, Іст-Брансўік. Самая ж моцная грамада беларусаў склалася ў Саўт-Рывэры (акруга Мідлсэкс).
Першыя беларусы сталі сяліцца ў Саўт-Рывэры ад канца ХІХ — пачатку ХХ стст. поруч зь вялікімі асяродкамі вугорцаў (вэнграў), палякаў, габрэяў. Беларусь не фігуравала ў перапісе як краіна паходжаньня імігрантаў: на тагачаснай палітычнай мапе такой краіны й не было. Праўда, не было й Польшчы, аднак новапрыбылыя пазначалі яе як край свайго паходжаньня. Аднак беларусы, адрозна ад палякаў, на той час былі нацыянальна несьвядомымі. Падобна, што сярод тых, хто называў месцам свайго нараджэньня Польшчу, былі ня толькі этнічныя палякі й габрэі, якія масава выяжджалі з тых зямель, але й беларусы-каталікі, а часам і праваслаўныя з Заходняй Беларусі (пераважна Віленшчыны й заходняй Меншчыны). Былі беларусы й сярод тых, хто задэкляраваў свае расейскія карані (бо паходзілі з Расейскай імпэрыі).
Каталікі, якія лічылі сябе палякамі й якіх тут налічвалася 252 сям’і з 450 дзецьмі, збудавалі ў пачатку ХХ ст. у Саўт-Рывэры касьцёл на гонар Маці Божай Вастрабрамскай. Лічыцца, што паходзілі яны пераважна зь Віленшчыны.
Можна дапусьціць, што на пачатку ХХ ст. ураджэнцы беларускіх зямель складалі ў Саўт-Рывэры некалькі соцень чалавек. Так, менавіта сяляне з ваколіц Менску, Маладэчна, Вялейкі збудавалі ў 1905—1906 гг. у горадзе Рускую праваслаўную царкву сьв. Пятра й Паўла й заснавалі ўласную парафію. У 1906—1915 гг. тут налічвалася 250 парафіян. Сярод праваслаўнага насельніцтва абсалютная бальшыня ў гэтым горадзе — нашы землякі.
Беларускія насельнікі Саўт-Рывэру пачатку ХХ ст. не сьвядоміліся беларусамі: праваслаўныя лічылі сябе за рускіх, каталікі — за палякаў. І першыя, і другія гутарылі між сабой па-беларуску і почасту ня ведалі ні расейскай, ні польскай мовы.
На “рускіх” могілках пры праваслаўнай царкве сьв. Пятра й Паўла больш чым на 90% магільных пліт — беларускія прозьвішчы, пераважна зь вялейска-маладэчанскага рэгіёну. Уласна расейскія прозьвішчы сустракаюцца на адносна нядаўніх пахаваньнях, г.зн. належаць пазьнейшым імігрантам.
3. Першыя беларускія арганізацыі ў ЗША
Першым беларусам, які пасьля ІІ Усясьветнай вайны прыехаў у Саўт-Рывэр, быў, напэўна, Франук Шаўроўскі — былы начальнік паліцыі ў мястэчку Лебедзева (Маладэчанскі раён). Яго “выпісалі” (даслалі запрашэньне й паручыльніцтва) зь Нямеччыны сваякі, што перасяліліся ў Саўт-Рывэр яшчэ да пачатку І Усясьветнай. Франук Шаўроўскі затым выпісаў зь Нямеччыны Майка Філіповіча, а на пачатку 1948 г. у Саўт-Рывэр зь Нью-Ёрку да сваякоў жонкі Ніны Корсак, што таксама паходзіла зь Лебедзева пад Маладэчнам, пераехаў Барыс Кіт.
Шаўроўскі, Кіт і Філіповіч аб’ядналіся й сталі сыстэматычна выпісваць зь Нямеччыны суайчыньнікаў. Паралельна ў Нью-Ёрку гэтым займаліся Іван Ермачэнка й Віктар Чабатарэвіч. Увосень 1948 г. сваю ініцыятыву яны аформілі юрыдычна, заснаваўшы й зарэгістраваўшы ў Олбані (сталіца штату Нью-Ёрк) Злучаны беларуска-амэрыканскі дапамаговы камітэт. Ідэя масава выпісваць беларусаў узьнікла ў Франука Шаўроўскага, які празь некаторы час адышоў ад актыўнага грамадзкага жыцьця, але сваёй дзейнасьцю на пачатковым этапе заўважна спрычыніўся да беларусізацыі Саўт-Рывэру.
Ад 1949 г. каардынаваць працэс выпісваньня беларускіх сямей зь лягераў Ды-Пі стаў Барыс Кіт. Ягоны дом на Герман-стрыт (Herman street, 24) стаў сапраўдным беларускім штабам. Тут, а таксама ў адмыслова нанятым Злучаным беларуска-амэрыканскім дапамаговым камітэтам доме на Юніён-стрыт разьмяшчалі на некалькі дзён новапрыбылых, папярэдне сустрэўшы іх у нью-ёрскім порце й правёўшы ў Саўт-Рывэр.
У Саўт-Рывэры ці яго ваколіцах новыя эмігранты-мужчыны працавалі або на заводзе “Форд”, або ў прыватных гаспадароў і на дробных прадпрыемствах, жанчыны — на фабрыках вопраткі або таксама на невялікіх прадпрыемствах. Заробак мужчын быў крыху вышэйшым за жаночы: ад 80 цэнтаў да 1 даляра за гадзіну (6,4—8 даляраў за дзень або да 200 даляраў за месяц). Жанчыны атрымоўвалі 60 цэнтаў за гадзіну (4,8 даляраў за дзень). На ежу выдаткоўвалі блізу 1 даляра на дзень, наняць кватэру каштавала 20—30 даляраў за месяц, патрыманы аўтамабіль — ад 500 даляраў, уласны дом, залежна ад раёну і ўпарадкаваньня, — ад 3 да 12 тыс. даляраў.
Барыс Кіт афармляў запрашэньні беларускім Ды-Пі на просьбу Беларускага цэнтральнага прадстаўніцтва ў Нямеччыне — грамадзкай арганізацыі, што аб’ядноўвала прыхільнікаў БЦР. Кіраўнік арганізацыі Аляксандар Русак раіў, каго трэба найперш выпісаць, складаў сьпісы, афармляў усю неабходную дакумэнтацыю і вёў працу ў Нямеччыне. Барыс Кіт і ягоныя паплечнікі рыхтавалі патрэбныя для ўезду паперы, рабілі афідавіты (запрашэньні) і ашурансы (страхавалі імігрантаў), шукалі ім працу, дамаўляючыся з працадаўцамі, — і нарэшце высылалі запрашэньні ў Нямеччыну.
Дзякуючы саўт-рывэрскаму аддзелу Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту ды асабіста Барысу Кіту, у ЗША перабраліся Хведар Шыбут зь сям’ёй, Вячаслаў і Вольга Сэлях-Качанскія, браты Шчорсы, Іван Касяк, Мікалай Шчаглоў-Куліковіч, Часлаў Найдзюк, Юры Віцьбіч, Хведар і Леў Высоцкія, Сьвятаслаў Коўш, Аляксей Шудзейка, Пётра Орса, Аўген Кудасаў, Вітаўт Рамук, Аўген Вярбіцкі, Філарэт Родзька зь сям’ёй, Эмануіл Ясюк, Мікалай Хмыз ды інш. Было даслана запрашэньне й пісьменьніку ды журналісту Хведару Ільляшэвічу. Але 6 лістапада 1948 г. ён загінуў у аўтамабільнай катастрофе ля Ватэнштэту ў паўночна-заходняй Нямеччыне.
Так, на пачатку 1950-х гг. Саўт-Рывэр стаў сталіцай прыхільнікаў БЦР ня толькі ў ЗША, але й ва ўсім заходнім сьвеце. Паўстаньню тут “беларускага” гораду з колькімі арганізацыямі паспрыяла й заснаваньне ў 1950 г. беларускай праваслаўнай парафіі сьв. Эўфрасіньні Полацкай (настаяцель — а.Мікалай Лапіцкі). Беларуская царква прыцягнула ў Саўт-Рывэр яшчэ больш народу, бо рэлігійная самасьвядомасьць у беларускіх імігрантаў часам пераважала над нацыянальнай. Ад пачатку 1950-х у Саўт-Рывэры сталі рэгулярна зарганізоўвацца імпрэзы й грамадзкія сходы пад эгідай БЦР і прыязных ёй арганізацый. Тут прайшлі ўсе кангрэсы беларусаў Амэрыкі, тры зь пяці праведзеных у ЗША пленумаў БЦР. Адбылося ў Саўт-Рывэры й некалькі зьездаў беларусаў Канады й ЗША.
Прыклад Саўт-Рывэру паказальны для цэлага штату Нью-Джэрзі, які ўжо на самым пачатку 1950-х стаў самым па-грамадзку актыўным беларускім штатам у ЗША. Тут склаўся моцны асяродак Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня, дзейнічалі два з чатырох аддзелаў Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту (у Пасэйку й Саўт-Рывэры). З часам у штаце Нью-Джэрзі былі адкрыты чатыры беларускія праваслаўныя парафіі: у Саўт-Рывэры, Гайлэнд-парку / Нью-Брансўіку, Пасэйку, Дораці. Акрамя таго, толькі ў Нью-Джэрзі былі заснаваны ўласныя беларускія нэкропалі: у Іст-Брансўіку (парафіі БАПЦ Жыровіцкай Маці Божай) і Саўт-Рывэры (парафіі сьв. Эўфрасіньні Полацкай у юрысдыкцыі канстантынопальскага патрыярха).
У выніку актыўнай дзейнасьці асобных беларускіх дзеячоў паваеннай эміграцыі на невялікай тэрыторыі аднаго штату ЗША сканцэнтравалася даволі значная група беларусаў. Яны вызначаліся даволі высокім (параўнальна з імігрантамі папярэдніх хваляў) узроўнем нацыянальнай сьвядомасьці. Гэта давала трывалы грунт для стварэньня беларускіх арганізацый і наладжваньня грамадзкага жыцьця беларусаў у розных яго праявах.
Нязважна на тое, што беларусы ў ЗША жывуць ува ўсіх 50 штатах, беларускія арганізацыі існуюць у 8: Нью-Ёрк, Нью-Джэрзі, Агаё, Ілінойс, Мічыган, Каларада, Масачусэтс, Каліфорнія. Як азначалася вышэй, у ЗША беларускія імігранты прыехалі ўжо загадзя падзеленымі паводле палітычных прыхільнасьцяў і менавіта згодна зь імі пачалі ствараць свае арганізацыі — грамадзкія, моладзевыя, спартовыя, жаночыя ды інш.
Прыхільнікі БЦР заснавалі Злучаны беларуска-амэрыканскі дапамаговы камітэт, а прыхільнікі Рады БНР — Беларуска-амэрыканскую дапамогу;
прыхільнікі БЦР заснавалі Аб’яднаньне беларуска-амэрыканскай моладзі, прыхільнікі Рады БНР — Згуртаваньне беларуска-амэрыканскай моладзі;
прыхільнікі БЦР мелі Арганізацыю беларускіх вайскоўцаў, прыхільнікі Рады БНР — Згуртаваньне беларускіх вэтэранаў;
прыхільнікі БЦР стваралі парафіі ў юрысдыкцыі канстантынопальскага патрыярха, прыхільнікі Рады БНР — прыходы БАПЦ (у Брукліне, Гайлэнд-парку, Кліўлэндзе, у 1960-х гг. — у Дэтройце);
прыхільнікі БЦР мелі Арганізацыю беларускіх жанчын, прыхільнікі Рады БНР — жаночую сэкцыю пры Беларуска-амэрыканскім задзіночаньні.
Часам палярныя арганізацыі ствараліся сынхронна. Але самую першую паваенную арганізацыю беларусаў у ЗША — Злучаны беларуска-амэрыканскі дапамаговы камітэт (ЗБАДК) — заснавалі менавіта БЦРаўцы.
Месцам стварэньня й легальна-юрыдычнага афармленьня першых беларускіх арганізацый у ЗША стаў Нью-Ёрк: ЗБАДК у лістападзе 1948 г. і БАЗА ў 1949 г.
Адным зь першых прыехаў у ЗША Іван Ермачэнка. Адразу пасьля пераезду ён разам зь лекарскай практыкай распачаў і актыўную грамадзкую працу. У траўні 1948 г. ён быў прызначаны паўнамоцным паслом БЦР у ЗША. Пабачыўшы складанасьці ў дапамозе прыезду беларускіх Ды-Пі і цяжкія ўмовы іх жыцьця ў Нямеччыне, Іван Ермачэнка зрабіў спробу наладзіць сувязі са старой беларускай эміграцыяй і заклікаць яе да падмогі суродзічам у Эўропе — на ўзор украінскай, польскай, расейскай дыяспар.
Дзяяч зьвярнуўся да старой эміграцыі праз расейскамоўную прэсу й заклікаў стварыць у Амэрыцы беларускую грамадзкую арганізацыю — зямляцтва, мэтай якога мае быць дапамога суайчыньнікам у Нямеччыне запрашэньнямі, грашыма, працай і жыльлём.
За гэты неадназначны, з нацыянальнага гледзішча, зварот Івана Ермачэнку крытыкавалі ў беларускім друку. Прадстаўнікі ж старой іміграцыі пераважна сустрэлі заклік маўчаньнем. Шмат хто зь іх пад уплывам камуністычных і расейскіх прапагандыстаў з падазронасьцю ставіліся да новапрыбылых, лічылі іх нацысцкімі злачынцамі.
Колькасьць новапрыбылых беларусаў, між тым, з кожным месяцам усё большала. Таму насьпела патрэба заснаваць уласную арганізацыю самапомачы, а таксама сваё пэрыядычнае выданьне, якое выконвала б камунікацыйныя функцыі, гуртуючы раскіданых па ўсёй краіне беларусаў. Да таго ж, арганізацыя самапомачы ці ўзаемадапамогі плянавала стаць трывалым фінансавым падмуркам для эмігрантаў, бо зьбірала б добраахвотныя ўнёскі ад суайчыньнікаў і дапамагала тым, хто меў у гэтым патрэбу: суайчыньнікам у Ды-Пі-лягерах або імігрантам пры пераезьдзе й разьмяшчэньні іх у ЗША. Аналягічна дзейнічалі расейскія, украінскія, польскія ды іншыя арганізацыі.
Задумы ўдалося ажыцьцявіць увосень 1948 г. У верасьні было заснавана першае ў ЗША паваеннае пэрыядычнае выданьне на беларускай мове — часопіс “Беларус у Амэрыцы”. Гэты месяцовік, выдаваны рататарным спосабам, выходзіў да сакавіка 1949 г. у Саўт-Рывэры. Матэрыялы ў ім друкаваліся па-беларуску і па-ангельску. Рэдактарамі выданьня былі Янка Ніхаёнак і Барыс Кіт. Напэўна, супрацоўніцтва рэдактараў было абумоўлена іх ранейшым знаёмствам, яшчэ падчас нямецкай акупацыі. Сын эмігрантаў першай хвалі (бацькі вярнуліся на Маладэчаншчыну ў першай палове 1920-х) Янка Ніхаёнак жыў у Лебедзеве, дзе ў 1941 г. некаторы час у бацькоў жонкі жыў і Барыс Кіт. Але ў Амэрыцы пасьля кароткага супрацоўніцтва шляхі двух дзеячоў разышліся. Янка Ніхаёнак улетку 1949 г. стаў адным са стваральнікаў Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня, то бок прызнаў вяршэнства палітычнай плятформы Рады БНР. Барыс Кіт у лістападзе 1948 г. стаў адным са стваральнікаў Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту — арганізацыі, сябры якой пераважна падтрымлівалі БЦР.
Магчыма, менавіта гэтая акалічнасьць і паўплывала на тое, што выданьне “Беларуса ў Амэрыцы”, які меў шанец стаць агульнаэміграцыйным пэрыёдыкам, было спынена на чацьвёртым нумары. Надалей беларускія выданьні, засноўваныя ў ЗША, адразу вызначаліся ў сваіх палітычных прыярытэтах.
8 лістапада 1948 г. паўстала першая паваенная беларуская арганізацыя ў ЗША: у штаце Нью-Ёрк быў зарэгістраваны з правам юрыдычнай і фінансавай дзейнасьці Злучаны беларуска-амэрыканскі дапамаговы камітэт (ЗБАДК). У першы яго ўрад увайшлі: Іван Ермачэнка (старшыня), Барыс Кіт, Майк Філіповіч ды амэрыканка ўкраінскага паходжаньня Джын Скуба (Jean Skuba), якая шмат дапамагала беларусам.
Паводле статуту арганізацыі, мэтамі ЗБАДК былі: наладзіць сувязі між прадстаўнікамі дзьвюх хваляў эміграцыі, дапамагаць новым эмігрантам адаптавацца ў краіне, аказваць дапамогу суайчыньнікам у Нямеччыне, рэпрэзэнтаваць Беларусь і беларускую дыяспару перад амэрыканскімі ўладамі як на фэдэральным, так і штатавым узроўні.
Нягледзячы на ўласную ініцыятыву ў стварэньні арганізацыі і вялікі абсяг заплянаванай дзейнасьці, празь некалькі месяцаў па заснаваньні ЗБАДК доктар Іван Ермачэнка пакінуў пасаду яго старшыні. Прычынай сталі даносы, зробленыя беларускімі “добразычліўцамі” ў амэрыканскую выведку. Дзеяча зьвінавацілі за цеснае супрацоўніцтва зь немцамі падчас акупацыі Беларусі. Аднак галоўнай прычынай даносаў было, верагодна, імкненьне палітычных апанэнтаў спыніць кантакты Івана Ермачэнкі з амэрыканскімі чыноўнікамі. Ермачэнка меў трыццацігадовы досьвед міжнароднай працы і мог хутка наладзіць шчыльныя стасункі з Вашынгтонам. Ува ўмовах канкурэнцыі за рэпрэзэнтацыю перад амэрыканскімі ўладамі беларускіх інтарэсаў палітычныя апанэнты (у гэтым выпадку зь лягеру прыхільнікаў Рады БНР) імкнуліся як мага больш сапсаваць рэпутацыю Ермачэнкі ў вачах амэрыканцаў. Зьвінавачаньні настолькі моцна паўплывалі на чалавека, што ён ня толькі пакінуў пасаду кіраўніка ЗБАДК, але й на нейкі час наагул сышоў з актыўнага грамадзкага жыцьця, беручы толькі пасіўны ўдзел у імпрэзах і сьвяткаваньнях. Пасьлядоўнае цкаваньне давяло Ермачэнку ў 1949 г. да дэпрэсіі.
Новым старшынём ЗБАДК стаў доктар Мікалай Сьцяпанаў, які кіраваў арганізацыяй да лістапада 1949 г. — часу правядзеньня Другога Зьезду, калі кіраўніком Галоўнай управы быў абраны Барыс Кіт. На наступным, Трэцім Зьезьдзе (5 лютага 1950 г.), ЗБАДК узначаліў доктар Мікалай Шчорс.
Да 1950 г. філіялы Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту ўжо існавалі ў Нью-Ёрку (тут быў створаны першы аддзел), Пасэйку, Саўт-Рывэры, Лос-Анжэлесе. У 1953 г. у ЗБАДК налічвалася дзьвесьце актыўных сябраў ва ўсіх штатах краіны.
Натуральна, што Камітэт спрыяў найперш прыезду ў ЗША прыхільнікаў БЦР. А пасьля ўжо й прыхільнікі Рады БНР выпісвалі сваіх паплечнікаў. Уласную арганізацыю — Беларуска-амэрыканскае задзіночаньне (БАЗА) — яны стварылі на паўгода пазьней за ЗБАДК, 31 ліпеня 1949 г. на сходзе актыву ў Нью-Ёрку.
Акрамя ЗБАДК, прыхільнікі БЦР ад самага пачатку сваёй дзейнасьці ў ЗША заснавалі шэраг іншых арганізацый, забясьпечваючы разнастайнасьць форм удзелу беларусаў у грамадзкім жыцьці, а таксама імкнучыся перамагчы ў суперніцтве з палітычнымі апанэнтамі з кола Рады БНР.
Улетку 1949 г. — 31 ліпеня 1949 г. — было створана Беларуска-амэрыканскае задзіночаньне, якое аб’яднала прыхільнікаў Рады БНР. Арганізацыя існуе й сёньня.
Старшыні БАЗА:
Мікола Гарошка (1949—1952), Кушаль (1952—1954), Тулейка (1954—1957), Кунцэвіч (1957—1959), Мярляк (1959—1963), Станкевіч (1963—1965), Мікола Гарошка (1965—1967), У.Курыла (1967—1969), Вячка Станкевіч (1969—1971), Расьціслаў Гарошка (1971—1975), Шукелойць (1975—2007), Вячка Станкевіч з 2007.
4. Стварэньне БККА
ЗБАДК, з прычыны сацыяльна-дабрачыннай скіраванасьці, ня мог каардынаваць дзейнасьці ўсіх суполак сваіх прыхільнікаў. Таму паўстала ідэя стварэньня новай арганізацыі, якая пераняла б на сябе агульныя функцыі “рэпрэзэнтацыі беларускага грамадзтва перад амэрыканскім грамадзтвам”.
Ініцыятарам заснаваньня такой арганізацыі быў старшыня ЗБАДК Мікалай Шчорс, якога падтрымалі Лёнгіна Брылеўская й Аляксандар Русак. У жніўні 1950 г. яны выдалі зварот “Да Беларускае Арганізаванае Грамадзкасьці ў ЗША”.
Сьледам за зваротам быў прыняты яшчэ адзін дакумэнт — “Арганізацыйныя асновы Першага Беларуска-Амэрыканскага кангрэсу ў Амэрыцы”, які рэглямэнтаваў прынцыпы адбору дэлегатаў. Удзельнікамі Кангрэсу маглі быць усе беларусы, што пражывалі ў гэтай краіне: як народжаныя ў ЗША, так і тыя, хто прыбыў у краіну некалькі гадоў таму ці зусім нядаўна. Дэлегат выступаў або ад арганізацыі, або ад пэўнага асяродку (паселішча, гораду, штату) — абсалютная бальшыня новых эмігрантаў у гэты час, у 1950 г., працавала па кантракце, таму пераяжджала зь месца на месца, з гораду ў горад, са штату ў штат.
Запрашэньні на Кангрэс атрымалі ўсе аддзелы Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту. Чакалі прадстаўнікоў Арганізацыі беларускіх вайскоўцаў, Аб’еднаньня беларускіх жанчын, Аб’еднаньня беларускіх студэнтаў (БЦРаўскае), Аб’еднаньня праваслаўных беларусаў, Аб’еднаньня беларуска-амэрыканскай моладзі, Цэнтральнага прадстаўніцтва беларускай эміграцыі ў ЗША, Царкоўнай рады прыходу сьв. Эўфрасіньні Полацкай, Беларуска-амэрыканскай Рады ў Чыкага (Ігнат Лабач), Праваслаўнага Жыровіцкага брацтва ў Нью-Брансўіку, якое ўзначальваў Аляксандар Асіпчык. Згуртаваньне пісьменьнікаў і паэтаў у ЗША рэпрэзэнтаваў Юры Стукаліч (Віцьбіч).
Геаграфія індывідуальных запрашэньняў была шырокая. Іх атрымалі беларусы Нью-Ёрку, Брукліну, Гарфілду, Чыкага, Сан-Францыска, Дэйтану, Пуэбла, Арэгону, Дэтройту ды інш.
Былі таксама дасланы запрашэньні палітычным апанэнтам — БАЗА, Крывіцкаму навуковаму таварыству імя Пранціша Скарыны (старшыня — Янка Станкевіч), асобным суполкам БАЗА ў Кліўлэндзе, Саўт-Рывэры, Арганізацыі беларускіх студэнтаў (Міхась Тулейка), рэдакцыі газэты “Беларус”.
Аднак усе “крывіцкія” арганізацыі адмовіліся ад удзелу ў Кангрэсе. Дый калі б яны прынялі запросіны, наўрад удалося б зь імі дамовіцца. У пачатку 1950-х кожная з супрацьдзейных груп эміграцыі лічыла, што толькі яна мае права рэпрэзэнтаваць беларусаў за мяжой.
Арганізатары Кангрэсу запрасілі й прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў, журналістаў этнічных газэт, а таксама аўтарытэтных грамадзкіх дзеячоў: Язэпа Варонку — першага прэм’ера ўраду БНР у 1918 г., Юр’я Сабалеўскага, Івана Ермачэнку, Вітаўта Тумаша, а таксама доктара Аляксандра Багдановіча, баптысцкага прапаведніка Данілу Яську, пісьменьнікаў Уладзімера Клішэвіча (Каліфорнія) ды Масея Сяднёва (Саўт-Рывэр), гісторыка, выкладчыка Гарвардзкага ўнівэрсытэту Мікалая Вакару.
Былі дасланы запрашэньні і ў Канаду: у Вініпэг — Беларускай нацыянальнай радзе, а таксама Згуртаваньню беларусаў Канады і рэдакцыі “Беларускага эмігранта”. Меркавалася, што ў тым разе, калі ў Кангрэсе возьмуць удзел прадстаўнікі Канады, арганізацыя зможа называць сябе паўночнаамэрыканскай. Рыхтавалі нават адпаведныя праекты рэзалюцый. Але прадстаўнікі Канады на Кангрэс не зьявіліся: ЗБК і “Беларускі эмігрант” з палітычнага антаганізму, дэлегаты зь Вініпэгу — з прычыны аддаленасьці.
Такім чынам, задуманы як агульнабеларускі эміграцыйны форум Кангрэс ад самага пачатку рызыкаваў ператварыцца ў чарговую арганізацыю адной з груповак, што рэпрэзэнтуе прыхільнікаў БЦР.
І Кангрэс беларусаў Амэрыкі прайшоў 11 лютага 1951 г. у Саўт-Рывэры, у Залі Шакаў. Пратаколу мерапрыемства, як і бальшыні дакумэнтаў Кангрэсу, не захавалася, таму дакладная колькасьць прысутных невядомая. Але ўдзельнікі Кангрэсу згадвалі пра 30—40 чалавек. У І Кангрэсе бралі ўдзел прадстаўнікі ад ЗБАДК, Беларуска-амэрыканскай нацыянальнай рады (Чыкага), Аб’еднаньня беларуска-амэрыканскай моладзі, Аб’еднаньня беларускіх жанчын, Аб’еднаньня праваслаўных беларусаў, Цэнтральнага прадстаўніцтва беларускай эміграцыі.
Прыхільнікі Рады БНР на Кангрэс не прыехалі, таму форум стаў зьездам аднадумцаў — людзей, якія аднолькава бачылі мэты і задачы арганізацыі. Старшынём Кангрэсу дэлегаты абралі настаяцеля парафіі сьв. Эўфрасіньні Полацкай а.Мікалая Лапіцкага, які быў маральным аўтарытэтам для новых беларускіх эмігрантаў. Віцэ-старшынём стаў Язэп Ляшчынскі (Міхась Кавыль) — на той час галоўны рэдактар “Беларускай трыбуны”, друкаванага органу ЗБАДК. Сакратаром Кангрэсу была абрана Лёнгіна Брылеўская, а ў склад прэзыдыюму ўвайшлі Леў Высоцкі, Ігар Шчорс, Алег Махнюк і Лявон Шурак.
Найбольш прадстаўнічым зьездам беларусаў Амэрыкі — у гэтым выпадку прыхільнікаў БЦР — быў абвешчаны Кангрэс беларусаў Амэрыкі. Меркавалася, што яны будуць склікацца раз на тры гады. У форс-мажорных варунках павінен быў склікацца Надзвычайны кангрэс. Але гэтае права ніводнага разу больш чым за пяцьдзясят гадоў не скарыстоўвалася.
Выканаўчым органам кангрэсаў беларусаў Амэрыкі абвяшчаўся Беларускі кангрэсавы камітэт Амэрыкі (БККА), які мусіў весьці ўсю грамадзкую працу ў пэрыяд між форумамі. Сярод задач БККА былі: каардынаваць працу розных беларускіх арганізацый у ЗША, выступаць ад іх імя перад амэрыканскімі палітычнымі й грамадзкімі, а таксама міжнароднымі арганізацыямі. Выбары сябраў БККА мелі праходзіць шляхам патайнога галасаваньня на спаборнай аснове ці агульным сьпісам. Падчас Кангрэсу ўправа (урад) БККА здавала справаздачу яго ўдзельнікам, якія ацэньвалі зробленую працу, абіралі новы склад Кангрэсавага камітэту і рэвізійную камісію, вызначалі плян дзейнасьці на наступныя тры гады.
Першым старшынём БККА стаў Мікалай Шчорс — на той час кіраўнік арганізацыі, што зрабілася фундамэнтам БККА, — Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту. Акрамя яго, у склад БККА былі абраны: першы віцэ-старшыня — Ігнат Лабач (БАНР, Чыкага), другі віцэ-старшыня — Барыс Кіт (ЗБАДК, Каліфорнія), выканаўчы сакратар (скарбнік) — Іван Хіхлуша, сакратар — Міхась Сенька. Урад БККА: Сьвятаслаў Коўш (віцэ-старшыня Галоўнай управы ЗБАДК), які павінен быў курыраваць пытаньні культуры, асьветы і рэлігіі; Аляксандра Сабалеўская (АБЖ); Аляксандар Русак (старшыня Беларускага цэнтральнага прадстаўніцтва) — рэфэрэнт міжнародных зносін; Мікалай Філіповіч — скарбнік і рэфэрэнт сацыяльнага апекаваньня; Сымон Жамойда — прэс-сакратар.
Галоўнай мэтай Кангрэсу беларусаў Амэрыкі абвяшчалася “абарона інтарэсаў Амэрыкі і Беларусі”. Арганізацыя мусіла дзейнічаць ва ўсіх ЗША “шляхам супрацоўніцтва з урадам ЗША ды іншымі ўрадавымі дзейнікамі, з прадстаўніцтвам беларускага народу і праводзіць адпаведную дзейнасьць сярод амэрыканцаў беларускага паходжаньня”.
Асобны пункт статуту зазначаў, што Беларускі кангрэсавы камітэт Амэрыкі зьяўляецца часовай установай, пакуль усе беларускія арганізацыі на амэрыканскім кантынэнце не аб’яднаюцца пад парасонам Кангрэсу беларусаў Амэрыкі. Але гісторыя БККА аказалася іншай.
5. Залежнасьць беларускай грамадзкай дзейнасьці ад амэрыканскай замежнай палітыкі
У першыя паваенныя гады, калі схлынула захапленьне супольнай перамогай нацызму, між ранейшымі саюзьнікамі пачалося новае процістаяньне — халодная вайна. ЗША, як і іншыя краіны заходняга блёку, сталі разглядаць СССР верагодным супраціўнікам у барацьбе за ўплыў у сьвеце. Аднак у новай сытуацыі прыярытэтным бачыўся ня столькі ваенны, колькі бяззбройны супраціў. На дапамогу былі пакліканы мэтады палітычнай прапаганды ды — як важны сродак у супраціве СССР — некалькі соцень тысяч выхадцаў з СССР/Расеі, што засталіся жыць у эміграцыі, пераважна ў Паўночнай Амэрыцы. У жніўні 1948 г. была зацьверджана сакрэтная дырэктыва Савету нацыянальнай бясьпекі 20/1 “Мэты ЗША ў дачыненьні да Расеі”. Яе галоўная выснова сьцьвярджала магчымасьць дасягненьня мэт вайны ў мірны час без ужываньня збройных сродкаў. За найлепшы варыянт разглядалі палітычнае ўрэгуляваньне крызысу, а ў пэрспэктыве замену ўраду ў СССР на дэмакратычны. Абаперціся ў гэтай справе было вырашана на розныя эмігранцкія суполкі. Першая спроба стварэньня такой базы з апорай на прадстаўнікоў даваеннай эміграцыі мела месца яшчэ ў другой палове 1940-х гг., але праект пацярпеў паразу
18 студзеня 1951 г. Дзярждэпартамэнт ініцыяваў стварэньне Амэрыканскага камітэту вызваленьня народаў Расеі. Ён быў заснаваны як прыватная арганізацыя ў штаце Дэлавэр, каб дэ-юрэ адмежавацца ад афіцыйнай палітыкі Вашынгтону і падаваць дзейнасьць Камітэту як прыватную ініцыятыву выхадцаў з СССР. Галоўнай задачай новай арганізацыі (першы кіраўнік — Юджын Лаёнз) было стварэньне адзінага каардынацыйнага цэнтру змаганьня народаў Расеі супраць бальшавізму.
Амэрыканскі камітэт завязаў шчыльныя кантакты з эмігранцкімі арганізацыямі ў ЗША й Заходняй Эўропе. Гэтым разам стаўка рабілася на паваенную эміграцыю — былых Ды-Пі, уцекачоў ад савецкай улады, жаўнераў вайсковых фармаваньняў, перадусім уласаўцаў, красноўцаў і г.д. — усіх тых, хто надта адмоўна ставіўся да савецкай улады. Разам з этнічнымі расейцамі ўдзельнічаць у паступовым разбурэньні СССР павінны былі іншыя народы былой Расейскай імпэрыі. Каб заахвоціць да супрацоўніцтва, дэкляравалася стварэньне магутнай радыёстанцыі для вяшчаньня на СССР, а таксама шырокая фінансавая падтрымка розных выдавецкіх ды іншых эмігранцкіх праектаў. 17—20 жніўня 1951 г. на зьезьдзе ў Штутгарце, з палітычным і матэрыяльным спрыяньнем Амэрыканскага камітэту вызваленьня народаў Расеі, быў створаны Саюз вызваленьня народаў Расеі (СВНР) са штаб-кватэрай у Мюнхене. У гэтую арганізацыю ўвайшлі Ліга барацьбы за свабоду народаў СССР, Нацыянальна-працоўны саюз, Расейскі народны рух, Саюз барацьбы за свабоду Расеі, Саюз барацьбы за вызваленьне народаў Расеі.
Дактрына Саюзу вызваленьня народаў Расеі палягала ў барацьбе з камуністычнаю дыктатураю да ейнай поўнай ліквідацыі, прызнаньні раўнапраўя ўсіх народаў, вызнаньні іх права на вызначэньне ўласнага лёсу на падставе ўсенароднага галасаваньня, пераглядзе тэрытарыяльных захопаў, ажыцьцёўленых камуністамі; аднаўленьні дзяржаўнага сувэрэнітэту краін, гвалтам далучаных да СССР. Савет СВНР мусіў складацца з шасьцідзесяці сябраў: дваццаць расейцаў, дваццаць прадстаўнікоў нацыянальнасьцяў Расейскай імпэрыі (СССР): беларусы, украінцы, грузіны і г.д. — і дваццаць вядомых палітычных і культурных дзеячоў, незалежна ад нацыянальнасьцяў (мелі вылучацца першымі сарака сябрамі паводле ўзаемнага пагадненьня). Саюз распачаў актыўныя перамовы з іншымі этнічнымі арганізацыямі, у тым ліку й зь беларусамі. 17 верасьня 1951 г. адзін з кіраўнікоў СВНР, старшыня Часовага ўраду Расейскай рэспублікі ў 1917 г. Аляксандар Керанскі, зьвярнуўся да прэзыдэнта Рады БНР Міколы Абрамчыка. У выніку 7 лістапада 1951 г. у Вісбадэне было падпісана пагадненьне аб супрацоўніцтве. Свае подпісы пад дакумэнтам паставілі прадстаўнікі 12 эмігранцкіх арганізацый: пяці расейскіх — Народна-працоўнага саюзу (НТС), Саюзу барацьбы за вызваленьне Расеі, Саюзу барацьбы за вызваленьне народаў Расеі, Расейскага народнага руху, Лігі барацьбы за народную свабоду, а таксама Азэрбайджанскі народны савет, Грузінскі нацыянальны савет, Туркестанскі нацыянальны камітэт, Саюз за свабоду Армэніі, Паўночнакаўказкі антыбальшавіцкі нацыянальны рух і Рада БНР. Ад імя апошняй падпісаўся М.Брагулія — такі псэўданім выкарыстаў намесьнік старшыні Рады БНР Барыс Рагуля, правая рука Міколы Абрамчыка.
Вісбадэнскае пагадненьне замацоўвала г.зв. прынцып “непрадрашэнства”: спачатку перамога над бальшавізмам, а пасьля, шляхам скліканьня Ўстаноўчага сходу, вырашэньне нацыянальных пытаньняў. Беларускія грамадзкія дзеячы на эміграцыі справядліва непакоіліся, што ў выніку нацыянальнае пытаньне павісьне ў паветры, і беларусы, нават па тэарэтычным вызваленьні ад бальшавізму, застануцца ў складзе Расеі. Улічваючы даволі далёкія пэрспэктывы магчымай перамогі над СССР, значная частка беларускіх дзеячоў палічыла прынцып “непрадрашэнства” за фактычную адмову ад прыярытэту нацыянальнага, ад, няхай пакуль і сымбалічнага, прызнаньня незалежнасьці Беларусі. Таму Мікола Абрамчык і Барыс Рагуля сутыкнуліся з жорсткай крытыкай ня толькі з боку палітычных апанэнтаў зь Беларускай Цэнтральнай Рады, але і ўнутры Рады БНР. Падпісаньне Вісбадэнскага пагадненьня выклікала крызыс у Радзе БНР, што спрычыніўся да выхаду зь яе групы дзеячоў. Ярлык “непрадрашэнства” стаў успрымацца як сынонім здрады нацыянальным інтарэсам дзеля асягненьня пэўнай фінансавай выгоды, бо дзейнасьць створаных на яго падставе структур шчодра фінансавалася амэрыканскім урадам.
Аднак жа Рада БНР — а менавіта Мікола Абрамчык і Барыс Рагуля — працягвала кантактаваць з Саюзам вызваленьня народаў Расеі. Хоць і не заўсёды адкрыта, а праз наваствораную арганізацыю, як, напрыклад, Беларускі антыбальшавіцкі фронт (старшыня — Янка Жытка). З іншага боку, 14 сакавіка 1953 г. на паседжаньні ў Парыжы “нерасейскія народы” дадаткова заснавалі Міжнацыянальны антыбальшавіцкі каардынацыйны блёк (Парыскі блёк), куды ўвайшлі прадстаўнікі Армэніі, Азэрбайджану, Беларусі, казакаў, Грузіі, Крыму (туркі), Паўночнага Каўказу, Туркестану, Украіны. Гэты блёк цесна супрацоўнічаў з Каардынацыйным цэнтрам антыбальшавіцкай барацьбы (КЦАБ) — так стаў называцца Саюз вызваленьня народаў Расеі пасьля пратэсту “нерасейскіх народаў”. Выступілі й іншыя нацыянальныя арганізацыі — украінскія, прыбалтыйскія, некаторыя закаўкаскія ды мусульманскія. 14 кастрычніка 1951 г. у Нью-Ёрку была створана арганізацыя паняволеных народаў Расеі “Клюб Прамэтэй”, у якую ўвайшлі й беларусы. У 1953 г. яе ўзначаліў Мікалай Шчорс. Ад беларусаў у “Клюб Прамэтэй” таксама ўваходзіў Віктар Чабатарэвіч. Але параўнальна з КЦАБ сур’ёзнай ролі на эміграцыі ні Парыскі блёк, ні тым больш “Прамэтэй” не адыгрывалі.
Што да Каардынацыйнага цэнтру антыбальшавіцкай барацьбы, то ён канчаткова аформіўся ў кастрычніку 1952 г. (кіраўнік Сяргей Мельгуноў) зь сядзібай у Мюнхене. У 1953 г. быў запачаткаваны галоўны праект Амэрыканскага камітэту й КЦАБ — радыё “Вызваленьне” (цяпер — радыё “Свабода”). У структуры радыё была створана й Беларуская рэдакцыя (першы кіраўнік — Вінцэнт Жук-Грышкевіч). Трыма гадамі раней, у 1950 г., у Мюнхене быў заснаваны Інстытут вывучэньня СССР, які ад 1951 г. стаў атрымліваць сталыя датацыі Амэрыканскага камітэту. Галоўнай мэтай стварэньня Інстытуту было навуковае дасьледаваньне жыцьця ў СССР (з гістарычнага, геаграфічнага, рэлігійнага, культурнага, статыстычнага гледзішча), што цалкам адпавядала новай канцэпцыі супрацьстаяньня. Былі сярод супрацоўнікаў Інстытуту й беларусы (Антон Адамовіч, Сымон Кандыбовіч, Станіслаў Станкевіч, Павал Урбан, Надзея Тэадаровіч (Абрамава), Алесь Марговіч ды інш.), выдаваліся беларуска- і ангельскамоўныя “Беларускія зборнікі”.
У згаданых умовах асаблівага зацікаўленьня амэрыканскімі ўладамі актыўнасьцю эмігранцкіх арганізацый антысавецкага кірунку і нават сур’ёзнага спрыяньня іх дзейнасьці пачынаў сваю працу Беларускі кангрэсавы камітэт Амэрыкі, што меркаваў выступаць ад імя ўсяе беларускае дыяспары ў краіне.
Крыніцы і літаратура:
1. Архіў Беларускага кангрэсавага камітэту (Саўт-Рывэр, ЗША).
2. Збор дакумантаў сьв.Беларускае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы (на выгнаньні). Authorized by Metropolitan Andrew. Compiled by the Consistory of BAOChurch. [Б.М.], 1983.
3. Беларускае слова. №1 (17 сьнежня 1948) — №32 (сьнежань 1956).
4. Беларуская думка (Саўт-Рывэр — Нью-Джэрзі). №№1—57.
5. Беларуская трыбуна (Нью-Ёрк, Гарфілд). №№1—7 (1950—1953)
6. Бюлэтэнь Злучанага Беларуска-Амэрыканскага Дапамаговага Камітэту, аддзел Нью-Ёрк. №№1—4 (жнівень 1953 — сакавік 1954).
7. Царкоўны сьветач (Саўт-Рывэр). №1 (1951) — №41 (1988).
8. Архіепіскап Апанас (Антон Мартас). На ніве Хрыстовай: у пяцідзясятыя ўгодкі сьвятарства 1928—1978. Успаміны. Нью-Ёрк—Менск—Варшава, 2005.
9. Архіў БЦР (Саўт-Рывэр, ЗША)
10 . Архіў Радаслава Астроўскага (Саўт-Рывэр, ЗША)
11 . Архіў Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту (Саўт-Рывэр, ЗША)
12 . Архіў Аляксандра Русака (Саўт-Рывэр, ЗША)
13 . Архіў Анатоля Плескачэўскага (Саўт-Рывэр, ЗША)
14 . Архіў Уладзімера Пелясы (Саўт-Рывэр, ЗША)
15 . Архіў Івана Касяка, што захоўваецца ў Александрыйскай бібліятэцы Ратгерскага ўнівэрсытэту (Нью-Брансьвік, штат Нью-Джэрзі, ЗША).
16 . Архіў Расьціслава Завістовіча
17. Commemorative Book. In celebration of South River’s 275th Anniversary 1720—1995. [South River, 1995].
18. International Migration 1945—1957. International Labour Office Studies and reports. New Series. No.54. Geneva, 1959.
19. Kasiak I. Byelorussian: historical outline. Historical materials collected, reviewed and prepared for publication by Ivan Kasiak. London, 1989.
20. Kipel V. Belarusans in the United States. Lanham—New York—Oxford, University Press of America, 1999.
21. Vitaut Kipel, Zora Kipel. Belarusian Publishing in the West: A Bibliography. Warsaw, 2006.
22. Vernant J. The Refugee in the Post-War Period. New Haven: Yale University Press, 1953.
23. Адзінец А. Паваенная эміграцыя: скрыжаваньні лёсаў. Менск, 2007.
24. Галяк Л. Успаміны. Кн. 2. ЗША, 1983. С. 76.
25. Кіпель В. Беларусы ў ЗША. Менск, 1993.
26. Лапіцкі М. У служэньні Богу й Беларусі / Укл., прадм., камэнт. Ю.Гарбінскага. Нью-Ёрк—Варшава, 2005.
27. Максімюк Я. Беларускія гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне (1945—1950). Нью-Ёрк—Беласток, 1994.
28. Мерляк К. Дзейнасьць Кастуся Мерляка на эміграцыі. Праніклівасьць і практычны падыход. Нью-Ёрк, 1992.
29. Найдзюк Я., Касяк І. Беларусь учора і сяньня. Менск, 1993.
30. Панькоў М. Хроніка беларускага жыцьця на чужыне (1945—1984). Мінск, 2001.
