Таталітарызм. Курс лекцыяў (Лекцыі 1-3)
Ігар КУЗНЯЦОЎ.
Лекцыя 1. ТАТАЛІТАРЫЗМ І СТАЛІНІЗМ
Плян:
1. Вытокі й перадумовы таталітарызму
2. Сталінізм як фэномэн савецкага грамадзтва
Вытокі й перадумовы таталітарызму
Таталітарызм як тып палітычнай сыстэмы паўстаў у ХХ ст. Што да самога гэтага слова, а таксама таталітарных ідэяў, то яны ўзьніклі нашмат раней. Тэрмін “таталітарызм” паходзіць ад позьнелацінскіх словаў “totalitas” (поўніца, цэласьць) і “totalis” (увесь, поўны, цэлы). У этымалягічным, непалітычным значаньні гэты тэрмін здаўна выкарыстоўвалі шмат якія навукоўцы. У палітычную лексыку яго ўпершыню ўвёў Мусаліні ў 1925 г. для характарыстыкі свайго руху. У канцы 1920-х гг. ангельская газэта “The Times” пісала пра таталітарызм як пра нэгатыўную палітычную зьяву, што характарызуе ня толькі фашызм у Італіі, але й палітычны лад у СССР.
Тэорыя таталітарызму складалася на працягу 1940-х—1950-х гг. і разьвівалася ў наступныя дзесяцігодзьдзі. Першыя клясычныя тэарэтычныя дасьледаваньні праблем таталітарызму — працы Ф.Хаека “Шлях да рабства” (1944) і Х.Арэндт “Вытокі таталітарызму” (1951), а таксама супольная праца К.Фрыдрыха й З.Бжэзіньскага “Таталітарная дыктатура й аўтакратыя” (1956), у якой зробленыя намаганьні эмпірычна абгрунтаваць таталітарызм як панятак, што адлюстроўвае сталінізм ды іншыя аднатыпныя палітычныя рэжымы.
Хоць таталітарызм робіцца рэальнасьцю толькі ў ХХ ст., ягоныя ідэйныя вытокі — у глыбокай старажытнасьці. Таталітарныя погляды, і, перш за ўсё, ідэі патрэбы поўнага падпарадкаваньня часткі цэламу, індывіду — дзяржаве, а таксама татальнага кіраваньня грамадзтвам існуюць больш за два тысячагодзьдзі.
Так, яшчэ ў 5 ст. да н. э. Гэракліт лічыў, што, валодаючы мудрасьцю, дасканалымі ведамі, “можна кіраваць рашуча ўсімі рэчамі”. Дастаткова дэталёвае абгрунтаваньне таталітарныя мадэлі дзяржавы атрымалі ў Плятона, Т.Мора, Т.Кампанэлы, Г.Бабэфа, Сэн-Сымона, Ж.-Ж.Русо. У больш позьні час гэтыя мадэлі знаходзяць сваё разьвіцьцё ў працах Фіхтэ, Гегеля, Маркса, Ніцшэ, Леніна, Сорэля, Зомбарта й іншых мысьляроў.
Нягледзячы на глыбокія зьместавыя адрознасьці, таталітарныя канцэпцыі маюць агульную лёгіку. Як адзначаў М.Бярдзяеў, вытокі таталітарызму належыць шукаць у палітызацыі ўтопіі. У таталітарнай мадэлі прывабная ўтопія атасаямляецца з абсалютнай ісьцінай. Гэта дазваляе разглядаць усе астатнія тэорыі й погляды як памылковыя ці сьведама хлусьлівыя, а іхных носьбітаў — ці як ворагаў, ці як заблукалых людзей, якіх трэба перавыхаваць.
Таталітарная ўтопія падаецца ў форме ідэалёгіі, што абгрунтоўвае мэты калектыўных дзеяньняў. Далейшая лёгіка фармаваньня таталітарнага ладу выглядае прыкладна так: агульныя мэты канкрэтызуюцца й рэалізуюцца з дапамогай эканамічнага й сацыяльнага плянаваньня.
Усеабдымнае плянаваньне, у сваю чаргу, патрабуе надзейных гарантыяў рэалізацыі плянаў, а менавіта — усемагутнай улады й масавай падтрымкі, што забясьпечваецца з дапамогай як гіпэртрафаванага росту інстытутаў улады, гэтак і сыстэматычнай ідэалягічнай апрацоўкі насельніцтва й мабілізацыі яго на выкананьне плянаў. Пры гэтым душыцца ўсялякае іншадумства, бо без адзінае ідэалягічнае веры немагчымае масавае паслушэнства. Кіраваная з цэнтру складаная дзяржаўная машына не дапушчае індывідуальнае свабоды грамадзян-шрубак, бо гэта пагражае зладжанаму функцыянаваньню цэлага. Дзеля дасягненьня вялікае агульнае мэты дазваляецца выкарыстоўваць усялякія сродкі — без уліку ані выдаткаў, ані ахвяр.
Таталітарызм уяўляе зь сябе спэцыфічную спробу вырашэньня абвостраных у хадзе грамадзкага разьвіцьця супярэчнасьцяў паміж ускладненьнем сацыяльнай арганізацыі й індывідуальнай свабодай. “Бацька” італійскага фашызму Мусаліні адзначаў: “Мы першыя заявілі, што чым больш складанай становіцца цывілізацыя, тым больш абмяжоўваецца свабода асобы”.
Індустрыялізм і этатызм (рэзкае пашырэньне дзяржаўнага ўплыву) спараджаюць калектывісцка-мэханістычны сьветапогляд, што складае аснову таталітарызму. Сутнасьць яго — ува ўспрыманьні сьвету як агромністай мэханічнай сыстэмы, а дзяржавы — як дасканалай, ідэальнай і добра зарганізаванай фабрыкі, машыны, што складаецца з цэнтру кіраваньня, вузлоў і шрубак, падпарадкаваных адзінай камандзе.
Для сацыяльна адчужанай, самотнай асобы таталітарызм надзвычай прывабны. Ён дае надзею з дапамогаю новае веры й арганізацыі сьцьвердзіць сябе ў нечым “вечным”, непараўнальна больш значным у часе й прасторы, чым асобны індывід, а менавіта — у клясе, нацыі, дзяржаве, партыі й г.д.
Псыхалягічная прыцягальнасьць таталітарызму рэзка ўзрастае ў пэрыяды вострых сацыяльна-эканамічных крызысаў, якія моцна пабольшваюць зьбеднеласьць і нездаволенасьць насельніцтва. Абапіраючыся на сацыяльную дэмагогію, таталітарныя рухі выкарыстоўваюць нездаволенасьць розных клясаў у сваіх мэтах. Прыкладам, у Расеі бальшавікі, кіраўніцтва якіх складалася пераважна з сацыяльных і этнічных маргіналаў, па-майстэрску выкарысталі патрабаваньне сялян дармовай раздачы панскіх зямель, каб затым адабраць яе ўсю, а таксама ж — масавыя абурэньні жаўнераў і ўсяго насельніцтва разбуральнай вайной.
У Нямеччыне сацыяльным апірышчам нацыянал-сацыялістычнага таталітарызму стаўся новы “прамежкавы клас” — шматлікія канторскія служачыя, машыністкі, настаўнікі, гандляры, адміністратары, дробнае чынавенства, небагатыя прадстаўнікі вольных прафэсіяў і г.д. Іхнае становішча значна пагоршылася, у той час як рабочыя на прамысловых прадпрыемствах мелі шэраг прывілеяў і знаходзіліся пад абаронай моцных прафсаюзаў і дзяржаўных законаў. Шэраговыя сябры нацыянал-сацыялістычнага руху ў першыя гады ягонага існаваньня былі значна бяднейшымі за трэд-юніаністаў або сябраў сацыялістычнае партыі.
Таталітарныя сыстэмы ўзьнікаюць не стыхійна, а на падставе азначанага стану грамадзкае сьведамасьці. Таму пры выяўленьні агульных рысаў гэтага тыпу палітычнай сыстэмы зыходным пунктам зьяўляецца аналіз палеглай у ейнай аснове ідэалёгіі. Аснова гэтай ідэалёгіі — “адзіна слушнае вучэньне”, якое адыгрывае ролю каштоўнаснага арыентыру.
Паводле свайго зьместу, таталітарная ідэалёгія зьяўляецца рэвалюцыйнай. Яна абгрунтоўвае патрэбу фармаваньня новага грамадзтва й чалавека. Уся ейная збудова базуецца на сацыяльных мітах: напрыклад, пра капіталізм і камунізм, пра кіроўную ролю працоўнае клясы, пра перавагу арыйскае расы й г.д. Гэтыя міты не падлягаюць крытыцы й маюць характар рэлігійных догмаў.
Манаполія ўлады на інфармацыю, поўны кантроль над СМІ, скрайняе непрыманьне ўсялякага іншадумства, разгляд ідэйных апанэнтаў як палітычных ворагаў — характэрныя рысы таталітарызму. Гэты лад зьнішчае грамадзкую думку, падмяняючы яе афіцыйнымі палітычнымі ацэнкамі. Адмаўляюцца агульначалавечыя асновы маралі, а сама яна падпарадкоўваецца палітычнай мэтазгоднасьці й, па сутнасьці, разбураецца.
Усяляк удушаюцца індывідуальнасьць, арыгінальнасьць у думках, паводзінах, адзеньні й г.д. Культывуюцца статкавыя пачуцьці: клясавая й нацыянальная нянавісьць, зайздрасьць, падазронасьць, падпільноўваньне й дакладаньне й г.д. У сьвядомасьці людзей узмоцнена ствараецца вобраз ворага, зь якім ня можа быць замірэньня. Усяляк падтрымліваюцца ваяўнічыя настроі, атмасфэра сакрэтнасьці, надзвычайнага становішча, культывуецца звышпільнасьць. Усё гэта служыць апраўданьнем камандных мэтадаў кіраваньня й учыненьня рэпрэсіяў.
Згодна зь лёгікай таталітарнае сыстэмы, усёабдымная ідэалягізацыя грамадзтва дапаўняецца ягонай таталітарнай палітызацыяй, гіпэртрафаваным пашырэньнем апарату ўлады, а таксама пранікненьнем яе ва ўвесь сацыяльны арганізм. Усемагутная ўлада выступае галоўным гарантам ідэалягічнага кантролю насельніцтва.
Ядром таталітарнае палітычнае сыстэмы выступае скрайне цэнтралізаваны палітычны рух за новы парадак на чале з партыяй новага, таталітарнага, кшталту. Гэтая партыя зрастаецца зь дзяржаваю й трымае рэальную ўладу ў грамадзтве. Забараняюцца ўсялякая палітычная апазыцыя й стварэньне без санкцыяў уладаў любых арганізацыяў.
У той жа час таталітарная палітычная ўлада прэтэндуе на выяўленьне народнае волі, увасабленьне дэмакратыі вышэйшага кшталту. Рашэньні, аднак, прымаюцца ня шляхам галасаваньня, а на падставе непасрэднай рэакцыі ўдзельнікаў розных, зарганізаваных уладамі, сходаў, што стварае бачнасьць усенароднае падтрымкі, але не дазваляе аказваць рэальнага ўплыву на працэс прыняцьця рашэньняў. Магчымасьць абмеркаваньня альтэрнатыўных плянаў ці праграм выключаецца. З дапамогаю псэўдадэмакратычных інстытутаў забясьпечваецца высокая фармальная мабілізацыя й удзел — напрыклад, 99,9-адсоткавы ўдзел насельніцтва ў выбарах.
Да ўласнапалітычных рысаў таталітарнага грамадзтва адносяцца таксама прысутнасьць магутнага апарату сацыяльнага кантролю й прымусу (служба бясьпекі, войскі, міліцыя й г.д.), масавы тэрор, запалохваньне насельніцтва. Сляпая вера й страх — галоўныя псыхалягічныя рэсурсы таталітарнага кіраваньня. Ажыцьцяўляецца сакралізацыя вышэйшай улады й ейных носьбітаў, узрошчваецца культ правадыроў.
Таталітарызм намагаецца стварыць адэкватную сабе сацыяльную структуру. Імкнучыся займець масавае апірышча, ён абвяшчае перавагу вызначанае клясы, нацыі ці расы, дыхатамічна падзяляючы ўсіх людзей на сваіх і чужых. Пры гэтым, абавязкова знаходзіцца нутраны ці зьнешні вораг — буржуазія, імпэрыялізм, гэбраі й г.д. У працэсе зьліквідаваньня або абмежаваньня прыватнае ўласнасьці адбываецца масавая люмпэнізацыя народу. Індывід падпадае пад татальную залежнасьць ад дзяржавы, безь якой пераважная большасьць людзей ня мае аніякае мажлівасьці здабыць сродкі да існаваньня: працу, жыльлё й г.д.
Асоба страчвае ўсялякія аўтаномію й права, робіцца цалкам безабароннай перад усевырашальнай уладай, падпадае пад ейны татальны кантроль. Учыняецца спроба сфармаваць “новага чалавека”, вызначальнымі рысамі якога ёсьць адданасьць ідэалёгіі й правадыром, выканальніцтва, сьціпласьць у спажываньні дабротаў жыцьця, гатовасьць да найбольшага ахвяраваньня дзеля “агульнае справы”.
Адначасна з разбурэньнем папярэдняе сацыяльнае структуры фармуецца новая. Грамадзтва дыфэрэнцыюецца — галоўным чынам у залежнасьці ад разьмеркаваньня ўлады. Валоданьне ўладай, альбо ўплыў на яе робіцца асновай сацыяльнае стратыфікацыі, эканамічных і сацыяльных прывілеяў. Фармуецца новая, намэнклятурная, панавальная кляса – трывалае апірышча таталітарнага ладу. Таталітарызм (асабліва ў яго найбольш пасьлядоўным, камуністычным, варыянце), ажыцьцяўляючы ўраўнілаўку ў разьмеркаваньні жыцьцёвых дабротаў для большасьці грамадзян, прэтэндуе на фармаваньне сацыяльна аднароднага грамадзтва. Але насамрэч ён спараджае глыбокую сацыяльную няроўнасьць.
Панаваньне ідэалёгіі й палітыкі выяўляецца ня толькі ў сацыяльнай сфэры, але й у эканоміцы. Тут адметнымі рысамі таталітарызму зьяўляюцца этатызацыя гаспадарчага жыцьця: скасоўваюцца прыватная маёмасьць, рынкавыя дачыненьні, канкурэнцыя, уводзяцца плянаваньне й камандна-адміністратыўныя мэтады кіраваньня. Усталёўваецца манаполія дзяржавы на распараджэньне ўсімі найважнейшымі грамадзкімі рэсурсамі й самім чалавекам.
Поруч з агульнасьцю інстытуцыянальных рысаў таталітарныя палітычныя сыстэмы маюць і сутнасныя адрозьненьні. У залежнасьці ад панавальнай ідэалёгіі, што ўплывае на зьмест палітычнай дзейнасьці, іх зазвычай падзяляюць на камунізм, фашызм і нацыянал-сацыялізм.
Гістарычна першай і клясычнай формай таталітарызму стаўся камунізм (сацыялізм) савецкага тыпу, запачаткаваны вайскова-камуністычнаю сыстэмай, што ў агульных рысах сфармавалася ў 1918 г. Камуністычны таталітарызм у найбольшай ступені дэманструе асноўныя рысы гэтага ладу, бо прадугледжвае ліквідацыю прыватнае маёмасьці й — як вынік — усялякае аўтаноміі асобы, усталёўваючы тым самым абсалютную ўладу дзяржавы.
І ўсё ж характарыстыка сацыялізму савецкага кшталту як таталітарызму — аднабаковая й не раскрывае зьместу й мэтаў палітыкі ў гэтым тыпе грамадзтва. Негледзячы на пераважна таталітарныя формы палітычнай арганізацыі, сацыялістычнай сыстэме ўласьцівыя й некаторыя мадэрнізацыйныя палітычныя мэты. Прыкладам, у СССР рэзка падвысіўся ўзровень адукацыі, сталіся даступнымі дасягненьні навукі й культуры большай колькасьці насельніцтва, разьвівалася эканоміка, вайсковая, а пазьней і касьмічная, прамысловасьць.
Другая разнавіднасьць таталітарных палітычных сыстэм — фашызм. Упершыню ён паўстаў у Італіі ў 1922 г., але як цалкам таталітарная сыстэма на той час яшчэ не сфармаваўся. Італійскі фашызм схіляўся ня столькі да радыкальнага будаўніцтва новага грамадзтва, колькі да адраджэньня велічы Рымскае імпэрыі, усталяваньня парадку, цьвёрдай дзяржаўнай улады.
Фашызм прэтэндуе на аднаўленьне ці ачышчэньне “народнай душы”, забесьпячэньне калектыўнай ідэнтычнасьці на культурнай ці этнічнай глебе, ліквідацыю масавай злачыннасьці. Межы фашысцкага таталітарызму ў Італіі вызначаліся ў пэўнай ступені пазыцыяй найбольш уплывовых у дзяржаве колаў: караля, арыстакратыі, афіцэрскага корпусу й царквы. Калі асуджанасьць рэжыму сталася відавочнай, гэтыя колы змаглі самі адхіліць Мусаліні ад улады.
Трэцяя разнавіднасьць таталітарызму — нацыянал-сацыялізм. Як рэальны палітычны й грамадзкі лад ён узьнік у Нямеччыне ў 1933 г. Нацыянал-сацыялізм мае сваяцтва з фашызмам, хоць шмат чаго пераймае ў савецкага камунізму – і, перадусім, рэвалюцыйныя й сацыялістычныя кампанэнты, формы арганізацыі таталітарнай партыі й дзяржавы й нават зварот “таварыш”.
У той жа час месца клясы тут займае нацыя, месца клясавай нянавісьці — нянавісьць нацыянальная й расавая. Калі ў камуністычных сыстэмах агрэсіўнасьць скіраваная, перадусім, унутр — супраць грамадзян свае краіны (клясавага ворагу), то ў нацыянал-сацыялізме — вонкі, супраць іншых народаў. Галоўныя адрозьненьні асноўных відаў таталітарызму выразна бачныя ў мэтах (камунізм, адраджэньне імпэрыі, усясьветнае панаваньне арыйскае расы), ім азначаных, і сацыяльных перавагах (рабочая кляса, нашчадкі рымлян, нямецкая раса).
Усялякія таталітарныя дзяржавы, тым ці іншым чынам, належаць да трох асноўных разнавіднасьцяў таталітарызму. Хоць унутры кожнай зь іх маюцца істотныя адрозьненьні — прыкладам, паміж сталінізмам у СССР і рэжымам Пол-Пота ў Кампучыі.
Таталітарызм у форме камунізму аказаўся найбольш трывалым. У ХХ ст. яго, у той альбо іншай форме, перажыла прыкладна траціна насельніцтва Зямлі. У некаторых краінах ён існуе й да сёньня. Гісторыя паказала, што таталітарная сыстэма валодае дастаткова высокай здольнасьцю мабілізацыі рэсурсаў і канцэнтрацыі сродкаў дзеля дасягненьня абмежаваных мэтаў — напрыклад, перамогі ў вайне, абароннага будаўніцтва, індустрыялізацыі грамадзтва й г.д. Некаторыя аўтары разглядаюць таталітарызм нават як адну з палітычных формаў мадэрнізацыі слабаразьвітых краінаў.
І ўсё ж таталітарызм — гістарычна асуджаны лад. Гэта грамадзтва-самаед, ня здольнае да эфэктыўнае стваральнае працы, дбайнага, ініцыятыўнага гаспадараньня. Падобныя грамадзтвы даволі часта існуюць за кошт багатых прыродных рэсурсаў, эксплюатацыі, абмежаваньня спажывецкіх патрэбаў большасьці насельніцтва.
Таталітарызм — закрытае грамадзтва, не прыстасаванае да своечасовага абнаўленьня, уліку новых патрабаваньняў зьменьлівага сьвету. Ягоныя адаптыўныя магчымасьці абмежаваныя ідэалягічнымі догмамі. Самі таталітарныя кіраўнікі зьяўляюцца нявольнікамі ўтапічнай, па сваёй сутнасьці, ідэалёгіі й прапаганды.
Як ужо адзначалася, таталітарызм тычыцца ня толькі дыктатарскіх палітычных сыстэмаў, што супрацьстаяць ідэалізаваным заходнім дэмакратыям. Таталітарныя тэндэнцыі, што выяўляюцца ў імкненьні зарганізаваць жыцьцё грамадзтва, абмежаваць прыватную свабоду й цалкам падпарадкаваць асобу дзяржаўнаму ці іншаму сацыяльнаму кантролю, сустракаюцца й у краінах Захаду.
Сталінізм як фэномэн савецкага грамадзтва
Сталінізм вырас з структурнага крызысу пасьлярэвалюцыйнага грамадзтва й нездольнасьці панавальнай партыі своечасова знайсьці адэкватныя сродкі ягонага папярэджаньня ці, прынамсі, зьмякчэньня. Сталінізм, таму, неабходна разумець як інструмэнт пераадоленьня гэтага крызысу, зьмяненьня існуючай сыстэмы й структуры грамадзтва.
Сталінізму, як рэжыму й сыстэме таталітарнага тыпу, характэрныя некаторыя асаблівасьці. Па-першае, ён паўстае ў грамадзтве, якое мае сацыялістычную мэтавую арыентацыю.
Другой асаблівасьцю сталінскае сыстэмы зьяўляўся масавы папераджальны тэрор. Дзейным ядром і асновай сталінізму быў, аднак, тэрор не палітычны, а сацыяльны, зьвернуты ў сфэру грамадзкіх зносінаў. Ён быў наўпроставым наступствам экстрэмісцкіх рашэньняў, якія забясьпечвалі гвалт з шырокіх плястоў насельніцтва, падпарадкаваньне іх новай сацыяльнай дысцыпліне.
Сацыяльная функцыя тэрору й рэпрэсіяў ёсьць надзвычай істотнай для тлумачэньня ўяўнай ірацыянальнасьці, нематываванасьці й неабгрунтаванасьці дзеяньняў сталінскіх карных органаў.
І, нарэшце, трэцяя сутнасная асаблівасьць сталінізму — тое, што ён вырастае на базе паскоранай, гвалтоўнай трансфармацыі грамадзтва, утварэньня новай сацыяльнай і эканамічнай структуры. Усёабдымная ўлада — вось што розьніць сталінізм ад падобных палітычных сыстэмаў. Ён аб’ядноўвае ў сабе жорсткую палітычную дыктатуру з манаполіяй і дыктатурай у галіне эканамічных дачыненьняў.
Сталінізм як гістарычнае зьявішча нельга трактаваць празьмерна шырока. Пры гэтым неабходна адрозьніваць сталінізм як інструмэнт гвалтоўнай трансфармацыі грамадзтва, гвалтоўнай падтрымкі высокіх тэмпаў гаспадарчага разьвіцьця й сталінізм як грамадзкую сыстэму. У СССР у 1953 г. разам з паступовым разбурэньнем інструмэнтарыю масавага папераджальнага тэрору пачаўся й развал уласна сталінізму. Наступствы гэтага працэсу азначылі зьліквідаваньне сталінізму як асабовага рэжыму ў грамадзтве. Зьліквідаваньне ж створаных за Сталіным грамадзкіх і палітычных інстытуцыяў, сацыяльнай структуры, грамадзкіх дачыненьняў і эканомікі расьцягнулася на многія гады.
Пры дасьледаваньні “культу асобы” як сыстэмы дачыненьняў узьнікае пытаньне, ці непазьбежна “культ” зьвязаны з масавымі рэпрэсіямі. Адміністратыўна-бюракратычная сыстэма кіраваньня, безумоўна, мае патрэбу ў мэханізме застрашаньня. Але мэханізм застрашаньня й масавыя рэпрэсіі — не адно й тое ж. У той жа самы час масавыя рэпрэсіі ня ёсьць для “культу асобы” выпадковаю зьяваю. Станаўленьне “культу” адбываецца не ў палітычным вакууме. Пераможца ў барацьбе за ўладу й ягонае бліжэйшае атачэньне непазьбежна імкнуцца абараніць сябе ад канкурэнтаў. Акрамя таго, барацьба за ўплыў на “культавую асобу” ўзьнікае й у ейным бліжэйшым атачэньні.
У гісторыі СССР масавыя “культавыя” рэпрэсіі ажыцьцяўляліся асабліва маштабна й асабліва жорстка. Гэта было абумоўлена ня толькі агульнагістарычнымі прычынамі: спазьненьнем у разьвіцьці краіны, ейнымі традыцыямі, узроўнем палітычнай культуры й г.д., але й уласна суб’ектыўнымі, асабовымі, зьвязанымі толькі з індывідуальнымі якасьцямі І.Сталіна.
З гледзішча асабістых эгаістычных інтарэсаў Сталіна — “вялікага стратэга сацыялізму”, “геніальнага правадыра сусветнага пралетарыята”, “выпрабаванага, мудрага, любімага правадыра” (усе азначэньні ўзятыя са стэнаграмы XVII зьезду) — рэпрэсіі гэтыя лягічныя, натуральныя, неабходныя, і тлумачацца проста.
З псыхалягічнага ж гледзішча іх таксама можна патлумачыць, хоць цяжка сказаць, што менавіта было галоўным: пераважаў комплекс арганічнага эгацэнтрызму, калі грамадзтва й ягоныя інтарэсы атасаямляюцца з уласнай пэрсонай, ці дамінаваў бесчалавечна халодны, далёкасяжны разьлік уладалюбцы? Можа быць, справа ў элемэнтарнай баязьлівасьці й схільнасьці да паранаідальнай падазронасьці, што зыходзіла з цалкам рэальнай пагрозы становішчу правадыра? Ці азначальнымі ёсьць яшчэ якія-небудзь якасьці асобы (індывідуальнасьці) І.Сталіна?..
У 1937—1938 гг. Сталін другі раз за час свайго ўладараньня, кіруючыся асабістым “культавым” інтарэсам, учыніў грандыёзнае, масавае, мэтанакіраванае й плянамернае зьнішчэньне людзей — першы раз гэта адбывалася пад час голаду 1932—1933 гг. Але адказнасьць за адбыванае ў тыя жахлівыя гады ляжыць ня толькі на ім адным, бо не бывае “культу” безь піраміды “культаў”, бяз статку бездумных, гатовых на ўсё, маленькіх, тыражаваных копіяў “вялікага правадыра”, без выканаўцаў, без шырокіх мас людзей, што прыязна прымаюць “культ” і маюць непахісную веру ў аднаго заступніка й уладара.
Водгукі гэтае веры жывыя й да сёньня. Апаноўваў часам, безумоўна, і элемэнтарны страх за сябе, страх, што штурхаў пісаць даносы. Але была й вера — у масавае шкодніцтва, у контррэвалюцыю, у “ворагаў народа” — добра замаскаваных ворагаў-кіраўнікоў і шпіёнаў-інтэлігентаў.
Прычыну гэткіх масавых настрояў супраць “ворагаў народа” можна знайсьці ў двух фактарах, што наклаліся адзін на аднаго. Перш за ўсё: дзейнічала рэлігіяпадобнае культавае стаўленьне да “правадыра ўсіх часоў”. Лёзунг “Правадыр паказвае шлях!” можа, як сьведчыць гісторыя, завесьці надзвычай далёка. Пакуль не пачнецца абуджэньне.
Хваля рэпрэсіяў, акрамя нэгатыўных палітычных наступстваў, учыняла, у выніку, вялікія страты справе разьвіцьця творчага, інтэлектуальнага патэнцыялу грамадзтва. Правядзеньне й пастаянная пагроза новых рэпрэсіяў дэфармавалі арганізацыю вытворчасьці, сыстэмы кіраваньня навукі, літаратуры й мастацтва. Каторы раз адрадзіліся антыінтэлігенцкія настроі. Вялікія маральныя згубы пацягнулі за сабою ўзгадаваньне крывадушнасьці й падлашчваньня. Даносіць і паклёпнічаць сталася нормай жыцьця, хоць гэта, можа быць, і ня ёсьць самымі горшымі зьявамі таго часу. Аднак, бясспрэчна, гэта самыя агідныя заганы. Сацыяльна-эканамічныя пасьледкі масавых рэпрэсіяў — жудасныя для грамадзтва.
Пры гэтым, асобным і вельмі важкім пытаньнем аналізу “вялікага тэрору” ёсьць выяўленьне характару палітычнага супраціву палітыцы рэпрэсіяў усярэдзіне краіны. Калі першы час стаўленьне да масавых рэпрэсіяў было, збольшага, пазытыўным, хоць часта й насьцярожаным, калі афіцыйным паведамленьням пра “ворагаў народа” значная частка народу ўсё ж давярала, то пасьля 1937 г. сумневы ў праўдзівасьці рэпрэсіяў пачалі расьці, як сьнегавы камяк. Выказваць тыя сумневы ўслых было практычна немагчыма — нават з элемэнтарнай боязі за сваё жыцьцё, бо даносчыкаў хапала.
І ўсё ж захаваліся сьведчаньні непрыманьня рэпрэсіяў, недаверу да іхнае абгрунтаванасьці. Часьцей за ўсё той недавер быў канкрэтна-адраснага характару: “Ня дам веры, што менавіта Яновіч-Багдановіч-Сідарэвіч вораг! Я яго даўно й добра ведаю! Гэта — памылка!” На жаль, нават такія простыя чалавечыя формы непрыманьня культу асобы не займелі масавага распаўсюджаньня.
Літаратура
1. Авторханов А. Технология власти. // Вопросы истории. 1991, №5.
2. Аджубей А. Те десять лет. М., 1989.
3. Антонов-Овсеенко А. Сталин и его время. // Вопросы истории. 1989, №6.
4. Буллок А. Гитлер и Сталин: Жизнь и власть. Сравнительное жизнеописание. в 2 Т. Смоленск, 1994.
5. Ваксберг А. Процессы. // Литературная газета. 1988. 4 мая.
6. Викторов Б. Без грифа “секретно”. Записки военного прокурора. М., 1990.
7. Волкогонов Д. Сталинизм: сущность, генезис, эволюция. // Вопросы истории. 1990. №3.
8. Зевелев А. Истоки сталинизма. М., 1990.
9. Зевелев А. Из истории утверждения единовластия Сталина. М., 1989.
10. История и сталинизм //Cост. Мерцалов А. М., 1991.
11. Клямкин И. Ещё раз об истоках сталинизма. // Политическое обозрение. 1988. №10.
12. Конквест Р. Большой террор. // Нева. 1989. №№1—12.
13. Конквест Р. Жатва скорби. // Вопросы истории. 1990. №1.
14. Коэн С. Большевизм и сталинизм. // Вопросы философии. 1989. №7.
15. Коэн С. Предчуствие сталинизма. // Огонёк. 1990. №28.
16. Мировое политическое развитие: век ХХ. М., 1995.
17. Медведев Р. О Сталине и сталинизме. // Знамя. 1989. №№1—4.
18. Осмыслить культ Сталина. М., 1989.
19. Пугачёв В., Соловьёв А. Введение в политологию. М., 1995.
20. Режим личной власти Сталина. К истории формирования. М., 1989.
21. Рейман М. Сталинизм как феномен советского общества. // Рабочий класс и современный мир. 1990. №1.
22. Суровая драма народа: учёные и публицисты о природе сталинизма. М., 1989.
23. Таккер Р. Сталин. Путь к власти. 1879—1929. История и личность. М., 1990.
24. Файнбург З. Не сотвори себе кумира… Социализм и “культ личности” (Очерки теории). М.,1991.
25. Чёрная книга коммунизма. Преступления, террор, репрессии. М., 1999.
Ігар КУЗНЯЦОЎ.
Лекцыя 2. РЭПРЭСІЎНАЯ МАШЫНА Й ЕЙНЫЯ АХВЯРЫ
Плян:
1. Стварэньне рэпрэсіўнае машыны
2. Рэпрэсаваньне сялянства
3. Рэпрэсаваньне інтэлігенцыі
Стварэньне рэпрэсіўнае машыны
Пра масавыя рэпрэсіі ў 30-х гг. напісана шмат. Асаблівая цікавасьць да гэтых трагічных часінаў тлумачыцца, найперш, імкненьнем выкрыць таталітарызм у мінулым і сучасным, не дазволіць яму паўтарыцца. Пачалі адчыняцца архівы, паступова павялічваецца сьпіс дасьледчых працаў па дадзенай праблеме — і ўсё мацнее спакуса сьцьвердзіць: “Усё зразумела!”, “Усё вядома!”. Але гэта не адпавядае рэчаіснасьці…
Перадусім, належыць асэнсаваць месца гэтага гістарычнага пэрыяду ў пэрспэктыве ўсяго далейшага грамадзкага разьвіцьця. Наяўныя факты дазваляюць аспрэчыць занадта спрошчаныя стэрэатыпы мінуласьці, удакладніць некаторыя ацэнкі — а гэта значыць: больш яскрава ўявіць адзін з самых складаных і трагічных этапаў нашае шматпакутнае гісторыі.
У 1917 г. функцыя задушэньня была асноўнай у Савецкай дзяржавы, а ва ўмовах грамадзянскае вайны, безумоўна, вядучай. Тое дыктавалася ня толькі супрацівам г.зв. зрынутых клясаў, але й патрэбаю “стымуляваньня” працы ва ўмовах ваеннага камунізму.
Зь першых дзён дыктатуры пралетарыяту бальшавіцкае крымінальнае заканадаўства вылучалася жорсткасьцю захадаў пакараньня — у тым ліку, і за нязначныя правапарушэньні. У 1918 г. У.Ленін забараніў судом выкарыстоўваць старыя законы: было загадана кіравацца дэкрэтамі Савецкага ўраду. У “Палажэнні пра народны суд РСФСР” адзначалася, што суд “у выпадку адсутнасьці адпаведнага дэкрэту ці незавершанасьці апошняга кіруецца сацыялістычнай прававой сьвядомасьцю”.
Калі ўзяць пад увагу, што большасьць старых кадраў — юрыстаў — адхілілі ад выкананьня абавязкаў, і правасудзьдзе часьцей за ўсё вяршылася з пазыцыі “сацыялістычнае прававое свядомасьці”, то гэтакі суд у шмат якіх выпадках ператвараўся ў свавольства й беззаконьне. Характэрна, што тэрмін “вораг народа” пачалі шырока выкарыстоўваць у афіцыйных дакумэнтах ад першых дзён пасьля кастрычніцкага перавароту. Прыкладам, 28 лістапада 1917 г. У.Ленін падпісаў Дэкрэт пра арышт правадыроў грамадзянскае вайны, што выступалі супраць рэвалюцыі, у якім адзначалася: “сяброў кіраўнічых установаў партыі кадэтаў, як партыі ворагаў народа, належыць арыштаваць і судзіць рэвалюцыйнымі трыбуналамі”.
Асабліва ўзмацніліся рэпрэсіўныя дзеяньні пасьля стварэньня Ўсерасейскай Надзвычайнай камісіі па барацьбе з контррэвалюцыяй, спэкуляцыяй і злачынствамі, зьвязанымі з выкарыстаньнем службовага становішча. У Пастанове СНК РСФСР ад 5 верасьня 1918 г. адзначалася: “належыць расстраляць усіх асобаў, што маюць дачыненне да белагвардэйскіх арганізацыяў і мецяжоў”. Пастанова Рэвваенсавету Рэспублікі ад 14 лютага 1919 г. вызначала: рашэньні Рэвалюцыйнага Вайсковага трыбуналу не падлягаюць абскарджаньню ці касацыі й выконваюцца цягам 24-х гадзін.
Крымінальны Кодэкс Расейскай Фэдэрацыі быў прыняты 1 чэрвеня 1922 г. Гэтым Кодэксам і ягонай рэдакцыяй 1926 г. карысталіся ў Беларусі да 1928 г. Сумна вядомы 58-ы артыкул Кодэксу — “контррэвалюцыйныя злачынствы”. Ён меў 14 пунктаў, па 13 зь якіх прадугледжвалася вышэйшая мера пакараньня — расстрэл. Менавіта паводле артыкулу 58, у 30-я гг. найчасьцей высоўваліся зьвінавачаньні.
Амаль палову ўсіх зьвінавачаных у 1930-я гг. засудзілі па артыкуле 58 п.10, які прадугледжваў крымінальную адказнасьць (улучна з вышэйшай мерай пакараньня) у выпадках: паклёпніцкіх выказваньняў у бок кіраўнікоў партыі й ураду; дыскрэдытацыі зьнешняе палітыкі СССР; вядзеньня рэлігійнае прапаганды; распаўсюду паражэнчых настрояў; намаганьняў дыскрэдытацыі РККА; крытычных заўваг пра эканамічнае становішча працоўных у СССР і ўхваленьня капіталізму; контррэвалюцыйных выпадаў дачынна камуністаў; сыстэматычнай адмовы ад працы ў лягерох НКВД і інш. Крымінальны кодэкс Беларускай ССР зацьвердзілі на 3 сэсіі VIII скліканьня 23 верасьня 1928 г.
Паводле гэтага Кодэксу, крымінальныя злачынствы падзяляліся на дзьве катэгорыі: скіраваныя супраць савецкага ладу; і ўсе астатнія. За злачынствы першай катэгорыі ўсталёўваўся толькі нізкі (мінімальны) ўзровень кары, ніжэй за які суд ня меў права прызначаць пакараньня, ці, як адзначалася ў Кодэксе, — спрацоўвала “ступень сацыяльнае абароны”. За злачынствы другой катэгорыі прадугледжваўся толькі вышэйшы ўзровень кары. Паводле Кодэксу 1928 г., тэрмін зьняволеньня ня мог перавышаць 10 гадоў. Але ў наступныя гады гэты тэрмін падоўжылі да 25 гадоў.
Варта зважыць на тое, што склад крымінальных злачынстваў і тых, за якія суды маглі прызначыць вышэйшую меру пакараньня, быў вельмі шырокі. Напрыклад, у разьдзеле 1 “Контррэвалюцыйныя злачынствы” з 17 складаў крымінальных злачынстваў 14 прадугледжвалі вышэйшую меру пакараньня. За шмат якія злачынствы — у тым ліку, і тыя, што не ўяўлялі вялікай грамадзкай небясьпекі (адмова ад унясеньня падаткаў, забой жывёлаў і г.д.),— прадугледжвалася сканфіскаваньне ўсяе маёмасьці.
Амаль усе склады контррэвалюцыйных злачынстваў прадугледжвалі такія меры, як абвешчаньне ворагам працоўных з пазбаўленьнем грамадзянства БССР ці іншай саюзнай рэспублікі (і, зразумела, грамадзянства СССР); поўнае ці частковае пазбаўленьне правоў; забарона жыць у той ці іншай мясцовасьці.
Варта адзначыць, што суд, пазбаўляючы зьвінавачанага ўсіх правоў, ставіў апошняга па-за грамадзтвам: асуджанаму забаранялася займаць якія-кольвек пасады, ён губляў права на атрыманьне пэнсіі, дапамогі па беспрацоўі. А заадно ён пазбаўляўся й бацькоўскіх правоў.
Вывучэньне архіўна-сьледчых справаў рэпрэсаваных асобаў паказвае, што найбольш распаўсюджаным было неабгрунтаванае зьвінавачаньне людзей за здраду Радзіме (арт. 63), інакш кажучы,— за дзеяньні, што ўчыняюць падрыў вайсковай магутнасьці Саюзу ССР, ягонай дзяржаўнай незалежнасьці альбо недатыкальнасьці тэрыторыі: шпіянаж, уцякацтва ці пералёт за мяжу. Суворае пакараньне чакала й сваякоў вінаватага. Калі паўналетнія сваякі ведалі пра намер уцячы, але не данесьлі ці спрыялі здрадзе, яны караліся пазбаўленьнем волі ад 5 да 10 гадоў з канфіскацыяй маёмасьці. Іншыя паўналетнія чальцы сям’і здрадніка, што пражывалі разам зь ім, пазбаўляліся выбарчых правоў і падлягалі ссылцы ў аддаленыя раёны Сібіры тэрмінам на пяць гадоў. Такім чынам, у самім законе была закладзеная магчымасьць рэпрэсіяў дачынна асобаў, што не зьдзяйсьнялі якіх-кольвек злачынстваў.
Адпачатку рэпрэсіі ня мелі масавага характару. З кожным годам яны, тым ня менш, узмацняліся. Суды ўжо не маглі даць рады з валам справаў: усё большая колькасьць іх разглядалася ў спрошчаным парадку, несудовымі органамі — “двойкамі”, “тройкамі”, адмысловымі нарадамі. Гэтыя органы, учыняючы свавольства й беззаконьне, па сутнасьці, нікому не падпарадкоўваліся. Пракурорскі нагляд адсутнічаў. Звольненыя з працы пракуроры часта самі падпадалі пад рэпрэсіі.
Узьнікненьне рэпрэсіўнае сыстэмы ў 1920-х—1930-х гг. было не выпадковым, але заканамерным зьявішчам. Калі ў канцы 20-х—пачатку 30-х гг. паўстала пытаньне пра крыніцы ажыцьцяўленьня паскоранай індустрыялізацыі краіны й пра мэтады калектывізацыі сялянства, у сталінскага кіраўніцтва адказ ужо быў: сродкам правядзеньня індустрыялізацыі й калектывізацыі мусіў стаць разьвіты рэпрэсіўны аппарат — выпраўленча-працоўныя лягеры ГУЛАГу НКВД СССР. Ад гэтае пары ўсе засуджаныя на тэрмін да трох і болей гадоў пераводзіліся зь месцаў зьняволеньня менавіта туды.
Да 1930 г. было сфармавана 6 упраўленьняў выпраўленча-працоўных лягероў (ВПЛ) ОГПУ СССР: Паўночнага Каўказу, раёну Белага мора й Карэліі, Вышняга Валачку, Сібіры, Далёкага Ўсходу й Казахстану. Лягеры й працоўныя калёніі пачалі адыгрываць больш заўважную ролю ў эканоміцы краіны. Працу засуджаных выкарыстоўвалі ў рэалізацыі буйнамаштабных гаспадарча-эканамічных праектаў, а гаспадарчыя органы плянавалі сваю дзейнасьць з улікам магчымасьці скарыстаньня нявольнікаў. Кола замкнулася ў 1934 г.: стварыўшы агульнасаюзны НКВД, усе савецкія лягеры аб’ядналі ў адзіную сыстэму Галоўнага ўпраўленьня лягероў (ГУЛАГ).
З мэтаю правядзеньня масавых рэпрэсіўных акцыяў у канцы 20-х — пачатку 30-х гг. у СССР стварылі добра адладжаную й матэрыяльна забясьпечаную сыстэму судовых ды пазасудовых органаў.
Сыстэму судовых органаў прадстаўлялі Вайсковая калегія Вярхоўнага суду СССР, Вярхоўны суд БССР, абласныя суды, суд Беларускай чыгункі, вайсковыя трыбуналы Беларускай вайсковай акругі й розных вайсковых фармаваньняў — у тым ліку, і НКУС.
Побач з судовымі органамі існавала цэлая сыстэма пазасудовых. Гэтая сыстэма ў СССР і БССР пачала фармавацца ў 1923 г. 15 лютага 1923 г. з Пастановы ЦВК СССР была заснаваная судовая калегія ОГПУ. Яна мела права разгляду справаў аб дывэрсіях, шкодніцтве й іншых злачынствах у пазасудовым парадку, а таксама выкарыстаньня ўсіх мераў пакараньня.
Згодна з Пастановай ЦВК і СНК СССР ад 5 лістапада 1934 г., пры Народным камісарыяце нутраных справаў была заснаваная Адмысловая нарада. Гэтаму органу першапачаткова надавалася права выкарыстоўваць “да асобаў, прызнаных небясьпечнымі для грамадзтва”, ссылкі, высылкі ці зьняволеньне ў лягерох тэрмінам на 5 гадоў. Зь цягам часу правы Адмысловае нарады былі значна пашыраныя: ёй дазвалялася выкарыстоўваць вышэйшую меру пакараньня. У склад Адмысловае нарады ўваходзілі: народны камісар нутраных справаў, намесьнік камісара нутраных справаў, начальнік Галоўнага ўпраўленьня міліцыі. Адначасна ў 1934 г. быў створаны яшчэ адзін пазасудовы орган — камісія СССР і Пракурора СССР па сьледчых справах (“двойка”).
Сярод карных органаў асабліва злавесную ролю ў разгортваньні масавых рэпрэсіяў мелі Адмысловая нарада й “тройкі” ОГПУ-НКВД. Цыркулярамі ОГПУ ад 29 кастрычніка 1929 г. і 8 красавіка 1931 г. у цэнтральным апараце НКВД былі створаныя “тройкі” дзеля папярэдняга разгляду завершаных сьледчых справаў — каб потым дакласьці пра іх на судовых паседжаньнях калегіі ці Адмысловай нарады. У склад гэтых утварэньняў уваходзілі кіраўнікі апэратыўных упраўленьняў — аддзелаў ОГПУ й паўнамоцнага прадстаўніцтва (ПП) ОГПУ.
Цыркулярам ад 1931 г. прадугледжваўся абавязковы ўдзел на паседжаньнях “тройкі” прадстаўніка ОГПУ. З Пастановы Прэзыдыюму ЦВК СССР ад 3 лютага 1930 г. ОГПУ дазволілі на час правядзеньня кампаніі па “ліквідацыі кулацтва” перадавяраць свае паўнамоцтвы пазасудовага разгляду справаў ПП ОГПУ ў рэспубліках, краёх і абласьцёх — з тым, каб пазасудовы разгляд справаў ажыцьцяўляўся з удзелам прадстаўнікоў аблвыканкамаў і пракуратуры.
Рэпрэсаваньне сялянства
У 1929 г. рэпрэсіўная машына была скіраваная пераважна супраць сялянства, што складала асноўную частку насельніцтва савецкае краіны — у тым ліку, і Беларусі. Да масавых рэпрэсіяў цалкам абгрунтавана можна аднесьці трагічнае па сваіх наступствах раскулачваньне. З канца 1929 г. да сярэдзіны 1930 г. у СССР “раскулачылі” больш за 320 тысяч сем’яў (ня менш як 2 мільёны чалавек), было сканфіскавана маёмасьці коштам больш чым на 400 мільёнаў рублёў. Паводле ацэнкавых зьвестак, у Беларусі ў 20-я—40-я гг. “раскулачылі” ня менш як 350 тысяч чалавек.
Масавае высяленьне партыйныя й савецкія органы тлумачылі зазвычай абвастрэньнем клясавае барацьбы ў вёсцы — прычым, усю віну за гэта партыйнае кіраўніцтва ўскладала толькі на кулакоў. Клясавая барацьба ў вёсцы сапраўды пачала абвастрацца ўжо ў 1928 г. Але гэта было зьвязана, найперш, з выкарыстаньнем надзвычайных захадаў з боку дзяржаўных органаў, з масавымі акцыямі мясцовых уладаў.
Тэрор абрынуўся й на значныя плясты заможных сераднякоў, якія толькі эпізадычна карысталіся паслугамі найманых працаўнікоў, ці не карысталіся імі наагул. Да траўня 1930 г. у рэспубліцы было раскулачана 15.626 сялянскіх гаспадарак — амаль што палова іхнай агульнай колькасьці. Пры гэтым, як змушаны былі прызнаць самі арганізатары раскулачваньня на ХІІІ зьезьдзе КП(б)Б, 2.395 зь іх, альбо 15,3 адсоткаў,— неабгрунтавана. Між тым, слова “кулак” на шмат гадоў сталася сынонімам слова “вораг”. Усялякія беззаконьні, чыненыя органамі НКВД з раскулачанымі, лічыліся апраўданымі.
Правядзеньне калектывізацыі паскоранымі тэмпамі падштурхоўвала да максымальна жорсткіх мэтадаў гвалту, што не магло ня выклікаць супраціву ў адказ, які меў, вядома, стыхійны, незарганізаваны характар, і быў, хутчэй, пасіўнай формай пратэсту. Прынамсі, пра арганізаваныя масавыя выступленьні на тэрыторыі Беларусі нічога не вядома й да сёньня. Хоць некаторыя выпадкі хаатычных выступленьняў былі ў Капыльскім, Лепельскім і іншых раёнах рэспублікі. Усе яны пацярпелі паразу ад рэгулярных частак Чырвонае Арміі й усе ўдзельнікі былі прылічаны да “ворагаў народа”.
У сувязі з рэзкім павелічэньнем колькасьці асуджаных, арганізацыя высылкі й разьмяшчэньня кантынгенту спэцперасяленцаў, што прыбывалі з цэнтру краіны, была ўскладзена на органы ОГПУ—НКВД. А паколькі “кулацтва ліквідалася як клас”, ОГПУ СССР у 1932 г. распрацавала Палажэньне “Пра кіраванне кулацкімі паселішчамі” й зацьвердзіла адпаведныя інструкцыі.
Камэндатурай у спэцпаселішчы прызначаліся упаўнаважаныя, альбо паселішчныя камэнданты. Ім надаваліся правы сельскіх Саветаў. У 1933 г. ОГПУ распрацавала інструкцыю “Пра меры ўздзеяння за самавольныя адлучкі з працы, паселішчаў і ўцёкі з месцаў рассялення”.
Самавольны зыход з працы ці з паселішча без дазволу на адны суткі разглядаўся як адлучка, а на тэрмін, большы за суткі,— як уцёкі зь месца высылкі. Калі гэтак здаралася паўторна, то падпадала адразу пад азначэньне — “уцёкі”. За ўцёкі ж, ці сыстэматычныя адлучкі, заводзілася крымінальная справа. Дастатковым для адкрыцьця крымінальнае справы зьяўляўся рапарт камэнданта, ці ўпаўнаважанага, які падаваўся ў адміністратыўнае ўпраўленьне. Паводле дадзенай інструкцыі, і пасьля вынясеньня прысуду ўсе асуджаныя па гэтай катэгорыі здымаліся з працаў і накіроўваліся “па этапу” на скрайнюю поўнач — у Туруханскі край (Ігарка). Практыка высяленьня людзей з родных мясьцінаў доўжылася й у наступныя гады.
У пэрыяд масавай калектывізацыі, з пастановаў паўнамоцных прадстаўнікоў ОГПУ ў БССР, судоў, рашэньняў Саветаў, дзясяткі тысяч жыхароў Беларусі прылічылі да “контррэвалюцыйнага кулацкага актыву” й выслалі за межы гістарычнае Радзімы. Частка зь іх засталася на поўначы цяперашняе Томскае вобласьці, астатнія — у шматлікіх лягерох Сіблягу НКВД, раскіданых па тэрыторыі Навасібірскай, Кемераўскай вобласьцяў, а таксама Краснаярскага й Алтайскага краёў. У выніку толькі гэтае акцыі ў паўночныя краі ў пэрыяд з 1929 да 1932 гг. саслалі звыш 100 тысяч беларускіх сялян. Частка зь іх загінула, асабліва ў першыя гады ссылкі, іншых — напаткаў 1937 г., частка зьбегла й здолела недзе асесьці. Але шмат каго спаймалі й адправілі на Калыму, у Ігарку ды шмат якія яшчэ месцы зьняволеньня.
Рэпрэсіўныя акцыі доўжыліся й пасьля завершаньня калектывізацыі. Сталін і ягонае атачэньне лічылі, што такім чынам можна пазбавіцца ад “непажаданых”. 20 красавіка 1933 г. СНК СССР прыняў Пастанову “Пра арганізацыю працоўных паселішчаў”. Галоўнае ўпраўленьне ОГПУ ўзяло на сябе абавязак зарганізаваньня гэтых паселішчаў. Але каго ж яшчэ можна было высяляць у 1933 г., калі, як падавалася, кулацтва зьліквідавалі?
Меркавалася караць (за зрыў і сабатаж хлебанарыхтовак і іншых кампаніяў) гараджан, што адмовіліся, у сувязі з пашпартызацыяй 1932—1933 гг., выяжджаць з Масквы, Менску й Ленінграду; зьбеглых зь вёсак, зьнятых з прамысловай вытворчасьці кулакоў, а таксама высланых у 1933 г. з мэтаю “ачысткі” дзяржаўных межаў, асуджаных органамі ОГПУ й судамі тэрмінам ад 3 да 5 гадоў улучна.
Тры разы кіраўнікі Сіблягу ОГПУ ў 1933 г. складалі плян дысьлякацыі новага кантынгенту сасланых. Першы раз адзначалася, што прыбудзе 340 тысяч чалавек, другі — 281 тысяча, і 21 чэрвеня 1933 г. на распараду краёвага зямельнага ўпраўленьня паслалі на расьсяленьне 248 тысяч чалавек. У Аляксандраўскі, Чаінскі, Бакчарскі, Калыванскі, Тэрвізкі, Тарскі раёны Заходне-Сібірскага краю адправілі каля 80 тысяч спэцперасяленцаў, што паходзілі з раёнаў РСФСР, Украіны, БССР. У раёнах Нарымскага краю прызначалася на разьмяшчэньне каля 150 тысяч чалавек.
Калі масавыя рэпрэсіі супраць сялянства пераўзышлі ўсе разнарадкі цэнтру, 8 траўня 1933 г. выйшла інструкцыя “Усім партыйна-савецкім супрацоўнікам ОГПУ, судоў і пракуратуры”, падпісаная Сталіным і Молатавым. У ёй канстатавалася, што неабгрунтаваныя масавыя арышты ў вёсцы ў 1933 г. усё яшчэ працягваліся. У шэрагу раёнаў — у тым ліку, і БССР — арышты праводзіліся старшынямі калгасаў, старшынямі сельсаветаў і сакратарамі партыйных ячэек.
“Не зьдзіўляе, што ў гэтай вакханаліі арыштаў — адзначалася на Пленуме Вярхоўнага суду СССР 14 красавіка 1933 г. — органы, сапраўды надзеленыя правамі арыштоўваць, у тым ліку, і органы ОГПУ, і — асабліва — міліцыі, губляюць усялякае пачуцьцё меры й часта неабгрунтавана арыштоўваюць, дзейнічаюць згодна з правілам “сьпярша арыштуй, а потым вядзі сьледзтва”.
1932 г. стаў новай трагічнай старонкай рэпрэсіяў у СССР. 7 жніўня 1932 г. ВЦВК і СНК СССР прынялі Закон “Пра ахову маёмасці дзяржаўных прадпрыемстваў, калгасаў і кааперацыі і ўмацаванне грамадскай сацыялістычнай маёмасці”. Гэты Закон прадугледжваў толькі адну меру пакараньня — расстрэл, і толькі ў выключных выпадках, пры зьмякчальных абставінах,— пазбаўленьне волі тэрмінам на 10 гадоў. Паводле зьвестак Вярхоўнага суду СССР, толькі судовымі органамі ў пэрыяд з 1933 да 1939 гг. асуджана 78.691 чалавек. Калі да гэтага дадаць асуджаных калегіяй ОГПУ СССР і паўнамоцнымі прадстаўнікамі ОГПУ ў рэспубліках, краёх і абласьцёх, то лічба перавысіць 540 тысяч чалавек.
Рэпрэсаваньне інтэлігенцыі
Паралельна з рэпрэсіямі супраць сялянства карныя органы ў 1929—1933 гг. зьдзяйсьнялі акцыі, скіраваныя, найперш, супраць інтэлігенцыі.
У прамовах, артыкулах і заявах Сталіна пачатку 30-х гг. можна знайсьці нямала заклікаў да ўсеабдымнай працы са старой, “буржуазнай”, інтэлігенцыяй. Але справы Сталіна рашуча разыходзіліся зь ягонымі словамі. Па-першае, пад рэпрэсіі нярэдка падпадалі людзі, што не падзялялі камуністычных ці марксісцкіх поглядаў, хоць большасьць іх палітыкай наагул не займалася. Па-другое, у памкненьні ўскласьці на “буржуазных спецаў” усю адказнасьць за пралікі ў індустрыялізацыі й плянаваньні, Сталін і некаторыя ягоныя бліжэйшыя паплечнікі пачалі кампанію кампрамэтаваньня й разгрому значнае часткі беспартыйных спэцыялістаў, якія, дарэчы, ляяльна ставіліся да савецкае ўлады й стваралі немалыя выгоды за конт сваіх ведаў і вопыту.
Сталін непахісна ішоў да таталітарнага тэрору, але яму, хітраму й злоснаму чалавеку, патрэбныя былі “апраўдальныя” аргумэнты — перад партыяй, народам, гісторыяй. Гэтых аргумэнтаў якраз не было. А таму ён фальсыфікаваў іх, паміж іншага, з дапамогай палітычных працэсаў. Да ворагаў партыі й дзяржавы кіраўніцтва ВКП(б) прылічыла вялікую колькасьць эмігрантаў, што вярнуліся на Радзіму; замежных камуністаў, якія працавалі ў Камінтэрне й ягоных арганізацыях. Сюды ж трапілі й тыя, хто быў калісьці выключаны з партыі ці “пакрыўджаны” савецкай уладаю, а таксама тыя, хто калі-кольвек выказваў палітычныя сумневы.
Істотную групу перасьледаваных складалі чэкісты. Некаторых зь іх зьнішчалі таму, што тыя намагаліся хоць бы ўскосна сабатаваць злачынныя задумы, а іншыя, наадварот, ператварыліся ў ворагаў (Ягода, Фрыноўскі, Бэрман і іншыя) з тае прычыны, што шмат ведалі… На такіх людзей Сталін пазьней сьпісваў усе “перагібы”, перакручваньні, “шкодніцтва ў органах НКВД”.
Яшчэ адной асаблівасьцю гэтых працэсаў было імкненьне Сталіна ня проста фізычна зьнішчыць сваіх рэальных і патэнцыйных апанэнтаў, але папярэдне ачарніць іх, зьвінаваціць за прадажніцтва й здраду (почасту — зь іхных жа ўласных прызнаньняў). Усе тыя працэсы ёсьць беспрэцэдэнтным прыкладам самазьнявагі, саманагавору й самаасуджэньня.
Маральнае й фізычнае зьнішчэньне практычна ўсіх, хто намагаўся супрацьстаяць тэрору, бязмежная вера ў неабходнасьць ажыцьцяўленьня рэпрэсіўных актаў выключылі магчымасьць рэальнага супраціву беззаконьням 30-х гг. Гэта пацьвярджаецца, у прыватнасьці, тым, што ў архіўных матэрыялах пэрыяду 30-х гг. выяўляюцца найбольш тыповыя формы непрыняцьця рэпрэсіяў, супраціву ім.
Мелі месца выпадкі, калі асобныя супрацоўнікі ОГПУ—НКВД дапамагалі пазьбегнуць арышту, спрыялі арыштаванаму й ягонай сям’і ў цяжкіх жыцьцёвых абставінах. Вядома нават, што ўдавалася стварыць бачнасьць суровага допыту. Нельга, канечне, сьцьвярджаць, што ўсе гэтыя формы паводзінаў вызначаліся сьвядомым непрыманьнем рэпрэсіяў: шмат калі вырашальную ролю адыгрывалі маральнае пачуцьцё й асабістая сымпатыя да зьняволенага.
Скрайне рэдка сустракаліся факты адкрытага (і нават афіцыйнага) асуджэньня рэпрэсіўнае палітыкі — у тым ліку й з боку партыйных і савецкіх служачых, супрацоўнікаў НКВД, пракуратуры й г.д. Але такія формы асуджэньня рэпрэсіяў сканчаліся амаль заўсёды аднолькава — прычым, даволі хутка — асабістай сьмерцю спачувальніка. Таму ня дзівіць, што такіх людзей было зусім мала. Разважаньні ж пра прычыны слабога супраціву сталінізму з боку палітычных актыўных групаў у партыі носяць, канечне, папярэдні й, хутчэй, умоўны характар.
Для канчатковых меркаваньняў патрэбен спэцыяльны гістарычны пошук. Але, абапіраючыся на агульны досьвед пра эпоху, гэты пошук наўрад ці пахісьне ўпэўненасьць у асноўным, што ёсьць важным для разуменьня прыроды рэпрэсіяў 30-х гг. Сярод некалькіх мільёнаў людзей, падпалых за тым часам пад хвалю тэрору, тыя, каго рэпрэсавалі пазьней — за спробу супрацьстаяць таталітарнаму рэжыму,— былі выключэньнем, а не правілам.
У агульнай плыні рэпрэсіяў Беларусь не была адметнаю. У рэспубліцы канец 20-х—пачатак 30-х гг. быў “адзначаны” справамі пра шкодніцтва “контррэвалюцыйных і дыверсійна-шпіёнскіх арганізацыяў” ды іхных беларускіх філіялаў — “Прампартыі”, “Саюзнага бюро РСДПР (меншавікоў)” і іншых.
Пасьля забойства 1 сьнежня 1934 г. Кірава рэпрэсіі значна ўзмацніліся. Паводле Пастановы ЦВК і СНК СССР “Пра ўнясенне зменаў у існуючыя Крымінальна-працэсуальныя кодэксы саюзных рэспублік” ад 1 сьнежня 1934 г., сьледзтва па разглядзе справаў, зьвязаных з тэрарыстычнымі арганізацыямі, альбо з ажыцьцяўленьнем тэрарыстычных актаў супраць работнікаў савецкае ўлады, неабходна завяршаць за тэрмін ня больш як 10 дзён; зьвінаваўчыя акты ўручаць за адны суткі да разгляду справы ў судзе; слуханьне справаў праводзіць без удзелу бакоў; касацыйнае абскарджаньне прысуду, як і паданьне хадайніцтваў пра памілаваньне, не дапушчалася; прысуд да вышэйшай меры пакараньня мусіў выконвацца неадкладна пасьля яго вынясеньня.
У сьнежні 1934 г. ЦВК СССР прыняў таксама Пастанову “Пра разгляд справаў, што расследуюцца НКВД СССР і яго мясцовымі органамі”. Яна ўнесла зьмены ў парадак разгляду справаў, што тычацца контррэвалюцыйных злачынстваў. Калі раней яны разглядаліся толькі органамі ОГПУ—НКВД, то цяпер гэтае права надалі калегіям абласных судоў. Згодна з гэтай Пастановай, справы, што расьсьледаваліся органамі НКВД пра шпіянаж, дывэрсіі, з 1934 г. пачалі разглядацца Вайсковай калегіяй Вярхоўнага суду СССР і вайсковымі трыбуналамі акругаў. Менавіта гэтымі заканадаўча абгрунтаванымі актамі замацаваліся масавыя беззаконьні ў цэнтры й на месцах, была створана “прававая база” для правядзеньня рэпрэсіяў.
Зь вясны 1936 г. — і гэта пацьверджана дакумэнтальна — плынь рэпрэсіяў пашырэла. У прыватнасьці, наркам нутраных справаў Г.Ягода 31 сакавіка 1936 г. накіраваў усім начальнікам рэспубліканскіх і абласных НКВД апэратыўную дырэктыву, у якой адзначалася: “Асноўнай мэтай нашых органаў насёння з’яўляецца неадкладнае выяўленне і поўнае знішчэнне ўсіх трацкісцкіх сілаў, іхных арганізацыйных цэнтраў і сувязяў, выяўленне, выкрыццё і рэпрэсаванне ўсіх трацкістаў-двурушнікаў”.
Новая разбуральная хваля масавых рэпрэсіяў абрынулася на нявінных людзей у 1937—1938 гг. Абвесьціўшы абарону сацыялізму ад ягоных ворагаў, Сталін дзейнічаў як злосны й вераломны вораг. Ніякі белы тэрор, ніякая вайна не ўчынілі столькі стратаў народу, як абарона асабістае абсалютнае ўлады.
Адной з даволі распаўсюджаных сярод некаторых былых партыйных кіраўнікоў 30-х гг. вэрсіяў пра “неабходнасць” рэпрэсіяў у краіне была наступная: Сталін добра ведаў людзей, якіх пакараў,— прытым, што тыя не былі шпіёнамі й шкоднікамі. Гэтыя зьвінавачаньні сфабрыкавалі дзеля апраўданьня рэпрэсіяў. Канечне, з пункту гледжаньня маралі й прававых нормаў дзеяньні Сталіна былі незаконныя. І ўсё ж яны былі, як меркавалі кіраўнікі, патрэбныя для далейшага разьвіцьця рэвалюцыі ў краіне: людзі, якіх Сталін зьнішчаў, валодалі вялікай уладай і папулярнасьцю.
Неабгрунтаванымі ёсьць апраўданьні масавых рэпрэсіяў, што дагэтуль зьяўляюцца ў друку, выключнай помсьлівасьцю Сталіна, асабістым ягоным разьбіральніцтвам з Молатавым, Бэрыем, Варашылавым, Кагановічам, Маленковым і іншымі — зь першым, другім, трэцім…
Такім чынам можна было зьнішчыць (фізычна й палітычна) дзясяткі, сотні, тысячы, але не мільёны людзей. Канечне, зьнішчэньне ў такіх маштабах мела, перадусім, яўна вызначаную палітычную скіраванасьць. Рэпрэсіі насілі ня вузкаасабовы й бессыстэмны, а менавіта палітычны характар. Сталін быў перакананы: для яго ідэя клясавае барацьбы ёсьць асноўнаю. Калі зьліквідавалі клясы паноў і капіталістаў, ён знайшоў яшчэ адну “клясу”, якую трэба было зьліквідаваць,— кулацтва. Нарэшце, зьліквідаваўшы й яго й застаўшыся бязь яўных ворагаў, Сталін вынайшаў тэорыю, згодна зь якой ворагі мусілі існаваць заўсёды.
Устаноўка на масавы тэрор узьнікла ў апараце НКВД не адвольна — сыгналам сталіся рашэньні (ад 5 сакавіка 1937 г.) Пленуму ЦК ВКП(б), што адбыўся у лютым—сакавіку. Сталін заклікаў адкінуць гнілую тэорыю, нібыта з кожным крокам наперад клясавая барацьба мусіць усё больш і больш загасаць.
Дзеля эфэктыўнага правядзеньня рэпрэсіўных акцыяў неабходна было стварыць адпаведную “грамадскую думку” шырокіх народных масаў. Бо маса мусіць верыць (і ў значнай ступені верыла) жахлівым вінавачаньням 1937 г.
Літаратура
1. Авторханов А. Технология власти // Вопросы истории. 1991. №1.
2. Антонов-Овсеенко А. Противостояние // Литературная газета. 1991. 3 апреля.
3. Бутенко А. О социально-философской природе сталинской власти // Вопросы философии. 1989. №3.
4. Ваксберг А. Процессы // Литературная газета. 1988. 4 мая.
5. Ваксберг А. Царица доказательств // Литературная газета. 1988. 27 января.
6. Викторов Б. Без грифа “секретно”. Записки военного прокурора. М., 1990.
7. Возвращение памяти. Историко-публицистический альманах. Новосибирск. 1991.
8. ГАРФ. ф.3316 , оп.2, д.1834; ф.7521, оп.1, д.124.
9. Гордон Л., Клопов Э. Что это было? Размышления о предпосылках и итогах того, что случилось с нами в 30—40-е годы. М., 1989.
10. Горинов М. Советская страна в конце 20-х—начале 30-х годов // Вопросы истории. 1990. №11.
11. Данилов В. Советская деревня глазами ВЧК—ОГПУ—НКВД, 1918—1922. М., 1998.
12. Земсков В. Кулацкая ссылка в 30-е годы // Социологические исследования. 1991. №10.
13. Конквест Р. Большой террор // Нева. 1989. № № 1—12.
14. Конквест Р. Жатва скорби // Вопросы истории. 1990. №1.
15. Коровин В. История отечественных органов безопасности. М., 1998.
16. Кузнецов И. Возвращение памяти. Мн., 1997.
17. Кузняцоў І. Канвэер сьмерці. Мн., 1997.
18. Лукашук А. За кіпучай чэкісцкай работай. Мн., 1997.
19. Мельгунов С. Красный террор в России. М., 1990.
20. Правда истории: память и боль. М., 1991.
21. Лубянка. ВЧК — КГБ. М., 1997.
22. Овчинникова Л., Строкинов А. Объявлены врагами народа // Комсомольская правда. 1989. 16 июля.
23. Они не молчали / / Сост. Афанасьев А. М., 1991.
24. Орлов А. Тайная история сталинских преступлений // Огонек. 1989. № № 46 — 51.
25. Попов B., Оттоков В. Бериевщина: исследуя судебные материалы // Военно-исторический журнал. 1991. №1.
26. Солоухин В. Читая Ленина // Родина, 1989. № 10.
27. Старков В. Из истории сопротивления режиму личной власти ( 30-е годы ) // Вестник высшей школы. 1990. №5.
28. Сувениров О. Наркомат обороны и НКВД в предвоенные годы // Вопросы истории. 1991. №6.
29. Уотт Д. Кто против кого устроил заговор?// Вопросы истории. 1989. №6.
30. Файнбург З. Не сотвори себе кумира… Социализм и “культ личности” (Очерки теории). М., 1991.
31. Цаплин В. Архивные материалы о числе заключенных в конце 30-х годов // Вопросы истории. 1991. №4.
Ігар КУЗНЯЦОЎ.
Лекцыя 3. ТЭХНАЛЁГІЯ РЭПРЭСІЯЎ
Плян:
1. Выканаўцы
2. Адладжаны канвэер
Выканаўцы
У 1937 г. ЦК ВКП(б) і СНК СССР зрабілі шэраг захадаў на ўзмацненьне ролі органаў бясьпекі. У прыватнасьці, у НКВД увялі вайсковыя званьні на тры ступені вышэйшыя, чым у Чырвонай арміі, заробную плату павялічылі адразу ў чатыры разы, што значна перавысіла суму, якую атрымлівалі працаўнікі й служачыя дзяржаўных установаў.
Прадугледзелі й тое, што за правядзеньне “апэрацыяў” супрацоўнікаў органаў маглі ўзнагародзіць баявымі ордэнамі й мэдалямі. У 1937 г. штаты саюзнага й рэспубліканскага НКВД, гарадзкіх і раённых аддзелаў Дзяржбясьпекі пашырыліся. Спэцыяльныя аддзелы былі створаныя на ўсіх буйных прадпрыемствах, установах, навучальных установах Беларусі. Пад кантроль НКУС падпалі й усе сярэднія прадпрыемствы, а таксама паркі, бібліятэкі, тэатры й г.д. Па ўсёй рэспубліцы стварылі шырокую сетку паведамнікаў і даносчыкаў, што працавалі з “добраахвотных намераў”. Адмысловыя справы былі заведзеныя практычна на ўсіх, хто працаваў на абарончых прадпрыемствах, будоўлі, чыгунцы.
Стварылі сыстэму зацьверджаньня кадраў. Яна прадугледжвала, што ўсе сакратары — ад ЦК да райкамаў партыі — зацьвярджаліся на гэтыя пасады толькі пасьля ўзгадненьня з органамі НКВД. І наадварот: працаўнікі НКВД прызначаліся на пасады пасьля зацьверджаньня адпаведнымі партыйнымі органамі. НКВД атрымаў неабмежаваныя паўнамоцтвы, замацаваныя перад гэтым як законамі, гэтак і, як правіла, падзаконнымі актамі.
“Прававая” падрыхтоўка да нязнаных дагэтуль рэпрэсіяў пачалася ў студзені 1937 г. Народны камісар юстыцыі М.Крыленка й Пракурор СССР А.Вышынскі 8 студзеня 1937 г. падпісалі цыркуляр, які пацьвярджаў: усе справы па контррэвалюцыйных злачынствах мусяць разглядацца без удзелу зьвінавачаньня й абароны. У сувязі з правядзеньнем масавых “апэрацыяў” дачынна былых кулакоў, сябраў “антысавецкіх” партыяў, белагвардэйцаў, жандараў і чынавенства царскае Расеі, крымінальнікаў, рээмігрантаў, удзельнікаў “антысавецкіх” арганізацыяў, царкоўнікаў і сэктантаў, згодна з загадам НКВД СССР ад 30 ліпеня 1937 г., быў зацьверджаны пэрсанальны склад абласных “троек”: старшыня — начальнік абласнога Ўпраўленьня НКУС, сябры — сакратар абласнога камітэту КП(б)Б і пракурор вобласьці.
Для далейшай актывізацыі дзейнасьці судовых і пазасудовых органаў 14 верасьня 1937 г. ЦВК СССР прыняў Пастанову “Пра ўнясенне ў дзейныя крымінальна-працэсуальныя кодэксы саюзных рэспублік зменаў па разглядзе справаў аб контррэвалюцыйным шкодніцтве і дывэрсіях”. Паводле гэтай Пастановы, касацыйнае абскарджаньне па справах аб злачынствах, прадугледжаных арт. 58-7 КК РСФСР і арт. 69-5 КК БССР (шкодніцтва), арт. 58-9 КК РСФСР і арт. 71 КК БССР (дывэрсія), не дапушчалася, а прысуды да вышэйшае меры пакараньня (расстрэл) выконваліся неадкладна.
Асабліва актывізавалася дзейнасьць НКУС БССР і абласных “троек” зь ліпеня 1937 г. Згодна з указаньнямі “зьверху”, на месцах складаліся сьпісы на ўвесь г.зв. контррэвалюцыйны элемэнт. Усьлед за гэтым у Беларусі, Заходне-Сібірскім краі й іншых рэгіёнах краіны пачаліся масавыя апэрацыі: арыштоўвалі людзей, фальсыфікавалі “контррэвалюцыйныя справы”. Сэнс гэтых акцыяў зводзіўся да “стварэньня” г.зв. “усесаюзных контррэвалюцыйных арганізацыяў”.
“Следзтвам па справе выкрытай і зліквідаванай контррэвалюцыйнай шпіёнска-дывэрсійнай паўстанцкай арганізацыі “Польская арганізацыя вайсковая” вызначана, што ў дзейнасьці паўстанцкай арганізацыі бралі ўдзел…” — гэтакія словы з пастановы на арышт былі ўпісаныя ў справы многіх тысяч палякаў і беларусаў, рэпрэсаваных у 1934—1938 гг.,— ня толькі на тэрыторыі Беларусі, але й у Маскве, Пяцігорску, Навасібірску, Томску, Краснаярску й шмат якіх іншых вялікіх і малых паселішчах усяго былога Савецкага Саюзу.
Практычна ўсіх іх зьвінавачвалі за арганізаваную змову супраць савецкай улады. Арганізацыйнай формай такой “змовы”, на думку працаўнікоў НКУС, мела быць нейкае падпольнае контррэвалюцыйнае ўтварэньне, пад непасрэдным кіраўніцтвам якога й зь непасрэднага ўказаньня мусілі дзейнічаць “ворагі народа” з польскімі й беларускімі прозьвішчамі. І зусім няважна, што такой арганізацыі насамрэч не існавала: яна была “створаная” ў нетрах НКУС.
Справа па “Польскай арганізацыі вайсковай” — адна з самых масавых пасьля “Расейскага агульнавайсковага саюзу” й “Саюзу вызвалення Расеі” — ёсьць яскравым прыкладам лінейных арыштаў з прычыны нацыянальнай прыналежнасьці. Філіі арганізацыі “ствараліся” органамі НКВД, у абсалютнай большасьці,— ня толькі ў цэнтральных раёнах краіны, але й у Заходне-Сібірскім краі, Усходняй Сібіры, на Ўрале. Тым больш, што складанасьцяў тут не было: адсотак жылых там палякаў і беларусаў (іх у першую чаргу ўлучалі ў “расстрэльныя сьпісы”) быў дастаткова высокі: гэтаму паспрыяла перасяленьне іх у Сібір пры канцы мінулага — пачатку цяперашняга стагодзьдзя.
Прэамбуля вінавачаньняў заўсёды заставалася нязьменнай — мяняліся толькі прозьвішчы й назвы населеных пунктаў, ды яшчэ “факты” й “прыклады” варожай дзейнасьці.
“На допытах высвятлялі, дзе працаваў чалавек, чым займаўся, ці былі факты пажараў, атручвання скаціны і г.д. Атрымаўшы адказы на гэтыя пытанні, абвінавачаным штучна прыпісвалі учыненне тых ці іншых актаў шкодніцкай альбо дыверсійнай дзейнасці…” — (Зь сьведчаньняў ад 27 жніўня 1957 г. былога супрацоўніка Навасібірскага НКВД, ураджэнца Менскае губэрні Філіповіча С.) І яшчэ. У справах па “Польскай арганізацыі вайсковай” былі адметнасьці, што розьняць іх ад усіх астатніх: амаль усе яны былі групавыя. Згадаем хаця б лёс жыхароў вёскі Беласток Крывашэінскага раёну Заходне-Сібірскага краю, дзе за адну ноч у сьнежні 1937 г. арыштавалі ўсіх мужчын ува ўзросьце ад 16 да 70 гадоў… Назад вярнулася ўсяго некалькі чалавек.
І, можа, ня варта было б казаць пра гэтыя мітычныя цэнтры й камітэты не існуючай “Польскай арганізацыі вайсковай”, калі б за імі не стаялі рэальныя чалавечыя лёсы. Лёсы людзей з рознымі перакананьнямі, поглядамі, складзенымі жыцьцямі, але з аднолькавым фіналам — сутарэньнямі НКВД і кулямі ў патыліцу. З архіўна-сьледчымі справамі некаторых “сябраў” гэтае арганізацыі ўдалося пазнаёміцца — і такім чынам больш падрабязна пазнаць іхны жыцьцёвы шлях.
Сыну патомнага шляхціча з Гарадзенскае губэрні Аляксандру Сасенку лёсам было наканавана стаць вайскоўцам: ягоны дзед быў вайскоўцам, бацька ў расейскага цара даслужыўся да падпалкоўніка.
Перад Першай усясьветнай вайной Аляксандру споўнілася 17 гадоў. Атрымаўшы блаславеньне бацькоў, паступіў вольнаслужылым у 99-ы Іванагародзкі пяхотны полк і быў накіраваны на фронт. Потым рэвалюцыя, вогненныя дарогі грамадзянскае вайны. У пачатку 20-х гг. Аляксандар служыць у частках польскага войска, што знаходзіліся ў Баранавічах і Берасьці. Але раненьні й кантузія давалі пра сябе знаць. У 1923 г. яму давялося дэмабілізавацца з войска. Жонка Лідзія, расейка з паходжаньня, моцна сумавала па родных, што засталіся ў Савецкай Расеі. Пасьля доўгіх ваганьняў вырашылі вярнуцца ў Расею, да сваякоў жонкі.
У часе пераходу мяжы А.Сасенку арыштавалі й Камітэтам АДПУ БССР засудзілі па артыкуле 66 да 3 гадоў канцлягероў. Пасьля адбыцьця тэрміну на Салаўкох, у 1927 г., яго накіравалі ў ссылку ў Нарымскую акругу Заходне-Сібірскага краю. Жыў Сасенка ў паселішчы Каргасок, у тайзе, а з 1932 г. — у горадзе Калпашава, дзе працаваў мэханікам-матарыстам на мясцовай электрастанцыі.
“Як выяўлена следзтвам, “Сібірскі камітэт Польскай арганізацыі вайсковай” атрымаў адпаведнае заданне ад 2-га аддзела польскага галоўнага штаба, разгарнуў у Сібіры шырокую вярбоўчую працу і распачаў арганізацыю паўстанцкіх легіёнаў — да непасрэднай падрыхтоўкі ўзброенага паўстання. Сябрам “Сібірскага камітэту” Сасенкам распрацаваны план узброенага паўстання, які прадугледжваў наступнае: легіёны пачынаюць выступ адначасна ў момант ваеннага нападу на СССР з боку Польшчы, Нямеччыны і Японіі; у момант паўстання паўстанцкія атрады легіянераў павінны разграміць партыйна-савецкія арганізацыі; абяззброіць міліцыю, ахову прадпрыемстваў, партыйна-савецкі актыў; выкарыстаць здабытую зброю на ўзбраенне паўстанцкіх атрадаў… Разам з актыўнай падрыхтоўкай да збройнага чыну ўдзельнікі “ПАВ” на тэрыторыі Нарымскай акругі займаліся шпіёнска-дыверсійнай дзейнасцю, сістэматычна збіралі звесткі шпіёнскага характару, якія сканцэнтроўваліся ў руках агента польскага галоўнага штабу Сасенкі,— і ўжо ён перадаваў усё дазнанае польскім выведным органам…” (Зь вінаваўчага заключэньня ад 3 кастрычніка 1937 г. па справе № 7138 на 19 удзельнікаў “ПАВ”.)
Арыштавалі Аляксандра Сасенку 11 жніўня 1937 г. Пасьля папярэдняга допыту ў Калпашаве накіравалі ў Навасібірск. Грунтоўна “апрацаваны” спэцыялістамі свае справы, А.Сасенка “прызнаўся”, што ў 1924 г. быў нелегальна перакінуты ў СССР з спэцыяльнымі заданьнямі польскіх органаў выведкі.
З Пастановы Асабовай нарады НКВД СССР ад 20 кастрычніка 1937 г. яго выраклі да расстрэлу. 5 лістапада прысуд быў выкананы.
Дзеля аднаўленьня праўды пра лёсы ўраджэнцаў Беларусі шмат зрабіў наш зямляк — сібірскі дасьледнік Васіль Ханевіч. Вынікам ягонай шматгадовай пошуковай дзейнасьці стаўся выхад у сьнежні 1993 г. у выдавецтве “Томский вестник” кнігі “Беластоцкая трагедыя”. У ёй падаюцца ўспаміны ўдзельнікаў і сьведак тых трагічных падзеяў, распавядаецца пра лёс ня толькі рэпрэсаваных ураджэнцаў Гарадзенскае губерні, але й іхных катаў.
Адладжаны канвэер
Канвэер працаваў спраўна. Калі заканчвалася “сыравіна”, дастаўляліся новыя партыі. Нібыта вялікая мясарубка перамолвала жыцьці тысяч людзей. ”Ворагаў народа” стваралі штучна. Калі ж колькасьць іх зьмяншалася, пачыналіся г.зв. “маскаваныя” рэпрэсіі. Галоўным чынам яны прыпалі на другую палову 1937 г. і пачатак 1938 г. На месцах арыштоўвалі й тут жа расстрэльвалі, найперш, прадстаўнікоў некарэнных нацыянальнасьцяў і тых, хто паходзіў зь іншых рэгіёнаў. Гэтакім чынам падтрымліваўся міт пра ўсеагульнае распаўсюджаньне варожай дзейнасьці.
Абласныя й гарадзкія ўпраўленьні НКУС атрымлівалі разнарадкі на выкрыцьцё зададзенай колькасьці “ворагаў народа”. Рознымі шляхамі — у тым ліку, і з выкарыстаньнем загадзя назьбіраных даносаў сакрэтнымі паведамнікамі й грамадзкімі “памагатымі”, тэрмінова атрыманых “прызнаўчых” паказаньняў раней арыштаваных і г.д. — стваралі сьпісы ўжо канкрэтных людзей пад “разнарадку”. Затым іх арыштоўвалі.
А пачыналася ўсё зазвычай такім чынам: цэнтар даваў разнарадку на выкрыцьцё вызначанай колькасьці “ворагаў народа”, на гэтай падставе, прыкладам, УНКВД па Заходне-Сібірскім краі давала адпаведныя “заданні” па раёнах і чакала ў чарговым месяцы ці квартале новых “дакладных” лічбаў. Напрыклад, Томскі гараддзел НКВД ад УНКВД па Заходне-Сібірскім краі штомесяц атрымліваў кантрольныя лічбы на 3—5 тысяч чалавек. Зь іх ня менш за 60 адсоткаў меркавалася асудзіць па першай катэгорыі — г.зн. расстраляць.
Існавалі спэцыяльныя блянкі для справаздач. Усё там было расьпісана: колькі, зь якіх плястоў насельніцтва “забраць”, якіх нацыянальнасьцяў, асобна – вайскойцаў, служак культу й г.д. Справа даходзіла да таго, што ў агульную колькасьць адзначаных у разнарадцы асоб, якіх належала арыштаваць, адразу ўлучаліся й тыя, каго мусілі расстраляць. “Перавыканаць” норму дазвалялася, а за невыкананьне пагражала пакараньне. Таму шырока практыкавалася расстрэльваць арыштаваных у “адпаведным” месцы — у лесе, у яры, на кладаўі, а потым, ужо ад прамінулага дня, афармлялі справы з “прызнаўчымі” паказаньнямі.
“У жніўні 1937 г. начальнік Томскага гараддзела НКВД І.Аўчыннікаў выклікаў мяне да сябе ў кабінет і спытаў, колькі справаў скончылі я і мае сьледчыя. Я адказаў, што пакуль яшчэ ніводнай справы не скончана, таму што ўмоваў для следчай працы не створана, дый часу яшчэ недастаткова (прайшло 7—10 дзён). Аўчыннікаў даў мне тэрміну пяць дзён і папярэдзіў, каб за гэты тэрмін ад нас паступіў шэраг справаў. На працягу пяці сутак адзін ці два следчыя атрымалі прызнаўчыя паказанні: здаецца, двух звінавачаных за антысавецкую дзейнасць. Але поўнасцю скончыць, зноў-такі, ніводнай справы не атрымалася. Пра гэта я даклаў Аўчыннікаву. Выслухаўшы мяне, Аўчыннікаў нецэнзурна вылаяўся, назваў мяне апартуністам і паабяцаў расправіцца са мной, калі я буду сабатаваць мерапрыемствы партыі і ўраду. Тады ён заявіў мне прыкладна так: “Ты — апартуніст, ты не жадаеш весці барацьбы з контррэвалюцыяй. Я пра цябе так напішу ў характарыстыцы, распраўлюся, як бог з чарапахаю, што табе на зямлі месца не будзе. У нас у гараддзеле адзін следчы дае па 10 справаў на дзень, а ад цябе і тваіх следчых на працягу дзесяці дзён не паступіла ніводнай справы. Калі так будзе доўжыцца і надалей, я пастаўлю пытанне перад начальнікам УНКВД…” (З паказаньняў былога начальніка Кажэўнікаўскага райаддзелу НКВД Д.Салтымакава 24 верасьня 1956 г.)
Дзеля актывізацыі гэтае “працы” паміж гарадзкімі й раённымі аддзеламі НКВД разгарнулі “сацыялістычнае спаборніцтва” — хто больш арыштуе “ворагаў народа” па адзначаных катэгорыях. З вынікаў за 1937 г. сярод гараддзелаў НКВД Заходне-Сібірскага краю пераможцам стаў Томскі гараддзел, а ягонага начальніка, капітана Дзяржбясьпекі І.Аўчыньнікава, узнагародзілі ордэнам Леніна. Сярод гараддзелаў НКУС БССР першае месца заняў Слуцкі — на чале зь лейтэнантам Дзяржбясьпекі Тараканавым.
За мэту рэпрэсіяў было, канечне, ня толькі ізаляваньне й зьнішчэньне людзей. Трэба было катаваньнем зламіць іхную волю, змусіць даць хлусьлівыя паказаньні ў зьдзяйсьненьні “контррэвалюцыйных злачынстваў” — назваць сябе “ворагамі народа”. Калі б сьледзтва прытрымлівалася законных мэтадаў і формаў,— гэта ня сталася б магчымым. Таму Сталін ад імя ЦК ВКП(б) санкцыянаваў ужываньне фізычных мэтадаў узьдзеяньня, пра што сьведчыць шыфраваная тэлеграма, накіраваная 10 студзеня 1939 г. сакратаром абкамаў, крайкамаў, начальнікам Упраўленьняў НКВД. У ёй, у прыватнасьці, сьцьвярджалася: “ЦК ВКП(б) тлумачыць, што ўжыванне фізічнага ўздзеяння ў практыцы НКВД было дапушчанае з 1937 г. з дазволу ЦК ВКП(б)… ЦК ВКП(б) лічыць, што метад фізічнага ўздзеяння мусіць абавязкова ўжывацца і надалей…”.
Зразумела, катаваньні не адразу ўвайшлі ў практыку НКВД. Гэта быў паступовы й пасьлядоўны працэс. Зьбіцьцё вязьняў, сьледчы “канвэер”, пазбаўленьне сну, катаваньні сьпякотай і холадам, голадам і смагай — усе гэтыя мэтады даволі шырока выкарыстоўваліся яшчэ ў гады грамадзянскае вайны. Менш жорстка абыходзіліся, аднак, органы ОГПУ—НКВД з арыштаванымі камуністамі: да вясны 1937 г. спэцыяльна адабраныя сьледчыя катавалі толькі асобных зь іх.
Дзякуючы шматлікаму апарату НКВД, машына тэрору спраўна працавала. Людзі, што служылі там, былі розныя, і таму нясуць розную адказнасьць за злачынствы, зьдзейсьненыя таталітарным рэжымам. Адныя добра разумелі, што перад імі — ня ворагі, а нявінна пацярпелыя, і намагаліся хоць нечым дапамагчы арыштаваным. Затое пасьля яны самі рабіліся ахвярамі. Іншыя ведалі, каму яны служаць, супраць каго змагаюцца, і стараліся выбіваць патрэбныя паказаньні любым коштам.
Што рабіла абсалютную большасьць працаўнікоў НКВД садыстамі? Што прымушала іх пераступіць усе законы й нормы чалавечнасьці? Галоўная прычына — страх аказацца ў становішчы вязьня. Гэты страх прышчамляў усе іншыя пачуцьці. Да таго ж, у органы НКВД адбіралі адмыслова. Больш гуманных адсейвалі, самых жорсткіх і недасьведчаных — пакідалі.
Напрыклад, ураджэнец Менскае губэрні начальнік Ямальскага акраддзелу НКВД А.Бажданкевіч пад час выкананьня прысудаў арганізоўваў папойкі супрацоўнікаў за кошт сродкаў, сканфіскаваных у засуджаных да расстрэлу (іншая частка гэтых сродкаў ішла на аплату паведамнікаў), трымаў арыштаваных на допытах па некалькі гадзін у пазыцыі “сьмірна”; арыштаваным жонкам у прысутнасьці мужоў прымушаў выдзіраць валасы з палавых органаў; учыняў доўгі канвэерны допыт цягам некалькіх сутак; саджаў вязьняў на рэбра ножак табурэтаў; уцягваў падсьледных у гонку “гусіным крокам”, пакуль тыя ня страчвалі прытомнасьці; рыхтаваў пратаколы допытаў шляхам папярэдняга напісаньня іх на чарнавіку, затым выпраўленьняў (дапісвалася: шпіянаж, дывэрсія), перадруку на машынцы й змушэньня, з пагрозаю пісталетам, да падпісаньня. Ён жа практыкаваў на допытах катаваньне з дапамогаю адмыслова зробленай папяровай трубкі: крычаў у вушы падсьледнага да таго часу, пакуль той не губляў розуму…
За зьдзейсьненыя злачынствы А.Бажданкевіча ў 1938 г. засудзілі Вайсковым трыбуналам НКВД да пяці гадоў пазбаўленьня волі, а ў 1940 г. — вызвалілі. Гэта адно пералік мэтадаў, актыўна карыстаных супрацоўнікамі органаў НКВД ад Берасьця да Ўладзівастоку.
У справе зьліквідаваньня кіроўных кадраў усіх узроўняў органамі НКВД ужывалася пераважна два мэтады.
Першы — “зьверху ўніз”: у шэрагу раёнаў і гарадоў на падставе сфабрыкаваных у Менску, ці нават у Маскве, паказаньняў “ворагаў народа” цягам 2—3 дзён рэпрэсавалі кіраўніцтва рэспубліканскага ці абласнога маштабаў. Затым арыштоўвалі працаўнікоў выканкамаў. Лічылася, што “ворагі народа” й “шпіёны”, што ачольвалі рэспубліканскія, абласныя й раённыя арганізацыі, змаглі ўсюды “насадзіць” свае “агентуры”.
Другі — “зьнізу ўверх”: арышт некалькіх шэраговых камуністаў і беспартыйных супрацоўнікі НКУС узгаднялі зь першым сакратаром ЦК ці абкаму КП(б), а затым, празь іх ужо, “выходзілі” на кіроўны склад. Якія-кольвечы спробы кіраўнікоў даказаць, што іхныя падначаленыя — ня ворагі, ацэньваліся ўжо не як звычайная няпільнасьць, але як абарона “ворагаў народа”.
Паўстае, аднак, пытаньне: якім чынам органы НКВД змушалі зьвінавачаных публічна паклёпнічаць на сябе й на шмат каго іншага, выдумляць нядзейныя арганізацыі й прызнавацца ў няробленых злачынствах? Канечне, катаваньнем ды іншымі сродкамі незаконнага ціску на арыштаваных. Пацьверджаньнем гэтаму ёсьць практычна ўсе паказаньні працаўнікоў НКВД, якія самі патраплялі пазьней пад сьледзтва.
Як паказвае аналіз, большасьць арыштаваных у 1937—1938 гг. усё ж такі ня вытрымалі допытаў і падпісалі сфальсыфікаваныя пратаколы, “прызналіся” ў розных злачынствах, якіх ніколі не зьдзяйсьнялі. Некаторыя прычыны гэтага можна растлумачыць:
а) адразу ж пасьля арышту ўсчынаўся актыўны ціск на нявольніка. Спачатку вэрбальная апрацоўка (словам) з захаваньнем некаторай долі ветлівасьці; затым — крык, лаянка, прыніжэньні й зьнявагі; затым — замацаваньне атрыманых “дасягненьняў”: арыштаванага пераконвалі, што цяпер немагчыма павярнуць назад, што ўратавацца ён можа толькі “чыстасардэчным” пакаяньнем;
б) калі падсьледны мусіў апынуцца перад судом, – а многіх, як правіла, засуджвалі завочна розныя несудовыя органы — зь ім праводзілі дадатковую працу, своеасаблівую рэпэтыцыю суду;
в) арыштаванага апрацоўвалі пастаянна: у камэры, кабінэце сьледчага й г.д. Адных застрашвалі, іншых угаворвалі, трэцім нешта абяцалі, дачынна чацьвёртых ужывалі сукупнасьць розных мэтадаў. Але галоўнае — вязьня адразу пазбаўлялі магчымасьці абараняцца;
г) атмасфэра ўнутрытурэмна-сьледчага тэрору стварала безнадзейныя настроі. Шмат хто зь вязьняў лічыў супраціў бессэнсоўным, абарону — немагчымай. А таму адразу ж падпісвалі ўсё, што ім падсоўвалі. Пры гэтым тварылася нечуванае ў сьледчай практыцы зьявішча: бакі мірна дамаўляліся пра “злачынствы” й “меры пакараньня”.
Матэрыялы архіўна-сьледчых справаў, успаміны рэпрэсаваных дазваляюць сьцьвярджаць: дзеля атрыманьня патрэбных паказаньняў працаўнікі НКВД найбольш шырока выкарыстоўвалі ў сьледчай практыцы сыстэму канвэернага допыту да 7—8 сутак; начныя допыты й шматразовыя выклікі да сьледчага; прыводы сваякоў у якасьці закладнікаў; удары псыхалягічным кантрастам; накіраваньне ў вочы сьвятла ад моцнай электралямпы; выкарыстаньне мэтадаў “ножнаў” і “стулу”; зьмяшчэньне арыштаваных у нішу стоячы; пагрозы зброяй; харканьне ў рот… Межаў “вынаходніцтва” НКВД па арганізацыі сыстэмы допытаў з выкарыстаньнем самых вытанчаных спосабаў фізычнага й маральнага ўзьдзеяньня не было.
Па адным узоры ў пэрыяд з 1937 г. да 1938 г. сфабрыкавалі справы на дзясяткі тысяч жыхароў рэспублікі й іншых раёнаў краіны. Калі масавыя рэпрэсіі прынялі пагражальныя маштабы, паводле асабістага ўказаньня Сталіна ў канцы 1938 г., кіраўніцтва НКВД СССР і шэраг начальнікаў НКВД рэспублік і вобласьцяў былі зьвінавачаны за масавыя арышты й парушэньні сацыялістычнае законнасьці.
Пад непасрэдным кіраўніцтвам наноў прызначанага наркама НКВД Л.Бэрыі ў цэнтры й на месцах дзеля стварэньня бачнасьці “аднаўленьня законнасьці” праводзіліся арышты “ворагаў народа”, што працавалі ў органах НКВД. З гэтай мэтаю ў 1939 г. сфабрыкавалі справу пра г.зв. “антысавецкую змоўніцкую арганізацыю”, якая дзейнічала ў сыстэме НКВД. У кіроўны “цэнтар” гэтае арганізацыі паставілі наркама нутраных справаў Украіны А.Усьпенскага. Сябраў “арганізацыі” зьвінавацілі за тое, што яны, нібыта, засланялі ад выкрыцьця й разьбіцьця праватрацкісцкія ды іншыя антысавецкія кадры, праводзілі масавыя арышты невінаватых грамадзян, фальсыфікавалі матэрыялы й дамагаліся ўжываньня рэпрэсіяў да арыштантаў.
Наагул, да крымінальнай адказнасьці за пэрыяд з 1938 г. да 1939 г. было прыцягнута ня больш за 1 адсотак працаўнікоў НКВД рэспубліканскага й абласнога маштабу. Нязважна на гэта, цяперашнія чэкісты не забываюць падкрэсьліць: больш за 20.000 тысяч супрацоўнікоў органаў НКВД сталіся ахвярамі неабгрунтаваных рэпрэсіяў “у барацьбе супраць парушэнняў сацыялістычнае законнасці”. Праўда, не ўдакладняецца, што да таго, як іх рэпрэсавалі, тыя спраўна круцілі кола рэпрэсіўнае машыны — і нясуць адказнасьць за крывавыя злачынствы.
У тыя гады актыўна арыштоўвалі й сваякоў асуджаных. У сувязі з гэтым народны камісар юстыцыі СССР 16 студзеня 1938 г. падпісаў загад “Пра недапушчальнасць звальнення з працы асобаў па матывах сваяцкіх дачыненняў з арыштаванымі за контррэвалюцыйныя злачынствы” — і ўжо на 1 студзеня 1939 г. перагледзелі справы 1.175.998 чалавек, засуджаных у 1936—1937 гг. Дазнацца пра дакладную колькасьць такіх асобаў цяпер немагчыма: да 1942 г. гэтая катэгорыя засуджаных у судовай статыстыцы ня ўлічвалася. Зыходзячы з аналізу дадзеных Вярхоўнага Суду СССР, Вайсковай калегіі Вярхоўнага суду СССР, мяркую, што за пэрыяд 1937—1939 гг. гэтая лічба па СССР перавышала мільён, а па БССР — была ня меншай за 90 тысяч чалавек.
Хваля масавых рэпрэсіяў, распачатых у 1937 г., пачала спадаць з другое паловы 1938 г. Паступленьне справаў, зьвязаных з контррэвалюцыйнай дзейнасьцю, паменшылася (у прыватнасьці, па БССР) у сярэднім на 30—40 адсоткаў пасьля таго, як НКВД СССР распарадзіўся прыпыніць масавыя акцыі па выкрыцьці “ворагаў народа”.
Разам з Савецкай уладай на Заходнюю Беларусь, далучаную да БССР, прыйшлі й сталінскія парадкі. Пакаціліся масавыя рэпрэсіі супраць новых “ворагаў народа” — зь ліку мясцовых жыхароў заходніх вобласьцяў. Зь лістапада 1939 г. пацягнуліся ў Сібір эшалёны з дэпартаванымі жыхарамі заходняе часткі рэспублікі. У ліку першых пад рэпрэсіі падпалі асаднікі — афіцэры ў адстаўцы й унтэр-афіцэры польскага войска. 5 сьнежня 1939 г. СНК СССР прыняў Пастанову пра высяленьне гэтае катэгорыі грамадзян у Сібір, Казахстан і іншыя аддаленыя раёны краіны. На канец 1939 г. НКУС БССР узяло на ўлік 8.000 гаспадарак асаднікаў — агульнай колькасьцю 45.409 чалавек.
Зь верасьня 1939 г. у органаў НКУС Беларусі “працы” зноў пабольшала: эшалёны з дэпартаванымі жыхарамі Заходніх вобласьцяў Беларусі пацягнуліся на Ўсход. У зьвязку з гэтым толькі ў Сібіры апынулася больш за 60.000 беларусаў, палякаў, гэбраяў і прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў. З улікам грамадзян, рэпрэсаваных пазасудовымі й судовымі органамі адміністратыўным парадкам, гэтая лічба перавышае 85 тысяч чалавек. Вывучэньне архіўных дакумэнтаў і матэрыялаў органаў бясьпекі, МУС, судоў і пракуратуры Расейскае Фэдэрацыі дазваляе зрабіць папярэднюю выснову, што на тэрыторыі Заходне-Сібірскага краю (цяпер Навасібірская, Кемераўская й Томская вобласьці) у пэрыяд 30-х гг. толькі судовымі органамі было рэпрэсавана ня менш за 25—30 тысяч ураджэнцаў Беларусі.
Мне давялося аналізаваць дадзеныя на ўраджэнцаў Беларусі, рэпрэсаваных у 30-я гг. на тэрыторыі Томскае вобласьці. Атрымліваецца наступнае: галоўны ўдар скіравалі супраць сялян і рабочых (да 64 адсоткаў); асноўная матывацыя арыштаў (дзевяць чалавек зь дзесяці) — зьдзяйсьненьне “контррэвалюцыйных злачынстваў”; да 70 адсоткаў грамадзян было асуджана ў 1937—1938 гг.; кожнага восьмага зь дзесяці асуджаных расстралялі; мінімальны тэрмін зьняволеньня — пяць гадоў — атрымалі ня больш за 2 адсоткі арыштаваных.
Першая масавая апэрацыя па высяленьні асаднікаў пачалася 10 лютага 1940 г. У выніку за межамі БССР аказаліся 50.732 чалавекі. Другая акцыя была зарганізавана 13 красавіка 1940 г. За межы рэспублікі выслалі 26.777 чалавек. Калі праводзілася гэтая акцыя, не засталіся ў баку й партыйныя органы. 8 красавіка 1940 г. сакратаром абкамаў КП(б)Б у Баранавічы, Беласток, Берасьце, Вілейку, Пінск накіравалі тэлеграмы Бюро ЦК КП(б)Б наступнага зьместу:
“13 апреля с.г. органы НКВД будут проводить выселение семей репрессированных помещиков, офицеров, полицейских и др. ЦК КП(б)Б обязывает вас обсудить на закрытом заседании обкома партии доклад начальника областного НКВД и определить все необходимые мероприятия по оказанию помощи органам НКВД в проведении операции”.
Секретарь ЦК КП(б)Б Пономаренко
29 чэрвеня 1940 г. органы НКУС правялі трэцюю дэпартацыю ў аддаленыя раёны СССР. Яна закранула вялікую колькасьць бежанцаў, што шукалі ратунку ад гітлераўскага тэрору ў Польшчы. Усяго ў гэты дзень зь пяці заходніх вобласьцяў рэспублікі выселілі 22.879 чалавек.
Чацьвёртая масавая дэпартацыя з заходніх вобласьцяў была праведзеная 19—20 чэрвеня 1941 г. — за два дні да пачатку вайны. Гэтым разам рэпрэсавалі яшчэ 24.412 чалавек.
Згодна з дадзенымі НКВД СССР, з кастрычніка 1939 г. да чэрвеня 1940 г. у заходніх абласьцёх рэспублікі выявілі й зьліквідавалі 109 г.зв. падпольных паўстанцкіх арганізацыяў, што складаліся з 3.231 удзельніка.
Крывавы сьлед пакінулі па сабе органы НКУС на тэрыторыі заходніх вобласьцяў рэспублікі. Колькі яшчэ невядомых могільнікаў раскідана ад Менску да Берасьця? Адзін зь іх знайшлі ў лістападзе 1994 г. у Вялейцы, якая ў тыя гады была абласным цэнтрам. Адной з галоўных “славутасьцяў” гораду зьяўлялася нутраная турма, што магла зьмясьціць 210 вязьняў (для разьмяшчэньня “ворагаў народа” на тэрыторыі вобласьці стварылі 7 турмаў). Але, адпаведна з актам праверкі ад 14 траўня 1940 г., у вялейскай турме знаходзілася 910(!) вязьняў, зь якіх да НКУС прылічвалася 854.
Калі памятаць, што зь ліку арыштаваных, справы якіх разглядалі пазасудовыя органы, да вышэйшай меры пакараньня ў тагачаснай БССР прыгаворвалі ня менш за 45 адсоткаў, то можна меркаваць: у Вялейцы зь верасьня 1939 г. да чэрвеня 1940 г. расстралялі ня менш за тысячу чалавек.
Сотні жыхароў Вялейкі й тагачаснай вобласьці да гэтага часу лічацца зьніклымі бязь вестак у першыя дні вайны — г.зн. да акупацыі гораду. Куды яны маглі зьнікнуць? Пра лёс іхны можна даведацца з радкоў пратаколу паседжаньня Бюро ЦК КП(б)Б ад 22 чэрвеня 1941 г.:
“Слушали: о заключённых, содержащихся в тюрьмах западных областей, приговорённых к ВМН.
Постановили: поручить тт. Ценаве и Матвееву передать директиву об исполнении приговоров в отношении осуждённых к ВМН, содержащихся в тюрьме западных областей БССР”.
А які лёс напаткаў афіцэраў польскага войска?
Згодна з указаньнем Бэрыі, яны былі сканцэнтраваныя ў Старабельскім (Варашылаўградзкая вобласьць), Асташкоўскім (выспа Столбны, возера Селігер) і Казельскім (Смаленская вобласьць) лягерох.
Падаюць розны лік ваеннапалонных гэтае катэгорыі: у сярэднім — каля 15 тысяч чалавек. Савецкае кіраўніцтва не зьбіралася вызваляць іх з палону, як пазьней зрабілі немцы. Яно зыходзіла з таго, што гэтыя 15 тысяч чалавек — афіцэры, інтэлігенты, сьвятары — зьяўляліся вайсковай і інтэлектуальнай элітай польскай нацыі. Калі б яны аказаліся на волі, абавязкова сталі б арганізатарамі й актывістамі антыфашысцкага й антыкамуністычнага супраціву. Натуральна, гэтакі варыянт Сталіна й Бэрыю не задавальняў.
Першапачаткова меркавалася перадаць афіцэраў польскага войска немцам. Апошнія нават збудавалі на тэрыторыі генэрал-губэрнатарства некалькі спэцыяльных лягероў. Але, у рэшце рэшт, у сталінскім атачэньні перамагла думка, што іх трэба зьнішчыць. Цяпер ужо вядома, што санкцыю на зьнішчэньне тысяч невінаватых людзей дало ў 1940 г. Палітбюро ЦК ВКП(б), а прысуд непасрэдна вынесла Асабовая нарада НКВД СССР.
Няма ніякіх сумневаў: вынішчалі інтэлігенцыю. Прычым, у Катыні пахаваныя толькі тыя афіцэры, што знаходзіліся ў Казельскім лягеры. Дзе завершыўся хросны шлях іхных таварышаў зь лягероў у Старабельску й Асташкаве, не было вядома да апошняга часу. Насёньня выяўлены і месцы іх пакараньня, і месца пахаваньня — лесапаркавая зона ў Харкаве й паселішча Меднае ў Цьвярской вобласьці. Магчыма, і Курапаты.
Масавыя рэпрэсіі на тэрыторыі СССР і Беларусі ў 30-я гг. мелі яскрава выяўлены плянавы характар і чыніліся карнымі органамі пад непасрэдным кіраўніцтвам ВКП(б) дачынна невінаватых грамадзян у скрайне жорсткай й бесчалавечнай форме. Яны былі супрацьзаконнымі, супярэчылі асноўным грамадзянскім і сацыяльна-эканамічным правом чалавека, сталіся трагічнымі наступствамі для дзясяткаў і соцень тысяч людзей.
Літаратура
1. Викторов Б. Без грифа “секретно”. Записки военного прокурора. М., 1990.
2. Возвращение памяти. Историко-публицистический альманах. Новосибирск, 1991.
3. ГАРФ. ф.3316. оп.2. д.1526; ф.9474. оп.16. д.12, 54; ф.9492. оп.1. д.10—12.
4. Глазов Н. Правила “хорошего” ГУЛАГА // Эхо, 1991. №4.
5. Гордон Л., Клопов Э. Что это было? Размышления о предпосылках и итогах того, что случилось с нами в 30—40-е годы. М., 1989.
6. Горинов М. Советская страна в конце 20-х—начале 30-х годов // Вопросы истории, 1990. №11.
7. ГУЛАГ в годы Великой Отечественной войны // Военно-исторический журнал, 1991. №1.
8. Дугин А. ГУЛАГ глазами историка // Союз, 1990. №9.
9. Жбанов Е. Правда о трибунале // Известия,1989. 4 мая.
10. Земсков В. Кулацкая ссылка в 30-е годы // Социологические исследования, 1991. №10.
11. Конквест Р. Большой террор // Нева,1989. №№1—12.
12. Конквест Р. Жатва скорби // Вопросы истории, 1990. №1.
13. Кузнецов И. Возвращение памяти. Мн., 1997.
14. Кузняцоў I. Канвэер сьмерці. Мн., 1997.
15. Лукашук А. За кіпучай чэкісцкай работай. Мн., 1997.
16. Правда истории: память и боль. М., 1991.
17. Они не молчали // Сост. Афанасьев А.М., 1991.
18. Орлов А. Тайная история сталинских преступлений // Огонёк, 1989. №№46—51.
19. Попов B., Оттоков В. Бериевщина: исследуя судебные материалы // Военно-исторический журнал, 1991. №1.
20. Солженицын А. Архипелаг ГУЛАГ: 1918—1956. Опыт художественного исследования. М., 1991.
21. Солоухин В. Читая Ленина // Родина, 1989. №10.
22. Файнбург З. Не сотвори себе кумира… Социализм и “культ личности” (Очерки теории). М., 1991.
23. Цаплин В. Архивные материалы о числе заключенных в конце 30-х годов // Вопросы истории, 1991. №4.
24. Чёрная книга коммунизма. Преступления, террор, репрессии. М., 1999.
Лекцыі 4-6 можна прачытаць тут.
