Алесь СМАЛЯНЧУК. Краёвец Антон Луцкевiч (Лекцыі 1—2)

План:

1. Краёвая ідэалогія і яе прадстаўнікі.

2. Выданне “Вечерней газеты” і “Кур’ера краёвага”.

3. Беларуска-польска-лiтоўскi сход.

4. Публікацыі ў “Вечерней газете” i “Кур’ере краёвым”.

5. Барацьба з шавінізмам і “беларускі ўхіл”.

1. Краёвая ідэалогія і яе прадстаўнікі

Антон Луцкевiч (1884—1942) — вядомая постаць беларускага Адраджэння, пра жыццё і дзейнасць якога напісана шмат. Тым не менш знаходкі новых дакументаў дазваляюць паглядзець на яго як на асобу, дзейнасць якой не заўсёды ўпісваецца ў межы “нашаніўскай парадыгмы”. У артыкуле гаворка пойдзе пра стаўленне беларускага палітыка да краёвай ідэалогіі.

Краёвая iдэалогiя грунтавалася на iдэі палiтычнай нацыi. Краёўцы даводзілі, што ўсе карэнныя жыхары Беларусi i Лiтвы, якія лічаць сваёй радзімай гістарычную Літву і ўсведамляюць сябе грамадзянамi Краю, належаць да адзінай нацыі “літвінаў”. Этнічнае паходжанне і культурная прыналежнасць адыгрывала другарадную ролю. Прыхільнікі краёвай ідэі імкнуліся захаваць тэрытарыяльнае адзінства Краю, змагаліся супраць праяваў радыкальнага нацыяналізму. Ідэя гэтая несла на сабе адбітак колішняй шляхецкай “нацыі” часоў Рэчы Паспалітай абодвух народаў, і найбольш выразна тое адчувалася ў поглядах кансерватыўнай плыні краёўцаў, да якіх, у прыватнасці, належалі Канстанцыя і Раман Скірмунты, Баляслаў Ялавецкі ды інш.

Міхал Ромэр (1880—1945), у сваю чаргу, быў адным з галоўных iдэолагаў дэмакратычнай плынi краёвасці. І разам з віленскім калегамі (Аляксандр Заштаўт, Зыгмунт Нагродскі, Людвік Абрамовіч ды інш.) актыўна супрацоўнічаў з дзеячамі беларускага руху. Усе яны былі перакананыя, што толькі дэмакратычнае развіццё можа гарантаваць стварэнне адзінай краёвай нацыі. Яны віталі Адраджэнне беларусаў і літоўцаў і імкнуліся да паразумення дэмакратычных элементаў розных нацыянальных рухаў.

Адной з асноўных крынiц нашага даследавання з’яўляецца дзённiк Мiхала Ромэра, асабліва першыя 6 томаў, якія ахопліваюць 1911—1915 гг.[1] Іншыя важныя крынiцы — публiкацыi двух вiленскiх выданняў дэмакратычнага накiрунку, рускамоўнай “Вечерней газеты” i польскамоўнага “Кур’ера краёвага”. Вывучэнне запiсаў дзённiка М.Ромэра ў спалучэннi з iншымi матэрыяламi дае падставы сцвярджаць, што Антон Луцкевiч з’яўляўся фактычным кiраўнiком і адным з галоўных аўтараў “Вечерней газеты”[2]. І менавіта ён вызначаў краёвы i дэмакратычны накiрунак “Кур’ера краёвага”[3].

Антон Луцкевiч упершыню згадваецца ў дзённiку 10(23).05.1911 г.[4] Ромэр апiсвае польска-беларускi сход, на якiм было прынятае рашэнне пра арганiзацыю сумеснага краёвага выдання ў форме “jednodniówki”, г.зн. аднаразовага выдання. З беларускага боку ў сходзе ўдзельнiчалi браты Луцкевiчы. Пазней iдэя сумеснага выдання набыла форму штотыднёвiка, да ўдзелу ў якiм планавалася прыцягнуць i лiтоўцаў.

Варта адзначыць, што супрацоўнiцтва польскiх, беларускiх i лiтоўскiх дэмакратаў пачалося яшчэ ў часы рэвалюцыi 1905—1907 гг. Можна згадаць публiкацыю артыкула А.Луцкевiча “Аграрная праграма” ў № 46 ад 13(26).04.1906 г. “Газеты Вiленьскай”[5]. Артыкул знаёміў чытачоў польскага дэмакратычнага выдання краёвай арыентацыі з аграрнай праграмай БСГ. З таго часу супрацоўніцтва не перапынялася.

Арганізацыю штотыднёвіка ўзяла ў свае рукі польская віленская суполка краеўцаў-дэмакратаў, у якую ўваходзілі Міхал Ромэр, Аляксандр Заштаўт, Браніслаў Крыжаноўскі, Зыгмунт Нагродскі ды інш. Ромэр бачыў кіраўніком сумеснага выдання Яна Яленьскага[6], які ў гэты час працаваў у рэдакцыі “Нашай Нівы”. Але большасць выказалася за кандыдатуру Людвiка Абрамовiча. Пры гэтым беларусы i лiтоўцы, фактычна, былi адхiленыя ад арганiзацыi выдання. 12 (25).11.1911 г. выйшаў першы нумар “Пшэглёнда Вiленьскага”[7].

Прызначэнне Л.Абрамовiча, фактычна, перакрэслiла ідэю стварэння міжэтнiчнага дэмакратычнага краёвага выдання. Абрамовiч зрабiў “Пшэглёнд Вiленьскi” дэмакратычным i краёвым органам, аднак толькі польскай грамадскасцi. Мiж тым неабходнасць барацьбы з шавiнiзмам, пашырэння краёвай iдэалогii ды распаўсюду праўдзівай iнфармацыi пра iмкненнi дэмакратычных плыняў беларускага, лiтоўскага i польскага рухаў станавiлася ўсё больш актуальнай.

2. Выданне “Вечерней газеты” і “Кур’ера краёвага”

На пачатку лiстапада 1911 г. на сустрэчы з удзелам I.Краскоўскага, А.Луцкевiча, Б.Крыжаноўскага, З.Нагродскага і М.Ромэра была выказана думка пра выданне ў Вiльнi рускамоўнага дэмакратычнага штотыднёвiка[8]. Мэтай выдання павінна была стаць прапаганда краёвай ідэалогіі ў яе ліберальна-дэмакратычным варыянце. Аднак непасрэдных вынікаў гэтая сустрэча не мела. Толькі ўвосень 1912 г., напярэдадні выбараў у Дзяржаўную Думу, iдэя пачала набываць канкрэтныя формы. На гэты раз iнiцыятыву ўзяў у свае рукi Антон Луцкевiч.

18.09(1.10).1912 г. выйшаў першы нумар штодзённай “Вечерней газеты”. Падпiсаў яго да друку ў якасцi рэдактара Ф.М.Хатэнка. Але, як ужо адзначалася, сапраўдным кiраўнiком газеты i аўтарам большасцi “перадавых” артыкулаў быў А.Луцкевiч. Пра гэта сведчаць не толькi шматлiкiя запiсы ў дзённiку М.Ромэра. Сапраўднага кiраўнiка газеты заўважыў i Дэпартамент палiцыi[9].

“Вечерняя газета” як выданне “рускіх дэмакратаў” адразу прыцягнула ўвагу вiленскай грамадскасцi. Гэтаму спрыяў высокi ўзровень публiцыстыкi лiберальна-дэмакратычнага накiрунку. Аднак амаль усе публiкацыi друкавалiся без подпiсаў. Толькi праз два месяцы пасля выхаду першага нумара пад некаторымі матэрыяламi пачалi з’яўляцца псеўданiмы. Сярод iх можна заўважыць псеўданiмы i крыптанiмы, якiя належалі А.Луцкевiчу — А.Иванов, А.Н., Г.Б.[10]. Апошні быў звязаны з псеўданiмам Генрык Букавецкi, пра якi гаворка наперадзе. Але хто “хаваўся” пад псеўданiмамi i крыптанiмамi (Бо-вичъ, Б-ов, С.У., Кий[11] ды iнш.), пакуль не выяўлена.

Прапаганда лiберальна-дэмакратычнай iдэалогii, якую разгарнула “Вечерняя газета”, адыграла сваю ролю падчас абрання ўдзельнiкаў вiленскага губернскага выбарчага сходу па “рускай курыi”. Газета паўплывала на вынiкi выбараў і знайшла свайго чытача. Антон Луцкевiч вырашыў працягваць выданне. Магчыма, ужо ў гэты час у яго ўзнiк план цэнтралiзацыi вiленскага дэмакратычнага друку, пра якi пазней прыгадаў у дзённiку М.Ромэр[12]. Важнай часткай гэтага плана было выданне штодзённай польскамоўнай газеты. Гэты праект А.Луцкевiч збiраўся рэалiзаваць у цесным кантакце з польскiмi дэмакратамi.

У сярэдзiне кастрычнiка 1912 г. Антон Луцкевiч звярнуўся да польскай  дэмакратычнай суполкi з прапановай арганiзаваць сумеснае выданне. Тым больш, што i палякi шукалi сродкi для выдання штодзённай дэмакратычнай газеты. На пачатку перамоваў беларусы прапанавалi двайное рэдактарства i нават пагаджалiся на тое, што беларускi рэдактар будзе мець толькi права дарадчага голасу. А.Луцкевiч, магчыма, палiчыў для сябе больш важнай працу ў “Вечерней газете”. Кампанiю Л.Абрамовiчу павiнен быў скласцi Язэп Манькоўскi[13]. Апроч гэтага прапаноўвалася стварыць альбо дзве рэдакцыйныя рады, альбо адну супольную. Аднак да супрацоўніцтва не дайшло. Польскіх калегаў на самай справе цікавілі толькі тыя сродкі, якія сабралі беларусы[14].

М.Ромэр параіў А.Луцкевічу самастойна распачаць выданне польскамоўнай газеты[15]. Ён разлічваў, што пасля выхаду першых нумароў палякі ўсе ж такі далучацца да беларускай ініцыятывы. А.Луцкевіч так і зрабіў. Беларусы выкарысталі ліцэнзію на выданне “Кур’ера краёвага”, выдадзеную ўладамі Юліўшу Сумароку.

8(21).12.1912 г. выйшаў першы нумар “Кур’ера краёвага” як штодзённага выдання “польскіх дэмакратаў”. Прозвішчы беларускіх дзеячаў нідзе не згадваліся. Першы нумар рыхтаваў да друку Я.Манькоўскі, але праграмны артыкул напісаў Антон Луцкевіч[16]. Выйсце газеты актывiзавала польска-беларускiя перамовы, але паразуменне так i не было дасягнута. Польская групоўка імкнулася атрымаць газету ва ўласнае карыстанне[17].

М.Ромэр досыць высока ацэньваў узровень публіцыстыкі першых нумароў “Кур’ера краёвага”. Галоўнай прычынай поспеху новай “польскай” газеты ён лiчыў iдэйнае кiраўнiцтва з боку Антона Луцкевiча i непасрэдны ўдзел беларускага дзеяча ў падрыхтоўцы гэтых нумароў да выдання.

У сваiх ацэнках “Кур’ера” Ромэр неаднаразова звяртаў увагу на ролю Антона Луцкевiча: “Адным з галоўных, хоць звонку непрыкметных супрацоўнiкаў газеты з’яўляецца Антон Луцкевiч, адзiн са стаўпоў “Нашай Нiвы”. Гэта, магчыма, самы дзелавiты работнiк i самая здольная галава беларускага народнага руху. Адначасова ён рэдагуе “Вечернюю газету”. Антон Луцкевiч трымаецца трохi ў ценю, не становiцца на чале “Кур’ера краёвага”, але, фактычна, выконвае партыю першай скрыпкi. Ён аказвае рашаючы ўплыў на кiрунак і арганізацыю газеты”[18].

На пачатку сакавiка 1913 г. М.Ромэр прыняў запрашэнне ўвайсцi ў склад рэдакцыi “Кур’ера”. Разам з iм увайшоў i А.Заштаўт. Яны павiнны былi ўзмацнiць творчыя магчымасцi рэдакцыi i кампенсаваць занятасць А.Луцкевiча. Апошнi не быў у стане рэгулярна дапамагаць Я.Манькоўскаму. Да таго ж, беларускi палітык быў зацiкаўлены ў тым, каб “Кур’ер краёвы”, захоўваючы вызначаны кiрунак, станавiўся па складу сваёй рэдакцыi больш польскiм.

Фактычнае кiраўнiцтва “Кур’ерам” з боку А.Луцкевiча ў першыя месяцы iснавання гэтай газеты не было таямнiцай для дзеячаў дэмакратычнай плынi польскага руху. “Пшэглёнд Вiленьскi” ў палемiцы з “Кур’ерам” неаднаразова выказваў сумненнi ў сапраўднай польскасцi газеты i дазваляў сабе празрыстыя намёкi на “пабочныя ўплывы” ў яе рэдакцыi.

Ромэр актыўна ўключыўся ў працу. Аўтарытэт гэтага вядомага грамадскага i палiтычнага дзеяча значна павысiў цiкавасць да газеты з боку польскай грамадскасцi. Ягоныя артыкулы выходзiлi пад лёгка пазнаваемымi крыптанiмамi: m.r., m. Iншым разам ён падпiсваўся сапраўдным прозвiшчам. А вось А.Луцкевiч па-ранейшаму захоўваў у таямнiцы свой удзел у газеце. Iмя вядомага беларускага дзеяча або тыя крыптанiмы, пад якiмi ён выступаў раней на старонках iншых выданняў, у “Кур’еры” не сустракалiся. Спалучэнне дзённiкавых запiсаў з публiкацыямi газеты дазволiла вызначыць два псеўданiмы А.Луцкевiча: Веслаў Калiноўскi i K-вец. Польскi гiсторык Ян Юркевiч вызначыў яшчэ адзiн — Генрык Букавецкi[19].

3. Беларуска-польска-лiтоўскi сход

Улетку i ўвосень 1913 г. выдавецкiя справы “Кур’ера краёвага” складвалiся не лепшым чынам. У сувязi з занятасцю А.Луцкевiча i ад’ездам з Вiльнi М.Ромэра ўзровень публiкацый панiзiўся, абвастрылiся фiнансавыя праблемы. Я. Манькоўскi, якi застаўся без падтрымкi, не здолеў захаваць на былым узроўнi краёвы і дэмакратычны накiрунак газеты. У лiстападзе 1913 г. беларусы iнiцыiравалi беларуска-польска-лiтоўскi сход для абмеркавання далейшага лёсу выдання.

У сходзе з беларускага боку ўдзельнiчалi браты Луцкевiчы, В.Iваноўскi i А.Уласаў, з лiтоўскага — Ёнас Вiлейшыс i Мiколас Cляжэвiчус (ад сацыял-дэмакратаў), Мiколас Бiржышка i Сцяпонас Кайрыс (ад нацыянал-дэмакратаў), з польскага — М.Ромэр, А.Заштаўт, Уладзiслаў Асмалоўскi, Ю.Сумарок. Да польскіх удзельнiкаў М.Ромэр у дзённiку аднёс i Я.Манькоўскага (?). Апошні таксама прысутнiчаў на сходзе, хаця А.Луцкевiч i М.Ромэр прынялi рашэнне пра адхiленне яго ад рэдакцыйнай працы.

Пасля працяглай дыскусii ўдзельнiкi сходу прызналi неабходным падтрымаць “Кур’ер краёвы” як “орган польскай дэмакратыi”. Не апошнюю ролю ў выпрацоўцы менавiта такой фармулёўкi адыгралi браты Луцкевiчы. У спрэчцы М.Ромэра з лiтоўцамi i В.Iваноўскiм, якiя даказвалi, што “Кур’ер” павiнен стаць органам агульнакраёвай дэмакратыi, Луцкевiчы падтрымалi польскi бок. Яны прызналi неабходнасць развiцця польскай дэмакратыi як часткi краёвага дэмакратычнага руху[20].

Яшчэ адным вынiкам сходу было ўтварэнне Арганiзацыйнага i Рэдакцыйнага камiтэтаў. У першым з iх палякаў прадстаўлялi Ю.Сумарок, Букоўскi i М.Ромэр, лiтоўцаў — Ё.Вiлейшыс, Ю.Шаўлюс i С.Кайрыс, беларусаў — браты Луцкевiчы i В.Iваноўскi. У Рэдакцыйны камiтэт увайшлi А.Луцкевiч, М.Ромэр i Ю.Шаўлюс[21]. Антон Луцкевiч абавязаўся рыхтаваць для газеты два перадавыя артыкулы ў тыдзень. Аднак канчаткова пераадолець творчы i фiнансавы крызiс газета ўжо не здолела.

Так выглядала знешняя канва падзей, звязаных з польскамоўнай i рускамоўнай выдавецкай дзейнасцю А.Луцкевiча ў 1912—1915 гг. Напрыканцы 1912 г. пад кантролем вiленскага беларускага кола знаходзiлiся чатыры выданнi: два беларускiя — “Наша Нiва” i “Саха”, адно польскамоўнае — “Кур’ер краёвы” i адно рускамоўнае — “Вечерняя газета”.

4. Публікацыі ў “Вечерней газете” i “Кур’ере краёвым”

Навошта Антону Луцкевiчу спатрэбiўся ўвесь гэты “польска-рускі маскарад”? Чым было выклiкана ягонае iмкненне да прапаганды краёвай ідэі і цэнтралiзацыi вiленскага дэмакратычнага друку ў беларускiх руках? Як выданне “Вечерней газеты” i “Кур’ера краёвага” паўплывала на грамадска-палiтычную i мiжэтнiчную сiтуацыю ў Краi? Як гэтая выдавецкая дзейнасць адбiлася на развiццi беларускага руху?

Адказаць на гэтыя пытаннi дапаможа аналiз публiкацый “Вечерней газеты” i “Кур’ера краёвага”. Звернем увагу i на матэрыялы “Нашай Нiвы”. Аднак нашая цікавасць да яе будзе абмежавана пераважна артыкуламi А.Луцкевiча.

У праграмных артыкулах першых нумароў “Вечерней газеты” i “Кур’ера краёвага” А.Луцкевiч сфармуляваў галоўныя задачы выданняў, якiя цалкам адпавядалi дэмакратычнаму варыянту краёвай iдэалогii.

“Вечерняя газета” (№ 1 ад 18.09(1.10).1912 г.): “У нас нiякiм чынам нельга зыходзiць з iнтарэсаў якой-небудзь адной нацыянальнай групы. Ва ўмовах разнастайнасцi нацыянальнага складу насельнiцтва трэба ўвесь час мець на ўвазе iнтарэсы Краю як адзiнага цэлага. Толькi ў гэтым выпадку магчыма нармальнае развiццё кожнай асобнай народнасцi. Усведамленне, што ўсе мы, жыхары гэтай зямлi, з’яўляемся грамадзянамi Краю — вось наша зыходная кропка пры высвятленнi патрабаванняў розных груп насельнiцтва”. Поўнае задавальненне нацыянальных i сацыяльных патрабаванняў А.Луцкевiч звязваў з устанаўленнем дэмакратычнага ладу. Пад апошнiм у гэтым артыкуле разумелася рэалізацыя ў поўным аб’ёме “вялiкiх палажэнняў, абвешчаных яшчэ Манiфестам 17 кастрычнiка 1905 г.”

У артыкуле першага нумару “Кур’ера” падкрэслiвалася небяспека ваяўнiчага шавiнiзму, якi “ўносiць у народныя масы ўзаемную нянавiсць i ўнутраную барацьбу, пагражае распадам Краю i стратай магчымасцi абараняцца ад людзей, якiя iмкнуцца знiшчыць на гэтай зямлi ўсялякае пачуццё асобнасцi”. Мiж тым, “у Краi, дзе побач з лiтоўцам жыве паляк, побач з беларусам — габрэй, у Краi, няшчасны лёс якога перадвызначыў ягонае адставанне i пазбавiў магчымасцi свабоднага развiцця, няма месца для ўнутранай барацьбы”. А.Луцкевiч заклiкаў усiх “грамадзян Краю” да працы на ягоную карысць i на карысць народа[22].

На старонках абодвух выданняў шырока ўжываўся тэрмiн “грамадзянiн Краю”. Аўтары публiкацый даводзiлi, што жыццёва важныя “краёвыя” пытаннi павiнны вырашацца з улiкам iнтарэсаў усiх этнасаў Беларусi i Лiтвы[23], асуджалi вялiкарускi i вялiкапольскi шавiнiзм[24], заяўлялi пра неабходнасць барацьбы з праявамi шавiнiзму сярод беларусаў i лiтоўцаў[25], выкрывалi сутнасць дзейнасцi г.зв. “Белорусского общества” як арганiзацыi вялiкарускiх шавiнiстаў у беларускай “вопратцы”.

Асновай краёвай згоды лiчылася супрацоўнiцтва дэмакратычных сiл усiх нацыянальных рухаў[26]. Краёвасць досыць натуральна прыводзiла да дэмакратычных поглядаў: “Усё больш ясным становiцца той шлях, якi мясцовым рускiм людзям падказвае само жыццё. Як грамадзяне Краю, мы павiнны ўважыць яго карэннае насельнiцтва, прыслухацца да ягонага голасу i пажаданняў, лiчыць яго iнтарэсы сваiмi iнтарэсамi i працаваць на агульную карысць”[27]. У сваю чаргу, дэмакратызм, якi зыходзiў з павагi да народных патрабаванняў, непазбежна нараджаў краёвую пазiцыю[28].

Абодва выданнi пашыралi iдэалогiю краёўцаў-дэмакратаў сярод грамадскасці Беларусi i Лiтвы. “Вечерняя газета” рабiла гэта сярод рускiх, але не пакiдала цалкам па-за ўвагай i палякаў. У шэрагу артыкулаў апошнiх спрабавалi пераканаць у тым, што толькi iх шчыры паварот да дэмакратыi можа гарантаваць будучыню польскай грамадскацi Беларусi i Лiтвы[29].

А вось для “Кур’ера краёвага” галоўнай задачай было пашырэнне дэмакратычных і краёвых поглядаў сярод польскай грамадскасцi. Антон Луцкевiч у сваiх артыкулах часта апеляваў да гiстарычных традыцый. Генрык Букавецкi: “З паняццем польскасцi заўсёды звязвалася паняцце свабоды”, Веслаў Калiноўскi: “Як некалi з iменем паляка атаясамлiвалася вольнасць, так зараз наша (польская — А.С.) нацыянальная будучыня звязана з дэмакратыяй”[30].

А што ж “Наша Нiва”? Як удзельнiчаў А.Луцкевiч у яе выданнi? Варта заўважыць, што да № 38 ад 20.09.1912 г. газета рэгулярна змяшчала яго артыкулы пад крыптанiмамi: А. Н., а-н-а., Г. Б. (у выданнях на беларускай лацiнцы адпаведна: A. N., a-n-a., H. B.). З № 38 перадавыя артыкулы спачатку пiсаў А. Уласаў, пазней — В.Ластоўскi, С. Плаўнiк, М. Бабровiч ды iнш. Артыкулы А. Луцкевiча з’явiлiся на старонках “Нашай Нiвы” зноў толькі ў 1913 г. Але ў параўнаннi з 1911—1912 гг. — эпізадычна.

Нават павярхоўны аналiз публiкацый галоўнай беларускай газеты ўказвае на тэматычны паралелiзм з матэрыяламi “Кур’ера краёвага” i “Вечерней газеты”. У першую чаргу, гэта прапаганда краёвай iдэалогii ў яе дэмакратычным варыянце i барацьба з шавiнiзмам[31]. Падчас выбарчай кампанii ў IV Дзяржаўную Думу “Наша Нiва” падтрымала кандыдатаў, якiх адстойвала “Вечерняя газета”. У адным з артыкулаў “Нашай Нiвы” адзначалася: “Мы, беларусы, можам верыць толькi шчырым расiйскiм прагрэсiстам, каторые зраднiлiся з нашым краем, лiчаць сябе грамадзянамi нашай старонкi”[32].

5. Барацьба з шавінізмам і “беларускі ўхіл”

Усе тры выданнi вялi сумесную барацьбу супраць вялiкапольскага i вялiкарускага шавiнiзму. Разам давалi адпор нападкам шавiнiстычнага друку. У першую чаргу гэта тычылася “Виленского вестника” i “Гонца цодзеннэго”[33]. Адначасова А.Луцкевiч на старонках “Нашай Нiвы” старанна падкрэслiваў дэмакратызм беларускага руху[34].

Адныя з самых цiкавых матэрыялаў “Вечерней газеты” i “Кур’ера краёвага” — гэта матэрыялы пра беларускi рух. Яны займалi значнае месца ў абодвух выданнях. Ужо ў гэтым праяўляўся “беларускi ўхiл” краёўца Антона Луцкевiча. Матэрыялы распавядалi пра сiтуацыю ў беларускiм руху[35], адстойвалi права беларускай мовы быць мовай навучання[36]. Рускамоўнае i польскамоўнае выданні iмкнулiся выклiкаць сiмпатыi да беларускага руху. “Вечерняя газета” асцярожна згадвала пра мясцовыя беларускiя каранi большасцi рускай грамадскасцi Краю[37]. “Кур’ер краёвы” заклiкаў польскую грамадскасць шукаць згоду i паразуменне з беларусамi. Пры гэтым падкрэслiвалiся дэмакратычныя тэндэнцыi беларускага руху: “Шчыры дэмакратызм беларускага руху… ягоная лаяльнасць у адносiнах да суграмадзян iншых нацыянальнасцяў — гэта гарантыя, што нашыя iмкненнi знойдуць жывы водгук сярод беларусаў”[38]. Патрэба згоды з беларусамi тлумачылася iнтарэсамi барацьбы з вялiкарускiм шавiнiзмам[39] i адсутнасцю выразных перспектываў развiцця польскага руху ў Беларуска-Лiтоўскiм Краi[40].

Якраз у вызначэннi адносiн польскай грамадскасцi да беларускага Адраджэння можна заўважыць найбольш iстотны момант “беларускага ўхiлу” краёвасцi Антона Луцкевiча i iншых дзеячаў нашанiўскага кола. У асобных публiкацыях “Нашай Нiвы”[41], у шэрагу артыкулаў “Кур’ера”[42], у польска-беларуска-лiтоўскiх дыскусiях лiстапада 1913 г. наконт будучыні “Кур’ера краёвага” вызначылася беларуская пазіцыя, якая не адпавядала разуменню краёвасці М.Ромэрам i Л.Абрамовічам.

Л.Абрамовiч i шмат якія чытачы “Пшэглёнда” лiчылi, што пазiцыя беларусаў грунтавалася на адсутнасцi веры ў магчымасць захавання польскасцi ў Беларуска-Лiтоўскiм Краi. Перакананне кіраўнікоў беларускага і літоўскага рухаў, што мясцовыя палякi з’яўляюцца нашчадкамi паланiзаваных лiтоўцаў i беларусаў, нараджала з іх боку патрабаваннi, каб польская грамадскасць працавала дзеля развiцця свядомасцi беларусаў i лiтоўцаў. “Пшэглёнд” не прымаў гэтага. Ён абвiнавачваў “Кур’ер” у “пабочных уплывах”[43].

“Беларускi ўхiл” можна заўважыць i ў асобных артыкулах “Вечерней газеты”: “Справа культуры, справа прагрэсу настолькi важная, што яе павiнен падтрымлiваць кожны грамадзянiн Краю. Тут няма месца для меркаванняў нацыянальнага эгаiзму: хто можа, той павiнен садзейнiчаць культурным намаганням сваiх слабейшых суседзяў, з якiмi яго моцна звязаў гiстарычны ход падзей”[44].

Можна сцвярджаць, што А.Луцкевiч разумеў краёвасць як сужыццё розных народаў Краю і iмкнуўся забяспечыць за беларусамі лепшыя ўмовы. Дарэчы, гэта наблiжала яго пазiцыю да пазiцыi групы “Пшэглёнда Вiленьскага”. Аднак гэтае ж падабенства непазбежна рабiла iх апанентамi.

М.Ромэр характарызаваў беларускiя i лiтоўскiя прэтэнзii як праявы этнiчнага шавiнiзму[45]. Але пры гэтым галоўны iдэолаг краёвасцi быў упэўнены, што А.Луцкевiч i яго сябры ў рэшце рэшт зразумеюць польскую пазiцыю i пагодзяцца з тым, што палякi Беларусi i Лiтвы маюць поўнае права на развiццё ўласнай культуры[46]. У аднолькавай ступенi з лiтоўцамi i беларусамi яны павiнны ўдзельнiчаць у вызначэннi будучынi Краю. Надзея М.Ромэра, як паказалi дыскусii вакол “Кур’ера”, была дастаткова абгрунтаванай. Вiдавочна, што нашанiўскае беларускае кола ў гэты час моцна спадзявалася на пазiтыўныя вынiкi супрацоўнiцтва з польскiмi краёўцамi-дэмакратамi. Дзеля згоды А.Луцкевiч быў гатовы пайсцi на пэўныя саступкi. Магчыма, ён разлiчваў, што пазiцыя М.Ромэра будзе пашырацца сярод польскай грамадскасцi. У тым, што гэта прынясе карысць як беларускаму руху, так i ўсяму Краю, ён быў упэўнены.

Але надзеi не спраўдзiлiся. I на пачатку 1915 г. А.Луцкевiч на старонках “Нашай Нiвы” выступiў з рэзкай крытыкай: “Нашыя” палякi-iнтэлiгенты кажуць, што яны маюць поўна работы “для сваiх” — для “польскага сялянства i пралетарыяту” на нашай зямлi. Але ж польскага “дэмаса” — на смех малая жменя. А поруч з гэтай жменяй мiльёны цёмных i галодных беларускіх сялян, каторыя блізка не маюць йшчэ сваёй iнтэлiгенцыi, для каторых нiма каму працаваць… Працаваць для тых мiльёнаў — гэта для нашых палякаў грэх i здрада, хоць колькi ж мiж iмi сыноў таго ж беларускага народу!… Яны не разумеюць, што прайшоў час панавання над намi, i трэба цяпер адслужыць нашай старонцы, трэба не толькi называцца, але i быць грамадзянамi, трэба кармiць галоднага i асвяшчаць цёмнага селянiна не толькi за тым, што ён — “свой”, што ён пераробiцца на паляка, але затым, што гэта сьвятая павiннасць. А раз гэта павiннасць, а не ласка, дык i вучыць беларусаў трэба не так, як хоча вучыцель, а так як гаворыць народ, каторы захаваўшы сваю мову праз соткi гадоў, праявiў ясна сваё жаданне заставацца беларусам”[47].

Гэтая крытыка не мела дачынення да М.Ромэра i прыхiльнiкаў ягонай краёвай пазiцыi. Ужо праз нумар А.Луцкевiч адзначыў, што “поруч з “прыгоншчыкамi” ў нашай старонцы ёсць людзi, каторыя баронячы сваю польскую культуру, не забываюць, што яны тутэйшыя грамадзяне, што i на iх ляжыць павiннасць памагаць галодным, асвяшчаць цёмных людзей, нягледзячы, якой яны нацыi i веры. …Мы верым, што сiлы польскай дэмакратыi ўзрастуць, калi над зямлёй Беларусi засвецiцца зорка лепшай будучыны. А шчыры дэмакратызм створыць той залаты мост, каторы з’еднае ўрэшце народы нашага Краю ў адну вялiкую згодную сям’ю i каторы польскiя нацыяналiсты цяпер не даюць збудаваць[48]”.

У заключэннi хацелася б яшчэ раз звярнуць увагу на матывы, якiя падштурхнулi А.Луцкевiча да рэалiзацыi незвычайнага выдавецкага праекта. Па-першае, у 1912—1915 гг. Антон Луцкевiч падзяляў асноўныя прынцыпы краёвай iдэалогii ў яе дэмакратычным варыянце. Пашырэнне краёвасцi сярод рускай i польскай грамадскасцi, якая ў большасцi складалася з нашчадкаў некалi паланiзаваных або русiфiкаваных беларусаў (i лiтоўцаў) ён лiчыў карысным як для ўсяго Краю, так i для беларускага Адраджэння. Але, узнікала пытанне, як прапагандаваць краёвую iдэю? Выкарыстаць “Нашу Нiву” i пашыраць краёвасць ад iмя беларусаў? Але перад “Нашай Нiвай” стаялi зусiм iншыя задачы. Да таго ж беларускамоўная прапаганда была абмежавана этнакультурнымі рамкамi i наўрад цi магла аказаць сур’ёзны ўплыў на рускую i польскую грамадскасць Беларусi i Лiтвы. I зусiм па-iншаму яна ўспрымалася рускiмi i палякамi, калi гучала на iх мовах. “Вечерняя газета” i “Кур’ер краёвы” змяшчалi вялiкую колькасць матэрыялаў пра беларускае Адраджэнне. Гэта ўмацоўвала пазiцыi беларускага руху, пашырала кола ягоных прыхiльнiкаў і прывучала польскую i рускую грамадскасць да думкi пра заканамернасць беларускага Адраджэння.

Магчыма, А.Луцкевiч разлiчваў з дапамогай польскамоўнага i рускамоўнага выданняў вярнуць у рэчышча беларускага руху хаця б частку страчанага раней беларускага этнасу. Дарэчы, М.Ромэр сцвярджаў у дзённiку, што “вяртанне зрусiфiкаваных элементаў да роднага беларускага асяроддзя i ўключэнне iх у беларускi рух” з’яўлялася галоўнай задачай “Вечерней газеты”[49]. Цалкам магчыма, што падобная задача, хаця i ў iншай ступені, стаяла і перад “Кур’ерам краёвым”.

Істотнае месца ў прапагандзе краёвасцi займала барацьба супраць этнiчнага шавiнiзму. У адным з артыкулаў на старонках “Нашай Нiвы” А.Луцкевiч заклiкаў усе народы Беларусi i Лiтвы падаць сабе рукi i супольнымi сiламi баранiцца ад гэтай хваробы, каб “знiштожыць сяўбу ненавiсьцi i злосьцi”. А далей адзначаў: “Вось бачым добрую жменю расiйскiх, польскiх i лiтоўскiх газет, каторыя — каждая ў сваiм народзi — змагаюцца з чарнасоценствам. У Вiльнi выходзiць “Вечерняя газета”, “Кур’ер краёвы”, “Lietuvos Ukininkas”, “Vilniaus Zinios”, i ўсе яны поруч з “Нашай Нiвай” iдуць да аднэй мэты: стараюцца развiваць “просты” народ, каб урэшцi сам ён узяў свае справы ў свае рукi i з пагардай адвярнуўся ад тых, хто хоча выкарыстаць яго цемнату дзеля пашырэння нацiоналiзма”[50].

Выдавецкi праект Антона Луцкевiча спрыяў дэмакратызацыi рускай i польскай грамадскасцi Краю. Дарэчы, калi ўлiчваць актыўную ролю нашанiўскага кола ў арганiзацыi i дзейнасцi вiленскага асветнiцкага таварыства “Вестник знания”, то можна прыйсцi да высновы, што з беларусаў складалася амаль уся “руская” дэмакратыя Краю. Пра польскую дэмакратыю гэтага не скажаш, але i тут дзейнасць беларусаў адыгрывала значную ролю.

Усё вышэйсказанае падаецца справядлiвым з прагматычнага пункту погляду. Але, упэўнены, што нельга ўсё растлумачыць толькі нейкімі рацыянальнымі разлікамі А.Луцкевіча. Справа ў тым, што ідэя краёвасці ламала традыцыі i стэрэатыпы вузкай этнiчнай прапаганды, якiя ў гэты час ўжо дамінавалі ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе. У пэўным сэнсе гэта ідэя трымалася на ўнiкальнай атмасферы шматэтнічнага Краю i асаблiва Вiльнi. Гэтая атмасфера нараджала людзей, якiя адчувалi сябе адначасова рускiм i беларусам (Iван Краскоўскi[51]), палякам i лiтоўцам (Данатас Малiноўскас, Мiхал Ромэр), палякам i беларусам (Аляксандр Заштаўт, Раман Скірмунт, Вiтаўт Чыж[52]). Гэта была атмасфера сапраўднага этнiчнага карнавала, дзе адсутнiчалi выразныя межы, калі ў залежнасцi ад жыццёвых абставiн маска станавiлася тварам i наадварот. Беларус Антон Луцкевiч на старонках “Вечерней газеты” станавiўся “рускiм”, а на старонках “Кур’ера краёвага” — “палякам”. Магчыма, мы сутыкаемся тут з пэўнай заканамернасцю беларускай гiсторыi. Яна вельмi багатая персанажамi, якiя выступалi ў двух або нават трох iпастасях i адначасова належалi беларускай, польскай, лiтоўскай i рускай гiсторыi. Можа гэта была праява таго самага “вольнага беларускага духу” (Ігнат Канчэўскі), якi шукаў уласныя шляхi? Беларусь нараджала такiх людзей таму, што была зямлёй, дзе злiвалiся розныя этнiчныя, культурныя i рэлiгiйныя плыні. Кожны з іх знаходзіў прытулак і прыжываўся ў “беларускiм доме”.

Калi мы пагодзiмся з тым, што гэты этнакультурны карнавал базуецца на асаблівасцях развіцця нашага краю, магчыма, нам будзе лягчэй зразумець асобы Вiнцэнта Дунiна-Марцiнкевiча, Вiкенцiя Канстанцiна Калiноўскага, Аляксандра Ельскага, Рамана Скiрмунта, Эдварда Вайнiловiча i некаторых iншых. Дык можа краёвасць, якую адстойвалi М.Ромэр, Р.Скiрмунт i iх паплечнiкi, не з’яўлялася толькi праявай пострамантычных i трохi наiўных спадзяванняў гэтых людзей, а ўяўляла сабой адну з падвалінаў беларускай гiсторыi і тагачаснай беларускай ментальнасці?

Што ж тычыцца даследаванняў выдавецкай дзейнасцi А.Луцкевiча i ўсяго нашанiўскага кола, то яны павiнны працягвацца. Застаюцца шматлiкiя пытаннi. Напрыклад, якую ролю адыгралi вiленскiя масонскiя ложы? У 1910—1915 гг. яны аб’ядналi частку дэмакратычных сiл усiх нацыянальных рухаў Беларусi i Лiтвы. Cябрамi ложаў былi браты М.Ромэр, браты Луцкевiчы, В.Ластоўскi ды інш.[53]. Варта задумацца i над тым, чаму з двух выданняў большы поспех выпаў на долю “Вечерней газеты”? Ці можна лічыць гэта адлюстраваннем пэўных тэндэнцый, якія мелі месца сярод рускай грамадскасцi Краю, цi толькi вынiкам публiцыстычнай дзейнасцi А.Луцкевiча? Чаму дэмакратызм “Вечерней газеты” i “Кур’ера краёвага” не выходзiў па-за межы лiберальна-дэмакратычнай iдэалогii?

Застаецца пытанне i пра тое, чым была краёвасць у беларускай гiсторыi пачатку ХХ ст. Прагматычным разлiкам прадстаўнiкоў тых этнiчных рухаў, якiя адчувалi ўласную слабасць? Спробай выкарыстаць палітычны варыянт нацыянальнай мабілізацыі насельніцтва? Пострамантычнымi iлюзiямi некалькiх палiтыкаў, далёкiх ад рэчаiснасцi Беларусi i Лiтвы пачатку ХХ ст.? Цi напаўсвядомай праявай глыбiнных падставаў беларускай гiсторыi? Гэтыя i iншыя пытаннi яшчэ чакаюць сваіх даследчыкаў.