Аляксей Ластоўскі. Гістарычная памяць у Беларусі: адметнасці і праблемы. Лекцыі 3-4

by martsinovich · 28.03.2016

Лекцыі 1-2 можна прачытаць тут.

Лекцыя 3. Памяць пра Вялікую Айчынную вайну ў Беларусі: замацаванне і аспрэчванне афіцыйнай версіі

План

1. Памяць пра Перамогу: савецкая спадчына і патрэбы незалежнай дзяржавы

2. Перамога ў Вялікай Айчыннай вайне ў масавай свядомасці

3. Дыферэнцыяцыя памяці і палітычная барацьба

4. Розныя шляхі постсавецкага будаўніцтва памяці: параўнанне з Расіяй і Украінай

Многія даследнікі адзначаюць, што для станаўлення беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці найважнейшую ролю адыгрывае цэласнасць комплексу ўяўленняў пра перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне. Варта адзначыць, што цэнтральнасць Другой сусветнай вайны для гістарычнай памяці ўласцівая шматлікім еўрапейскім краінам. Сённяшняе пераацэньванне перыяду вайны з прыярытэтам праблем акупацыі, калабарацыянізму і Супраціву ўваходзіць у лік галоўных тэм публічнага дыскурсу ўсіх еўрапейскіх грамадстваў. Разам з тым, асэнсоўваецца гэта вайна ў розных краінах па-рознаму.

Але нават пры такой агульнай для еўрапейскіх краін “апантанасці вайной” беларускі выпадак выглядае ўсёткі адмысловым. Найбольш блізкія паралелі ў памяці пра вайну існуюць у сучасным расійскім грамадстве, для нашых краін гэта вайна па-ранейшаму “Айчынная”, а не “Сусветная”, пачалася яна ў 1941-м годзе, а не ў 1939-м, ды і святкуецца перамога 9-га мая, а не 8-га, як у іншых краінах.

Для разгляду феномену памяці пра вайну будзе выкарыстоўвацца вышэйпазначаная тэарэтычная рамка даследаванняў памяці, распаўсюджаная ў сучасных сацыяльных навуках, дзе гістарычная памяць разглядаецца як уяўленні пра мінулае, якія пацвярджаюць для чальцоў грамадства іх калектыўную ідэнтычнасць і сімвалічна сцвярджаюць іх адзінства ў часе і прасторы дзякуючы стварэнню агульнай гісторыі. Зноў жа, нагадваем, што гістарычная памяць функцыянуе на трох узроўнях — культурнай памяці, сацыяльных уяўленняў пра мінулае і камунікатыўнай памяці. Праз азначаныя тэарэтычныя рамкі мы звернемся да таго, якія трансфармацыі зведала памяць пра Вялікую Айчынную вайну ў незалежнай Рэспубліцы Беларусь.

1. Памяць пра Перамогу: савецкая спадчына і патрэбы незалежнай дзяржавы

Лёгка прасочваецца пэўная пераемнасць паміж вобразам вайны, як ён артыкулюецца ў дзяржаўным дыскурсе сучаснай Беларусі, і тым, як Вялікая Айчынная вайна выкарыстоўвалася для легітымацыі камуністычнай улады. Як адзначае ўкраінскі гісторык Уладзіслаў Грыневіч: “Вайна з яе шматлікімі рэальнымі і міфічнымі праявамі гераічнасці і ахвярнасці ўяўляла сабою выдатны матэрыял для стварэння патрыятычных знакаў і ўзораў калектыўнай памяці. Больш таго, агульная барацьба савецкіх народаў давала магчымасць, не ігнаруючы, а хутчэй наадварот, акцэнтуючы ўвагу на мясцовай спецыфіцы, ствараць мадэль агульнага патрыятызму — агульнай савецкай ідэнтычнасці. Такім чынам, міф пра Вялікую Айчынную вайну, базавую аснову якога складалі ідэалагемы пра маральна-палітычнае адзінства савецкага грамадства, пра кіраўнічую ролю камуністычнай партыі, пра адзінства партыі і народа, фронта і тылу, пра палымяны савецкі патрыятызм і масавы гераізм, пра сяброўства народаў і таму падобнае, закліканы быў адыграць адмысловую ролю ў яднанні савецкага грамадства”.

Пры гэтым Перамога пераўтвараецца ў сродак легітымацыі камуністычнай улады не толькі ў саюзным маштабе, а набывае сусветнае значэнне: “Агульнагістарычнае значэнне перамогі Савецкага Саюза заключаецца ў тым, што, разбіўшы ўшчэнт германскі фашызм, савецкі народ не толькі адстаяў заваёвы Вялікага Кастрычніка, свабоду і незалежнасць сваёй Айчыны, але і зрабіў рашучы ўнёсак у справу выратавання еўрапейскай і сусветнай цывілізацыі ад знішчэння фашысцкімі варварамі, у справу яднання сіл міра, дэмакратыі, сацыяльнага прагрэсу” — так праз савецкі дыскурс вызначалася эпахальнасць Перамогі. У брэжнеўскія часы Вялікая Айчынная вайна паступова адцясняе на другі план нават Вялікую Кастрычніцкую рэвалюцыю як фундаментальны міф для камуністычнай улады.

Разам з тым, ужо ў савецкі час закладваліся і акрэсленыя нацыянальныя адрозненні ў малюнку гераічнай барацьбы з нацысцкімі акупантамі. Асабліва шмат намаганняў клалася для апісання пакутаў і высілкаў тых народаў, якім адводзілася асаблівая “гераічная” роля ў агульнасавецкай барацьбе. Так, для БССС формай (сама)рэпрэзентацыі рэспублікі стаў партызанскі міф, які спрыяў фармаванню лакальнай самасвядомасці, інтэграванай у савецкую сістэму. “Міф “партызанскай рэспублікі”, які вызначаў і замацоўваў месца Беларусі ў канцэпцыі “вялікай перамогі”, на думку Вольгі Раманавай, базаваўся на трох кітах: 1) усенароднасць барацьбы з акупантамі (“рэспубліка з найбольш масавым партызанскім рухам”), адкуль вынікалі 2) самаахвярны гераізм (“самая гераічная рэспубліка”) і 3) беспрэцэдэнтная ахвярнасць у імя Радзімы (“брацкая рэспубліка, якая найбольш пацярпела ад акупацыі”)”.

Памяць пра вайну працягвае актыўна транслявацца і ў сучасным беларускім грамадстве, дзе для яе правядзення задзейнічаны практычна ўсе магчымыя каналы культурнай палітыкі. Адмысловая ўвага фармаванню патрыятычнага выхавання з дапамогай гераічных прыкладаў часоў Вялікай Айчыннай вайны надаецца ў сістэме адукацыі. З 2005 г. напярэдадні святкавання 60-годдзя “Вялікай Перамогі” было арганізавана выкладанне курсу “Вялікая Айчынная вайна савецкага народа” ва ўсіх навучальных установах — як у школах, так і ў ВНУ. Па даручэнню Прэзідэнта быў распрацаваны навучальны дапаможнік “Вялікая Айчынная вайна савецкага народа (у кантэксце Другой сусветнай вайны)”, прызначаны для факультатыўнага вывучэння ў сярэдняй школе. Характэрная матывацыя новаўвядзення, агучаная кіраўніком беларускай дзяржавы: “Вы ведаеце, чаму было прынята гэта рашэнне: балазе, мы сёння на самым высокім узроўні святкуем гэтыя даты. Але хутка можа адбыцца так, што вучні, выходзячы са сцен школы, не будуць ведаць, што такое Вялікая Айчынная вайна. Таму было вырашана вярнуцца да вывучэння гэтага самага вялікага перыяду ў нашай гісторыі, за які свет павінен шанаваць Беларусь” .

Медыя-культура таксама перапоўнена матэрыяламі, якія адсылаюць да гэтай падзеі. Асабліва варта згадаць сталыя трансляцыі мастацкіх фільмаў і дакументальных праграм пра вайну на тэлебачанні, некаторыя з якіх карыстаюцца неўвядальнай масавай папулярнасцю (напрыклад, серыял “Сямнаццаць імгненняў вясны”).

Кінастудыя “Беларусьфільм” яшчэ ў савецкі перыяд атрымала неафіцыйную назву “Партызанфільм”, і да самага апошняга часу тэма вайны дамінавала ў беларускай кінавытворчасці. Нягледзячы на тое, што кінастудыя пасля распаду СССР перажывае далёка не лепшыя часы, кожны год вырабляецца 1—2 фільма на ваенную тэматыку.

Варта таксама адзначыць, што найважнейшыя дзяржаўныя святы ў Рэспубліцы Беларусь — Дзень Незалежнасці і Дзень Перамогі — непасрэдна злучаны з трыўмфальнымі момантамі перыяду Вялікай Айчыннай вайны. Пасля 1991 г. Дзень Незалежнасці святкаваўся 27 ліпеня, у дзень прыняцця Дэкларацыі пра суверэнітэт Беларусі. У 1996 г. па ініцыятыве Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А.Г.Лукашэнкі быў праведзены агульнарэспубліканскі рэферэндум, адным з вынікаў якога стаў перанос даты свята на 3 ліпеня. Гэта дата адсылае непасрэдна да 3 ліпеня 1944 г., калі Савецкае войска заняла Менск, і пасля гэты дзень святкаваўся як “дзень вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў”. Такім чынам, нават незалежнасць Беларусі знаходзіцца ў цесным семантычным звязку з перамогай у Вялікай Айчыннай вайне.

Гістарычная памяць пра перамогу ў вайне служыць адным з найважнейшых сродкаў легітымацыі сучаснага дзяржаўнага ладу ў Рэспубліцы Беларусь. Пры гэтым беларуская дзяржава фактычна займае пазіцыю галоўнага гаранту памяці вайны. Непасрэднае атаесамленне ўлады і памяці пра перамогу неаднаразова фіксавалася шматлікімі беларускімі і заходнімі даследнікамі. А пры апісанні ўладнага дыскурсу ў Беларусі адмысловая ўвага заўсёды надаецца сістэмным спасылкам на гісторыю Айчыннай вайны ды гераізацыю тагачаснага перыяду праз стварэнне памяці пра моцны партызанскі рух.

Варта падкрэсліць, што беларускі вобраз вайны ўсё ж адрозніваецца ад савецкага і мае сваю спецыфіку, якая пачала складвацца яшчэ ў СССР. Па-першае, падкрэсліваецца велізарная колькасць ахвяр сярод беларускага народа, які набывае статус не толькі народа-героя, але і народа-пакутніка, чыя перамога ў вайне была аплачана трагічным коштам. Найбольш моцнае ўздзеянне аказваюць згадкі пра кожнага чацвёртага жыхара Беларусі, што загінуў у часы вайны. У апошні час маштаб ахвяр апісваецца як яшчэ больш значны, і мова ідзе ўжо пра гібель кожнага трэцяга жыхара Беларусі. Па-другое, падкрэсліваецца выключная роля менавіта беларускага народа ў перамозе над фашызмам, дзе адмысловую ролю зноў жа адыгрывае вобраз “партызанскай краіны”, які пачаў фармавацца савецкімі ўладамі яшчэ падчас вайны.

2. Перамога ў Вялікай Айчыннай вайне ў масавай свядомасці

У святле азначанай інтэнсіўнасці рэпрэзентацый памяці пра вайну ў публічным дыскурсе выглядае зусім не дзіўным, што па выніках пазначанага сацыялагічнага даследавання Інстытута сацыялогіі НАН Беларусі найбольш значнай падзеяй у гісторыі Беларусі, якой можна ганарыцца, для жыхароў краіны выступае перамога ў Вялікай Айчыннай вайне. Цікава, што на гэтай значнай падзеі практычна цалкам канцэнтруецца ўвесь савецкі перыяд гісторыі Беларусі, бо згадванні пра іншыя падзеі камуністычнага мінулага з’яўляюцца эпізадычнымі.

Табліца 1. Тэмы гісторыі Беларусі, якія выклікаюць у жыхароў краіны гонар[1]

Тэмы ў гістарычнай памяці жыхароў Беларусі	Колькасць катэгорый	Колькасць адказаў
Перамога ў Вялікай Айчыннай вайне	89	567
Дасягненне незалежнасці	70	200
Манументальнае будаўніцтва	34	76
Спартыўныя дасягненні	49	70
Перамогі на “Еўрабачанні”	20	56
Фестывалі	12	52
Эканамічны дабрабыт	50	51
Прэзідэнцкае кіраванне А.Г.Лукашэнкі	23	34
Дзень Незалежнасці	4	32
Дзейнасць асветнікаў (Ф.Скарына і інш.)	27	32
Перыяд ВКЛ	13	23

Такім чынам, Вялікая Айчынная вайна паўстае ў свядомасці беларусаў падзеяй адначасова трагічнай (“першы самы страшны ўдар прыняла на сябе Беларусь”), як нейкае страшнае выпрабаванне, якое даказвае права народа не толькі на існаванне, але і на ўсеагульную павагу, і разам з тым гераічнай. У адказах на адкрытае пытанне пераважаюць тэмы гераічнасці (“гераічнасць падчас ВАВ”, “гераічныя подзвігі ў ВАВ”, “подзвіг народа ў ВАВ”), барацьбы (“барацьба народа ў гады вайны”, “барацьба за вызваленне”), вызвалення (“вызваленне ад фашыстаў”, “вызваленне Беларусі”) і перамогі. Пры гэтым часта згадваецца і партызанскі рух, што даказвае актуалізаванасцьміфа пра Беларусь як партызанскую краіну.

З іншага боку, у Вялікай Айчыннай вайны ёсць і негатыўныя бакі для масавай свядомасці — цяжкія страты, правальны пачатак вайны, перыяд акупацыі і злучаная з гэтым праблема калабарацыянізму. Гэтыя негатыўныя моманты востра абмяркоўваліся ў СМІ ў канцы 80-х — пачатку 90-х гг., але ў апошні час практычна зніклі з публічнага дыскурсу як у Беларусі, так і Расіі.

Варта таксама звярнуць увагу на тое, што, напрыклад, вобраз партызанскага руху ў неафіцыйнай памяці, трансляванай пераважна па сямейных каналах у асяроддзі беларускай вёскі, выглядае досыць супярэчлівым. Сведчанні вуснай гісторыі, сабраныя ў экспедыцыях па вёсках беларускага памежжа (беларуска-польскага і беларуска-рускага) пад кіраўніцтвам доктара гістарычных навук Алеся Смалянчука, аспрэчваюць тэзу пра “ўсенародную падтрымку” партызанскага руху мясцовым насельніцтвам. Хутчэй, зафіксаваныя наратывы дэманструюць вобразы партызан, напоўненыя адчужэннем і страхам. Вольга Шаталава падсумоўвае па выніках гэтых даследванняў: “Адным з галоўных крытэрыяў ацэнкі партызан было іх стаўленне да людзей, у прыватнасці, ці прасілі яны ежу і адзежу, ці гвалтам адбіралі. Існавала перакананне, што “сапраўдныя” партызаны — “бо ім таксама есці трэба ” — “ціха пастукаюць, хлеба, малака папросяць, а хуліганы падманам жывуць, усё забіраюць і застрэліць могуць”. У той жа час “бандыты”, “тарбэшнікі”, “бобікі”забіралі ўсё гвалтам… У кожным выпадку, сяляне дыстанцыраваліся як ад першых, так і ад другіх, паколькі кожны чалавек са зброяй уяўляў небяспеку для жыхара вёскі”. Таму зусім не дзіўнай выглядае думка беларускага філосафа Валянціна Акудовіча пра тое, што простае насельніцтва варожа ставілася да партызанаў: “І на захадзе Беларусі (Гарадзеншчына), і на ўсходзе (Віцебшчына — партызанскі край), у непасрэднай, незаідэалагізаванай гаворцы ў слове “партызан” гучыць што заўгодна, ад з’едлівага скепсісу да панылай абыякавасці, толькі не “беларускія сыны”. За выключэннем нешматлікіх фактаў, народная свядомасць адраклася ад партызанкі, і таму нам не знайсці паважлівых, удзячных, пазначаных гонарам за мужную дзею інтанацый у семантычнай афарбоўцы ўсяго комплексу слоў, якія яе вызначаюць”.

Пры гэтым прасочваецца падзел паміж камунікатыўнай памяццю пра вайну, якая фіксуецца метадамі вуснай гісторыі, і культурнай памяццю, якая сфармавалася яшчэ ў савецкі час. У кожнага з гэтых формаў памяці існуе ўласная прастора выяўлення — аповеды пра цяжкасці і асабістыя трагедыі паўсядзённага жыцця ваеннага часу перадаюцца як сямейныя паданні, тады як пры любым выйсці ў афіцыйную прастору (і нават пры адказе на пытанне ў анкеце) у тых жа самых людзей застаецца толькі рэдукаваны і глянцавы вобраз перамогі ў вайне.

Такую фармалізацыю гістарычнай памяці можна прасачыць па адказах на пытанне “Якія падзеі ў гісторыі Беларусі выклікаюць у Вас горыч і сорам?”. Калі вайна і прысутнічае ў дадзеных адказах, то яна асацыюецца з горыччу ад страт (“ВАВ горыч, але не сорам”, страта кожнага трэцяга, “страты ў ВАВ”). Затое іншыя пералічаныя вышэй спрэчныя тэмы атрымоўваюць толькі эпізадычныя згадванні і з’яўляюцца відавочна маргінальнымі пры фармаванні памяці пра вайну. Вобраз вайны ў сацыяльных уяўленнях пра мінулае, які фіксуецца пры апытаннях грамадскай думкі, цэласны, маналітны і несупярэчны.

3. Дыференцыяцыя памяці і палітычная барацьба

Пры відавочнай эфектыўнасці інтэрпрэтацыі Вялікай Айчыннай вайны, якая ствараецца беларускай дзяржавай, яшчэ з першай лекцыі мы памятаем, што цяпер ніводная дзяржава не валодае поўным кантролем над палітыка-культурнай прасторай. У любой сучаснай нацыянальнай дзяржаве існуюць розныя праекты нацыянальнай ідэнтычнасці, якія таксама мабілізуюць для сваіх мэт і гістарычную памяць. Пры аналітычных апісаннях беларускай палітычнай сітуацыі большасць аўтараў вылучае некалькі канкурэнтных праектаў беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці. Найболей распаўсюджана дыхатамічнае апісанне, якое вылучае афіцыйны, дзяржаўны праект нацыі і ідэнтычнасці, і ў процівагу апазіцыйны, нацыянальна-дэмакратычны праект. Нягледзячы на тое, што пры гэтым нівеліруецца дынаміка развіцця, складаныя ўзаемаадносіны і ўнутраная шматстайнасць гэтых праектаў, адштурхоўваючыся ад гэтай перспектывы нескладана заўважыць, што памяць пра вайну актыўна задзейнічана ў розных палітычных і культурных сутыкненнях у нашай краіне.

З аднаго боку, як мы ўжо адзначалі, у працяг савецкай традыцыі памяць пра перамогу ў вайне служыць адным з найважнейшых сродкаў легітымацыі сучаснага дзяржаўнага рэжыму ў Рэспубліцы Беларусь. Дзяржава практычна манапалізавала гэту памяць, кантралюючы доступы да яе трактовак у гістарычнай навуцы і каналаў трансляцыі ў культурнай памяці. Пры гэтым беларуская дзяржава фактычна займае пазіцыю галоўнага захавальніка памяці пра вайну, якую ўвесь час актывізуе ў публічным дыскурсе і перашкаджае яе забыццю.

Такое атаясненне памяці пра вайну з афіцыйным беларускім дыскурсам прыводзіць да таго, што любая трактоўка ваенных падзей палітызуецца. Пампезныя і гераічныя апісанні ўсхваляюцца ўладай і выкарыстоўваюцца ёю як інструментальны рэсурс для ўмацавання сваіх пазіцый. Але і спробы перагляду, іншага чытання вайны на Беларусі зноў жа немінуча трапляюць у палітычную прастору.

У якасці прыкладу можна прывесці выпадак з фільмам “Акупацыя. Містэрыі”, зняты беларускім рэжысёрам Андрэем Кудзіненкам. Асаблівасцю гэтага фільма стала своеасаблівая інтэрпрэтацыя партызанскага руху (так, сярод персанажаў фільма рэзка негатыўна вылучаўся камандзір савецкага партызанскага атрада) і ўпор на непасрэдныя чалавечыя эмоцыі, змешчаныя па-за ідэалагічнымі рамкамі. Такі падыход адразу ж выклікаў абурэнне ў Беларусі, Міністэрствам культуры фільм быў пазбаўлены пракатнай ліцэнзіі і занесены ў спіс кінатвораў, забароненых да паказу ў краіне (толькі ў гэтым, 2010-м г., забарона была знятая). Прычым матыў забароны фармуляваўся наступным чынам: “Трактоўка партызанскага руху ў фільме супярэчыць ісціннай праўдзе, можа абразіць пачуцці ветэранаў вайны і аказаць негатыўны ўплыў на выхаванне падрастаючага пакалення”. Нягледзячы на гэта, фільм “Акупацыя. Містэрыі” быў адабраны для конкурснага паказу на Маскоўскім міжнародным кінафэсце ў 2004 г., што выклікала афіцыйныя пярэчанні пасольства РБ у Расіі са спасылкай на “абурэнне ветэранаў вайны”.

Калі скандал з паказам фільма “Акупацыя. Містэрыі” можа быць апісаны і як акт супрацьстаяння ўлады і творчай пазіцыі стваральнікаў фільма, то іншыя спробы аспрэчыць афіцыйную версію памяці пра вайну маюць ярка выяўленую палітычную падаплёку. Адным з галоўных мемарыяльных актаў беларускай улады за апошнія гады стала стварэнне ў 2005 г. гісторыка-культурнага комплексу “Лінія Сталіна”. “Шматкіламетровыя траншэі, загараджальныя палосы, агнявыя кропкі “ўзноўлены ў выкананне даручэння прэзідэнта Лукашэнкі пра захаванне гістарычнай спадчыны беларускага народа, звязанай з абаронай Радзімы ў гады Вялікай Айчыннай вайны”, — паведамляе галоўнае дзяржаўнае інфармацыйнае агенцтва Беларусі. Практычна адразу ж разгарэлася інфармацыйная вайна, пераважна ў Інтэрнэце, дзе з’явілася мноства адмысловых артыкулаў, экспертных водгукаў гісторыкаў і нават інтэрв’ю з мясцовымі жыхарамі, якія сведчаць, што ніякіх баёў з нацысцкімі войскамі ў 1941 г. там не было. Быў зняты дакументальны фільм “Лінія Сталіна: гонар ці ганьба?”, рэжысёрам якога выступіў гісторык Ігар Кузняцоў, адзін з галоўных крытыкаў афіцыйнай версіі абгрунтавання стварэння дадзенага комплексу. Пры гэтым крытыка набывае падвойнае значэнне — тут гаворка ідзе не толькі пра “хібныя” інтэрпрэтацыі гістарычных падзей з боку ўлады, але і пра няправільны кірунак мемарыялізацыі як такі. Адпаведна, нельга казаць, што палітыка памяці, якая праводзіцца беларускай дзяржавай, з’яўляецца такой бясспрэчнай, як магло б падацца па выніках апытанняў грамадскай думкі.

Больш за тое, фіксуюцца спробы не толькі крытыкаваць дзяржаўны вобраз вайны, але і інструментальна выкарыстоўваць альтэрнатыўныя інтэрпрэтацыі ваенных падзей у мэтах падрыву легітымных падстаў беларускай улады. У гэтым плане найболей значным актам з’яўляецца ўсталяванне 19 красавіка 2008 г. памятнага крыжа ў вёсцы Дражна Старадарожскага раёна Менскай вобласці ў памяць пра мірных жыхароў, знішчаных партызанамі 15 красавіка 1943 г. Шасціканцовы крыж святой Еўфрасінні Полацкай, нябеснай заступніцы Беларусі, усталяваны побач з каталіцкімі могілкамі вёскі, частка якой была спалена, а шматлікія жыхары — забіты ці спалены партызанамі ў сваіх хатах”. Праз некалькі дзён крыж быў вывезены прадстаўнікамі мясцовай улады ў невядомым кірунку, а ініцыятары ўсталявання крыжа былі адміністрацыйна пакараныя. Цвёрдая рэакцыя ўлады паказвае на тое, што альтэрнатыўная мемарыялізацыі вайны валодае несумнеўным палітычным вымярэннем. Калі афіцыйны дыскурс практычна атаесамляе сябе з памяццю пра перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне, то любая спроба аспрэчвання гэтай памяці аўтаматычна азначае выклік дзяржаўнай уладзе. Гэта сталі разумець і беларускія апазіцыйныя палітыкі, якія ад стандартных прыёмаў палітычнай барацьбы ў апошні час усё часцей звяртаюцца да пластоў гістарычнай памяці. Пры гэтым канфлікт інтэрпрэтацый памяці пра вайну ўжо далёкі ад звыклага для гістарычнай навукі крытэрыя аб’ектыўнасці і становіцца чарговай прыладай палітычнай барацьбы.

Разам з тым, самі магчымасці аспрэчвання афіцыйнай памяці пра вайну з’яўляюцца надзвычай абмежаванымі. Дзяржаўная версія падвяргаецца досыць цвёрдай крытыцы і аспрэчванню, але зноў жа — у досыць вузкай інфармацыйнай прасторы, пераважна сярод інтэлектуалаў і гарадской моладзі. Апазіцыйная версія маргінальная, што непасрэдна пацвярджаюць вынікі сацыялагічных даследаванняў. У масавай свядомасці яна ўяўляецца цяжкім выпрабаваннем для беларускага народа. Гэтыя ўяўленні цалкам адпавядаюць таму вобразу вайны, што функцыянуе ў дзяржаўным дыскурсе: “Скажыце, які самы вялікі здабытак нашага народа, за якое проста ў ногі трэба яму кланяцца? Гэта перамога над фашызмам… На алтар перамогі ў той вайне мы паклалі мільёны людзей. І самым свабодалюбным і сумленным народам быў беларускі народ. Так, у нас былі факты здрады. Але гэта былі адзінкавыя факты. Наш народ ваяваў сумленна і ганарліва”.

Спрошчанасць і несупярэчлівасць гэтага вобразу толькі спрыяе яго больш паспяховаму замацаванню ў масавай свядомасці. Такім чынам, можна пагадзіцца з іншымі даследнікамі, што гістарычная памяць пра Вялікую Айчынную вайну з’яўляецца ключавой для фармавання беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці, найболей устойлівым і артыкуляваным комплексам ва ўяўленнях пра мінулае жыхароў Беларусі. Пры гэтым акцэнтаванне ўвагі некаторых аўтараў на пераемнасці з савецкім міфам пра вайну не дазваляе ўбачыць, што ў сучаснай Беларусі памяць пра вайну напоўнена іншым зместам, дзе ўмацаванню нацыянальнай ідэнтычнасці спрыяе канцэнтрацыя рыторыкі на ролі беларускага народа ў перамозе над фашызмам.

4. Розныя шляхі постсавецкага будаўніцтва памяці: параўнанне з Расіяй і Украінай

Для таго, каб больш поўна і шматгранна выявіць спецыфіку трансфармацыі памяці пра Вялікую Айчынную вайну ў сучаснай Беларусі, карысна правесці некаторыя паралелі і з аналагічнымі працэсамі ў краінах, якія таксама маюць досвед савецкага мінулага і знаходзяцца ў пошуку ўласных шляхоў нацыянальнага будаўніцтва пасля распаду Савецкага Саюза. Найбольш прадуктыўнае параўнанне з Расіяй і Украінай.

Працэс трансфармацыі памяці пра вайну ў сучаснай Расіі мае свае асаблівасці. Для расейцаў гэта, безумоўна, найважнейшая падзея гісторыі ХХ ст., больш за тое, па меркаванні Барыса Дубіна, гэта цэнтр сімвалічнай канструкцыі часу расейцаў, пачатак якога пазначаецца Кастрычніцкай рэвалюцыяй, а канец — распадам СССР. Гераічная перамога ў вайне надзяляецца аб’яднаўчай сілай у адрозненне ад усіх іншых падзей расійскай гісторыі ХХ ст., гэта яе цэнтр, які дае магчымасць уяўляць гісторыю ў якасці асэнсаванага цэлага. Як піша Лёў Гудкоў, “ідзе ўзаемазлучаны працэс: па меры эрозіі і паслаблення ранейшых прадметаў гонару савецкіх людзей — рэвалюцыі, будаўніцтва новага грамадства, станаўлення “новага чалавека”, паказальных дасягненняў савецкай індустрыялізацыі, ваеннай моцы звышдзяржавы і злучаных з ёй навукі і тэхнікі — расце сімвалічная вага Перамогі. На яе фоне хутка дэвальвуюцца як імперская культурная спадчына (уключаючы і “святую” рускую літаратуру), так і ідэалагічныя знакі сацыялізму (якія захоўваюцца сёння толькі ў старэйшых пакаленняў у выглядзе настальгіі па ідэалізаваным мінулым)”. Уся гістарычная памяць расейцаў канцэнтруецца на Перамозе, куды сцягваюцца лініі інтэрпрэтацый мінулага і сучаснасці.

Як і ў савецкі час, памяць пра вайну цалкам манапалізаваная дзяржавай, якая выкарыстоўвае ключавыя моманты апісання і інтэрпрэтацыі ваенных падзей, што сфармаваліся яшчэ ў савецкі перыяд (у першую чаргу, характэрны перанос акцэнту з мемарызацыі вайны на ўслаўленне перамогі). З’яўляюцца і новыя элементы ў гэтым сінтэтычным вобразе (знакі вялікадзяржаўнасці і праваслаўя, прыёмы галівудскай відовішчнасці). Пры гэтым ідзе досыць жорсткае прыгнечванне любых альтэрнатыўных прачытанняў ваенных падзей, якія становяцца прэрагатывай невялікага кола крытычных інтэлектуалаў, доступ якіх да публічнай прасторы лімітаваны і рэгламентаваны. Аспрэчванне афіцыйнай версіі гісторыі з палітычнага акту (наўрад ці тут можна казаць пра “чыста навуковую” цікавасць) ператвараецца ў крымінальнае злачынства. Гэта сведчыць пра цесную і непарыўную сувязь паміж легітымацыяй улады і гістарычнай памяццю, калі любая эрозія і пераінтэрпрэтацыя падзей мінулага ставіць пад удар легітымнасць дзяржаўных структур.

Варта зафіксаваць і сур’ёзнае адрозненне паміж памяццю пра вайну ў сучасных беларускім і рускім грамадствах. Калі партызанскі міф можна спісаць на нацыянальны каларыт, то нельга не заўважыць зрушванне акцэнтаў у апісаннях “народа-пераможцы”. Калі ў беларускім дыскурсе дамінуе постаць народа-ахвяры, чый унёсак у перамогу крывавы і трагічны (прычым ацэнка масштабу ахвяр усё нарастае па меры аддалення ад падзеі), то ў расійскім дыскурсе кошт перамогі сыходзіць на іншы план, саступаючы месца гераічнай рыторыцы і пераможнаму пафасу.

Так ці інакш, даследаванні масавай свядомасці расейцаў дэманструюць дзіўную ўстойлівасць уяўленняў пра Перамогу. Можна пагадзіцца з расійскімі даследчыкамі, што памяць пра вайну — гэта найбольш сур’ёзны станоўчы сімвал, які аб’ядноўвае сучасных расейцаў і служыць апорай для калектыўнай ідэнтыфікацыі.

Паказальны ў гэтым сэнсе прыклад Украіны, дзе ні ў савецкі час, ні тым больш у перыяд незалежнасці так і не сфармаваўся цэласны вобраз вайны. У аналітыцы найбольш распаўсюджана метафара “дзвюх Украін”, якая адсылае да сацыякультурнага расколу ўкраінскага грамадства, дзе памяць пра вайну спараджае інтэнсіўны канфлікт інтэрпрэтацый. У дадзеным выпадку, сацыякультурны падзел карэлюе з дзяленнем на Заходнюю і Усходнюю Украіну. У Заходняй Украіне і ў гады вайны, і ў першыя паваенныя гады актыўна праяўляўся ўзброены нацыяналістычны супраціў, які стварыў уласную гістарычную міфалогію і пантэон нацыянальных герояў. Але гэта версія памяці ў савецкі час заставалася маргінальнай, у той час як безумоўна дамінаваў манументальны афіцыйны міф пра ахвярную барацьбу ўкраінскага народа супраць гітлераўскіх захопнікаў.

У перыяд крызісу камуністычнага рэжыму гэта супрацьстаянне розных версій гістарычнай памяці, якое раней душылася з дапамогай рэпрэсіўных мер, ізноў набыло актыўны характар. Пры гэтым найболей спрэчным з’яўляецца стаўленне да АУН-УПА, дзе спектр ацэнак вар’юецца ад “забойцаў і здраднікаў” да “нацыянальных герояў”. Калі ў заходніх абласцях Украіны АУН-УПА ўжо фактычна набыла статут “нацыянальна-вызваленчага руху”, то ў астатняй частцы краіны ўспрыманне дзейнасці гэтай нацыяналістычнай арганізацыі па-ранейшаму застаецца выразна негатыўным.

У афіцыйным дыскурсе дагэтуль не выпрацаваны адзіны вобраз памяці пра вайну, хутчэй, супярэчнасці і складанасці працы з мінулым выкарыстоўваюцца ў актуальных палітычных мэтах. Абраную ўкраінскай ўладай стратэгію да святкавання Дня Перамогі гісторык Андрэй Партноў вызначае як стратэгію пастулявання “нацыянальнай еднасці” ў вайне, дзе за “вольную Украіну” быццам ваявалі як савецкія воіны, так і ўкраінскія нацыяналісты.

Разам з тым, Партноў лічыць, што дыхатамічнае дзяленне культурнага ландшафту Украіны з’яўляецца сур’ёзным агрубленнем, што не ўлічвае рэгіянальную спецыфіку. У якасці больш адэкватнай мадэлі ён прапаноўвае сітуатыўны плюралізм, спароджаны наяўнасцю некалькіх рэгіянальных цэнтраў з уласцівымі імі вобразамі мінулага, што спрыяе падтрыманню плюралізму публічнай сферы. У любым выпадку, канфлікт інтэрпрэтацый у памяці пра вайну застаецца адным з найболей сур’ёзных перашкод для кансалідацыі сучаснага ўкраінскага грамадства.

Такім чынам, нягледзячы на наяўнасць адзінага савецкага вобразу Вялікай Айчыннай вайны у якасці агульнай спадчыны, асэнсаванне гэтай знакавай падзеі ў постсавецкіх краінах ажыццяўляецца рознымі шляхамі. У Беларусі і Расіі памяць пра вайну стала падмуркам афіцыйнага праекта нацыянальнай ідэнтычнасці, тады як на Украіне служыць хутчэй сродкам для палітычнай барацьбы. Разам з тым, фармаванне гістарычнай памяці ў постсавецкіх дзяржавах ідзе ўжо па сваіх “нацыянальных” рэйках, нават пры вонкавым падабенстве савецкай рыторыкі і вобразнасці памяць пра вайну ў Беларусі і Расіі адрозніваецца па шматлікіх істотных характарыстыках. Палітыка памяці абумоўлена ўнутранапалітычнымі і знешнепалітычнымі акалічнасцямі, якія розныя ў гэтых дзяржаў. У Расіі савецкае цалкам атаясамляецца з расійскім, што больш спрыяе станаўленню ідэнтычнасці не ў нацыянальным, а вялікадзяржаўным вымярэнні. У Беларусі супярэчліва і з перашкодамі, але ўсё ж ідзе працэс станаўлення нацыянальнай ідэнтычнасці ў адпаведнасці з мадэрнісцкімі прынцыпамі, дзе савецкае мінулае перапрацоўваецца як частка беларускай нацыянальнай гісторыі, пры гэтым выключаецца ідэалагічная нагрузка гэтага перыяду.

[1] Пытанне было адкрытым. Кожны ўнікальна сфармуляваны варыянт адказу залічваўся як асобная катэгорыя. Некаторыя з катэгорый маглі згадвацца адзін раз, некаторыя — некалькі разоў, а некаторыя — дзясяткі разоў. Блізкія па семантычнаму значэнню катэгорыі аб’ядноўваліся ў агульныя тэмы.

Лекцыя 4. Гістарычная памяць у гарадскім ландшафце: выпадак Другой сусветнай вайны

План:

1. Культурны ландшафт як месца памяці і ідэнтычнасці

2. Перамога ў Вайне і гарадскі ландшафт

3. Мінск, Кіеў, Вільня: тры культурныя ландшафты

4. Стратэгіі і тактыкі палітыкі памяці: СССР і пасля

1. Культурны ландшафт як месца памяці і ідэнтычнасці

У папярэдніх лекцыях мы больш увагі надавалі таму, як памяць існуе ў публічнай рыторыцы і ўяўленнях простых людзей. Але ў першай лекцыі казалася і пра тое, што памяць можа існаваць і ў матэрыяльных аб’ектах — адтуль яна можа “счытвацца” і ажываць.

І тут неабходна ўвесці яшчэ адну катэгорыю, важную для сучаснай сацыяльна-гуманітарнай навукі — культурнага ладшафту. У гэтым даследаванні мы абапіраемся на канцэпт культурнага ландшафту, які быў распрацаваны ў новай культурнай геаграфіі. У рамках гэтай парадыгмы была прапанавана канцэпцыя ландшафту як культурнай канструкцыі, з чаго вынікалі два метадалагічныя наступствы: па-першае, прыярытэт аддаваўся “сімвалічным ландшафтам”, якія вырабляюць і падтрымліваюць сацыяльныя значэнні, і, па-другое, была адзначана важнасць даследаванняў не толькі “рэальных” ландшафтаў, але і “рэпрэзентаваных” (у літаратуры і мастацтве). Такі падыход патрабуе ўжывання не звыклых марфалагічных метадаў, сканцэнтраваных на вывучэнні фізічных артэфактаў, а інтэрпрэтатыўных, калі ландшафт прачытваецца як сацыяльны дакумент, як тэкст, з ужываннем арсенала лінгвістыкі і семіётыкі.

Такім чынам, у новай культурнай геаграфіі культурны ландшафт разглядаецца як сацыяльны канструкт, дзе ў сімвалічнай форме вырабляюцца і падтрымліваюцца значэнні, візуалізаваныя ў фізічнай форме. Ландшафты, як і культуры, з’яўляюцца месцам палітычных сутыкненняў. Ландшафт выступае ў якасці сродку для спаборніцтва паміж групамі, што становіцца відавочным пры змене значэнняў аб’ектаў ці артэфактаў, якія складаюць культурны ландшафт. Пры такім падыходзе ўсе культурныя ландшафты з’яўляюцца ўяўнымі ў тым сэнсе, што яны не могуць існаваць для нас па-за сацыяльна сканструяванымі ўяўленнямі, якія мы фармуем пра іх у нашай свядомасці.

Ландшафт як культурная канструкцыя, створаная акрэсленай сацыяльнай групай, служыць мэтам стварэння і/ці трансляцыі калектыўнай ідэнтычнасці. Удакладняючы, канструяванне ландшафту і канструяванне ідэнтычнасці — гэта неаддзельныя часткі аднаго працэсу, у выніку чаго ландшафт уключаецца ў калектыўную ідэнтычнасць і становіцца яе сімвалічнай рэпрэзентацыяй. Для чальцоў нацыі тэрыторыя — гэта іх традыцыйная прастора, якая, з аднаго боку, вызначае іх калектыўную ідэнтычнасць, а, з іншага, адлюстроўвае іх спробы маральна і інтэлектуальна інкарпараваць фізічную прастору ў сваё самавызначэнне як нацыі. Такім чынам, прастора становіцца чыёйсьці тэрыторыяй, а тэрыторыя — насычаная культурнымі значэннямі — становіцца ландшафтам. Як толькі якая-небудзь сацыяльная група “набывае” новую прастору, яна імкнецца маркіраваць яе як “сваю” (то бок, праз вынішчанне сімвалаў былой прыналежнасці гэтай тэрыторыі і праз насыченне яе патрэбнай сімволікай) і з дапамогай гэтага маркіравання легітымаваць сваю прысутнасць на гэтай прасторы.

Нацыяльныя дзяржавы абапіраюцца на маніпуляцыю часам і прасторай дзеля легітымацыі сваёй манаполіі на адміністрацыйны кантроль. Адмысловае значэнне пры гэтым набываюць сталіцы нацыянальных дзяржаў, якія выступаюць як маніфестацыі палітычнай улады. Сталіцы з’яўляюцца не толькі месцам канцэнтрацыі розных відаў капіталу (палітычнага, эканамічнага, рэлігійнага, культурнага), але і выконваюць найважнейшую сімвалічную функцыю рэпрэзентацыі краіны і народа. Адпаведна, вобраз сталіцы кладзецца ў цэнтр сімвалічнай канфігурацыі нацыянальнай ідэнтычнасці, якая фармуецца ўладай.

Але ландшафт — гэта не толькі культурна вызначаная тэрыторыя, якая становіцца часткай працэсу канструявання калектыўнай ідэнтычнасці. Гэта таксама тэрыторыя з гісторыяй, якую ўспамінаюць. Вядома, гэты “часавы” аспект ландшафту таксама становіцца фактарам канструявання ідэнтычнасці, якая непарыўна злучана з памяццю пра мінулае. Паколькі сучасная цывілізацыя носіць урбаністычны характар, то нядзіўна, што гарадскі ландшафт набывае адмысловае значэнне для фармавання калектыўнай ідэнтычнасці.

Больш дэталёва і грунтоўна мы спынімся на даследаванні горада як сацыяльнага тэксту, дзе разглядаюцца маркеры сучаснай гарадской прасторы, з дапамогай якіх вызначаныя ідэнтычнасці праектуюцца на горад. Пры гэтым горад можа разглядацца як набор знакаў, невербальная сістэма камунікацыі. Гарадскі ландшафт утрымоўвае мноства ключоў і пасланняў пра сацыяльны парадак, сацыяльны кантроль, палітычную ўладу і культурную дамінацыю. Але гэтыя значэнні ніколі не з’яўляюцца фіксаванымі ці сталымі, яны аказваюцца ў полі спаборнічаючых ідэй, розных каштоўнасцяў і антаганістычных палітычных і эканамічных сіл. Для вытворчасці значэнняў гарады павінны быць прачытаныя. Іх чытэльнасць залежыць ад шматлікіх фактараў: агульнага набору каштоўнасцяў і перакананняў, агульнай “мовы”, лёгка зразумелага архітэктурнага сінтаксісу. Няма адназначнай залежнасці паміж вытворчасцю паслання і яго спажываннем. Заўсёды існуюць альтэрнатыўныя, розныя і канкуруючыя чытанні горада.

Гарадскі тэкст — яго чытанне і дэмаркацыя — з’яўляецца адным з ідэалагічных сродкаў, з дапамогай якіх будуецца і ўмацоўваецца нацыянальная ідэнтычнасць. Афіцыйны гістарычны наратыў ствараецца кіроўнымі элітамі, якія выкарыстоўваюць гістарычна сканструяваны гарадскі ландшафт як спосаб для ўмацавання адмысловага палітычнага парадку і сродак для акумуляцыі капіталу. Гэты наратыў упісваецца ў гарадскую прастору з дапамогай назваў вуліц, помнікаў, мемарыяльных дошак, музеяў, архіваў, СМІ і г.д.

Помнікі — адзін з найбольш важных і найболей бачных элементаў маркіроўкі сучаснай гарадской прасторы, яны звычайна ўсталёўваюцца на адкрытых прасторах, лёгка даступных для агляду. Пры гэтым для гістарычнай памяці важна не толькі тое, што памінаецца з дапамогай помнікаў, але і чаму яны ўзведзены. Калі да помніка ўскладаюцца кветкі ці здзяйсняюцца іншыя рытуалы, гэта служыць не толькі рэпрэзентацыяй звароту да мінулага, але і падкрэслівае метафарычнае стварэнне і абнаўленне калектыўнай памяці, — так лічыць украінскі сацыёлаг Вікторыя Серада.

Помнікі адыгрывюць важную ролю ў рэпрэзентацыі і легітымацыі дамінантных ідэалогій і гістарычных мадэляў мінулага. З дапамогай помнікаў дамінантная сацыяльная група маркіруе сваю тэрыторыю ў спробе стварыць ілюзію сваёй вечнасці. У той жа час, палітыка памяці і памінання ўключае не толькі ўсталяванне новых помнікаў, але і дэканструкцыю манументаў мінулага рэжыму, якія супярэчаць новаму гістарычнаму наратыву. Усё большае ўжыванне практык дэканструкцыі помнікаў у сучаснасці Сяргей Рамашка злучае з характэрным для мадэрну недахопам субстанцыйнай легітымнасці: “Манументальнасць еўрапейскага горада прасякнута водгукам антычнасці. Але як усякая імітацыя, нават самая шчырая, гэта лінія пабудовы часавай восі мегаполіса заўсёды несла ў сабе ўтоены дэфект: недахоп субстанцыйнай легітымнасці. Новаеўрапейскі манумент быў пазбаўлены рытуальнай функцыі, наўзамен якой з’явілася ў якасці кампенсавальнай падпоркі паступова выкрышталізаваная ў горадабудаўніцтве эстэтыка дзяржаўнасці. Манумент упёрся ў палітыку, што ва ўмовах абвостраных палітычных крызісаў не магло не выліцца ў крызіс манументальнасці. Змена палітычнай арыентацыі патрабавала змены манументаў”.

Акрамя таго, вонкавыя праявы памяці патрабуюць сталай мабілізацыі і ўзмацнення, паколькі помнікі могуць стаць нябачнымі і сысці ў цень. Але і пры гэтых умовах звычайныя помнікі не з’яўляюцца нявіннымі, паколькі яны часта выступаюць месцам канфлікту паміж канкуруючымі (часта несумяшчальнымі) гісторыямі, яны здольныя змяняць сваё значэнне, паколькі з’яўляюцца аб’ектам для канкуруючых інтэрпрэтацый. Калектыўная памяць уключае не толькі актыўнае прыгадванне, але і актыўнае запамятаванне.

Палітыка змены гарадской наменклатуры (назваў вуліц і пляцаў) таксама з’яўляецца прамым выразам дысцыплінарных тэхнік палітыкі памяці, з дапамогай якіх уладныя эліты кадыфікуюць і тым самым арганізуюць паўсядзённае жыццё. Помнікі і мемарыяльныя дошкі, калі яны не пазначаны рытуаламі памінання ці не ўключаны ў публічнае жыццё горада, неўзабаве становяцца “натуральнымі” маркерамі гарадскога ландшафту, часткай аўтаматызаванага ўспрымання жыхароў. Помнікі “знікаюць” і становяцца бачнымі толькі для чужых (турыстаў). Адначасова, спасылкі на назвы вуліц значна больш інтэграваны ў паўсядзённы досвед гарадскіх жыхароў, напоўнены сталымі дасылкамі да назваў вуліц — пры запаўненні бюракратычных формаў, пры просьбе да кіроўцы спыніцца на вызначанай вуліцы, пры тлумачэнні месцазнаходжання і г.д.

Варта адзначыць, што сімвалічныя маркеры ўзаемазлучаныя і існуюць у рамках адзінай сістэмы парадкавання гарадской прасторы. Некаторыя вуліцы названы ў гонар гістарычных постацяў, якім усталяваны помнікі (ці, наадварот, помнікі значным персонам усталёўваюць на адпаведных вуліцах). Помнікі і назвы вуліц становяцца матэрыяльным увасабленнем памяці, якая фармуе гарадскі культурны ландшафт.

2. Перамога ў Вайне і гарадскі ландшафт

Камуністычны ўрад прыкладаў значныя высілкі, спрабуючы ўвекавечыць сваю ўладу праз кадаванне і манументалізацыю гарадскога ландшафту. Сфера знакаў, замацаваных у помніках і назвах вуліц, манументальных будынкаў і памятных месцаў, была жыццёва важнай для легытымацыі савецкай улады. Нічога дзіўнага, што надзвычайнае значэнне ў гарадскім ландшафце надавалася перамозе ў Вялікай Айчыннай вайне, якая лічылася вышэйшым апраўданнем савецкага панавання.

Разам з тым, ужо ў савецкі час закладваліся і акрэсленыя нацыянальныя адрозненні ў малюнку гераічнай барацьбы з акупантамі. Так, мы ўжо адзначалі, што для БССР такой адметнасцю стала фармаванне вобраза “партызанскай рэспублікі”. Гэты элемент у агульнай памяці пра вайну яшчэ больш інтэнсіўна пачаў развівацца пасля здабыцця незалежнасці. Крах камуністычнай сістэмы стварыў новыя магчымасці для самастойнага развіцця постсавецкіх рэспублік. Але, як мы бачым, яны выкарыстоўвалі гэту магчымасць рознымі спосабамі. Прыкметна гэта і ў стаўленні да перапрацоўкі савецкай памяці пра вайну, якая з’яўляецца адным з важных фактараў выбудовы калектыўнай ідэнтыфікацыі і пасля распаду Савецкага Саюза. Як лічыць расійскі сацыёлаг Леў Гудкоў: “Перамога 1945 года — гэта не проста цэнтральны сэнсавы вузел савецкай гісторыі, распачатай Кастрычніцкай рэвалюцыяй і завершанай распадам СССР; фактычна гэта адзіная пазітыўная апорная кропка нацыянальнай самасвядомасці постсавецкага грамадства”. На наш погляд, гэта хутчэй спрошчаная візія, якая вынікае з расійскага кантэксту, адкуль не так заўважныя працэсы эрозіі і разбурэння савецкіх ідэалагем, якія адбываюцца ў іншых краінах.

Найбольш поўна савецкі наратыў Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне захоўваецца ў Беларусі. Разам з тым, у папярэдняй лекцыі было прадэманстравана, што беларускі нацыянальны вобраз вайны адрозніваецца ад савецкага: беларусам адводзіцца галоўная роля ў перамозе над фашызмам, паколькі (як сцвярджаецца ў афіцыйным дыскурсе) наш народ панёс самыя вялікія людскія страты, да таго ж, адноўленая візія “партызанскай рэпублікі” сведчыць і пра гераічны бок удзелу беларусаў у вайне. То бок, фармуецца надзвычай пазітыўны вобраз беларусаў і ролі народа ў Перамозе: гэта не толькі народ-пакутнік, але і народ-герой.

Ва Украіне, як мы засведчылі ў папярэдняй лекцыі, існуюць вялікія складанасці з інтэграцыяй розных, часам антаганістычных уяўленняў пра Другую сусветную вайну ў нейкі адзіны агульны наратыў. Па-ранейшаму захоўвае сваю моц савецкі міф Вялікай Айчыннай вайны, але яму даводзіцца сутыкацца з распаўсюджаннем нацыяналістычнай версіі мінулага, дзе героямі выступаюць ужо не савецкія салдаты, а ўдзельнікі украінскіх нацыяналістычных арганізацый (АУН-УПА), якія за савецкімі часамі кляйміліся як “бандыты” і “калабаранты”. Абедзве версіі не з’яўляюцца “аб’ектыўна-гістарычнымі”, яны моцна завязаныя на палітычную практыку і абслугоўваюць інтарэсы канкурэнтных сацыяльна-палітычных сілаў.

У Літве савецкі наратыў пра сумесную барацьбу савецкіх народаў супраць фашызму ніколі не карыстаўся вялікім поспехам, і ў перыяд незалежнасці (дзякуючы слабой рэпрэзентатыўнасці сацыяльных груп, зацікаўленых у яго захаванні, як гэта адбываецца з рускім насельніцтвам у Латвіі) быў практычна зарэтушаваны. У канфігурацыю нацыянальнай ідэнтычнасці ўкладваецца пераважна міф пра страту і здабыццё незалежнасці, дзе акцэнты перамяшчаюцца на пакуты літоўскага народа ад рэпрэсіўных дзеянняў савецкіх улад. З кантэксту Другой сусветнай вайны, па меркаванню Альвідаса Нікжэнтайціса, для фармавання літоўскай дзяржаўнасці найважнейшае значэнне набывае міф пра пакт Молатава-Рыбентропа, які кладзецца ў ідэйны падмурак сучаснай Літоўскай Рэспублікі.

Гэтыя адрозненні ў палітыцы памяці як у савецкі перыяд, так і ў незалежных краінах, адлюстроўваюцца ў самых розных сферах: у масавых уяўленнях, адметнасцях нацыянальнай гістарыяграфіі, публічнай рыторыцы — і ў тым ліку, і ў асаблівасцях культурнага ландшафту.

З мэтамі выяўлення асаблівасцяў фармавання і змены гарадскога ландшафту ва ўсходнееўрапейскіх сталіцах (Мінск, Кіеў, Вільня) у выніку ўключэння туды гістарычнай памяці пра Другую сусветную вайну было ажыццёўлена адмысловае даследаванне ў рамках праграмы Geschichtswerkstatt Europa з удзелам беларускіх і літоўскіх даследчыкаў (Аляксей Ластоўскі, Андрэй Казакевіч, Раса Балачкайце). Вынікі гэтага даследавання і будуць прэзэнтаваныя ў межах лекцыі.

У адрозненне ад папярэдняй лекцыі, дзе размова йшла пра транфармацыю памяці пра Перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне, тут будзе ўжывацца тэрмін “Другая сусветная вайна”. Гэты тэрмін больш нейтральны, чым “Вялікая Айчынная вайна”, дзе навідавоку моцны ідэалагічны пасыл, закладзены ў савецкія часы. Апошняй ідэалагемы, тым не менш, цалкам пазбегнуць немагчыма, паколькі ў часы СССР яна відавочна дамінавала і менавіта ў такім значэнні закладвалася ў палітыку ўпарадкавання гарадскога ландшафту, і нават у постсавецкія часы мы бачым тут значную пераемнасць (асабліва ў выпадку Мінска).

Для вывучэння палітыкі памяці ў гарадскім ландшафце трох усходнееўрапейскіх сталіц мы абапіраліся на дзве даследчыя стратэгіі: аналіз зменаў гарадской наменклатуры (назваў вуліц і пляцаў) і палітыкі ўзвядзення/дэмантажу помнікаў як найважнейшых маркераў ландшафту.

Такім чынам, мы паспрабуем дасягнуць аналітычнай рэканструкцыі змен гарадскога ландшафту, якія ажыццяўляліся камуністычнай уладай, а затым у незалежных нацыянальных дзяржавах. Гэта дазволіць стварыць больш поўную карціну сацыякультурных змен ва Усходняй Еўропе ў савецкі і постсавецкі перыяды.

3. Мінск, Кіеў, Вільня: тры культурныя ландшафты

Мінск

Паколькі Мінск быў значна разбураны падчас вайны, то гэта давала гарадскім уладам вялікую ступень свабоды па змяненні ландшафту, паколькі можна было працаваць з “чыстага ліста”. Таму Мінск стаў практычна ідэальным савецкім горадам, які паўстаў з попелу ўжо ў новым абліччы, якое амаль адпавядала камуністычным ідэалам. Але стварэнне грунтоўнага вобразу беларускага народа як актыўнага ўдзельніка ў перамозе над фашызмам патрабавала належнага ўвасаблення ў гарадскім ландшафце, і ў першую чаргу, зразумела ж, у Мінску, які з’яўляецца безумоўным сімвалічным рэпрэзентантам усёй краіны. Таму ўжо адразу пасля заканчэння вайны пачынаецца замацаванне ў гарадскім ландшафце імёнаў герояў, хаця гэты працэс яшчэ не быў масавым.

З 1960-х гг. ушанаванне герояў Вялікай Айчыннай вайны праз наданне іх імёнаў назвам вуліц прымае масавы характар. Важным становіцца і ўшанаванне ўдзельнікаў мінскага падпольнага руху. Як сведчыць мінскі гісторык Іван Сацукевіч, “пачаткам мемарыялізацыі ўдзельнікаў Мінскага антыфашысцкага падполля можна лічыць 1959 г., калі рашэннем Бюро ЦК КПБ было афіцыйна прызнана існаванне і дзейнасць разгалінаванага падполля ў Мінску. Ужо ў наступным 1960 г. гэта знайшло адлюстраванне на вулічных шыльдах Мінска: рашэннем Мінскага гарадскога савета вуліца Іпадромная была перайменавана ў гонар аднаго з актыўных дзеячоў Мінскага падполля, Героя Савецкага Саюза Мікалая Кедышкі. У час шырокага святкавання 20-годдзя вызвалення Беларусі Мінгарсавет 11 чэрвеня 1964 г. прыняў Рашэнне №172, згодна з якім “у мэтах увекавечання памяці актыўных удзельнікаў партыйнага падполля г.Мінска, загінуўшых у барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны”, 9 вуліц горада былі перайменаваны ў гонар мінскіх падпольшчыкаў”.

З’явіліся вуліцы Кабушкіна, Казінца, Акрэсціна, Казея і г.д., што паклала пачатак адпаведнай традыцыі. Як сведчыць беларускі палітолаг Анлрэй Казакевіч, “з сярэдзіны 1960-х гг. гэты пласт мінскай тапанімікі расце вельмі хутка і паступова становіцца значным, а потым і даміноўным, паступова ператвараючы Мінск у вялікі мемарыял вайны”.

Гарадская тапаніміка Мінска паказвае, што савецкая ўлада для стварэння міфалогіі перамогі ў вайне паспяхова выкарыстоўвала дзве стратэгіі:

1) стварэнне агульнасавецкага пантэона тых ідэалагем (Перамога, Партызаны і Падпольшчыкі, 9-га мая) і герояў (Матросаў, Кашавой, Заслонаў, Касмадзем’янская), якія сімвалічна афармлялі агульны комплекс уяўленняў пра ваенную гісторыю для ўсіх жыхароў Савецкага Саюза;

2) лакалізацыя ваенных падзей, прывязванне іх да пэўнай тэрыторыі. Найбольш семантычна выгодным выглядаў працэс вызвалення пэўнага месца (сталіцы, горада, вёскі) у 1943—1944 гг. Такім чынам, дадзеная тэрыторыя сімвалічна ўключалася ў агульную гісторыю ваенных падзей, пры гэтым з пазітыўнымі канатацыямі. Але для надання значнасці гэтыя падзеі трэба было замацаваць ахвярнай крывёй — пераважна ўдзельнікаў ваенных дзеянняў, якія гінулі падчас вызвалення захопленых тэрыторый.

Адпаведна, да канца 80-х гг. пласт назваў, звязаных з Вялікай Айчыннай вайной, стаў галоўным у гарадской тапаніміцы. Акрамя таго, інтэнсіўна пашыраліся назвы, звязаныя з рознымі дзеячамі камуністычнага руху, а таксамі рускай гісторыі і культуры.

Распад Савецкага Саюза і стварэнне незалежнай нацыянальнай дзяржавы натуральным чынам паставілі праблематыку змены назваў вуліц і плошчаў. Сама дыскусія пра палітыку перайменаванняў мела шырокі грамадскі рэзананс, хоць колькасць перайменаванняў у незалежнай Беларусі была зусім нязначнай у параўнанні з агульнай колькасцю гарадскіх назваў.

Табліца 1. Баланс перайменаванняў у Мінску, асноўныя тэндэнцыі (1990—2008)

Катэгорыі	Змены ў назвах
Вялікая Айчынная вайна	+8
Дасавецкія назвы	+7
Беларуская культура	+5
Савецкі камунізм і савецкая культура	–7

Па падліках Андрэя Казакевіча, агульны баланс перайменаванняў сведчыць, што тут лідзіруе памяць пра Вялікую Айчынную вайну (+8 назваў), хоць розніца паміж першымі трыма катэгорыямі нязначная. Наступным ідзе вяртанне дасавецкіх назваў: +7, а затым назвы, звязаныя з беларускай культурай: +5. Найбольшыя страты панеслі савецкія камунізм і культура –7 назваў, што дэманструе дэсаветызацыю, хоць і вельмі памяркоўную.

Калі ж узяць агульную колькасць назваў вуліц і плошчаў Мінска, што абсалютным лідэрам выступае пласт Другой сусветнай вайны — 15,4%, які ў беларускім кантэксце тоесны пласту Вялікай Айчыннай вайны. Гэты вынік, натуральна, не з’яўляецца нечаканым, але дэманструе ўзровень значэння гэтага топасу для гарадскога ландшафту. Сярод ушанаваных герояў самы шырокі спектр асобаў: мінскія падпольшчыкі, беларускія партызаны, героі іншых савецкіх рэспублік, савецкія ваеначальнікі (не ўсе звязаныя з Беларуссю), прадстаўнікі агульнасаюзнага пантэону. Усе групы прадстаўленыя дастаткова раўнамерна, таму нельга казаць пра дамінаванне ў гэтых назвах мясцовага кантэксту. Пры гэтым дамінаванне пласту Вялікай Айчыннай вайны мае як колькасны, так і якасны характар, бо адпаведныя назвы ўтвараюць шчыльную сетку з буйных, сярэдніх і дробных вуліц, якія прысутнічаюць ва ўсіх частках горада.

Як падсумоўвае Андрэй Казакевіч, профіль Мінска пры адлюстраванні гістарычнай памяці ў тапаніміцы выглядае наступным чынам. Калі аналізаваць палітычна нагружаныя пласты, то па ўсіх параметрах першынство належыць ушанаванню памяці пра Вялікую Айчынную вайну. Гэтая катэгорыя тапанімікі значна апераджае ўсе астатнія і дэманструе сваю важнасць — 15,4% унёску ў агульны масіў. Другое месца займае расійская гісторыя і культура (9% адпаведна), у сваёй аснове спадчына русацэнтрычнага фундаменту савецкай ідэалогіі. Трэцяе месца займае савецкі камунізм (6,5%), на чацвёртым — беларуская савецкая культура (4,9%), на пятым — беларуская культура дасавецкага перыяду (3,3%). Апошнія два паказчыкі могуць служыць пэўным сведчаннем глыбіні працэсаў выцяснення беларускай культуры на перыферыю ў пасляваеннай Беларусі і выглядаюць вельмі дзіўна для сталіцы незалежнай дзяржавы.

Кіеў

Планамерная праца па перафарматаванні гарадскога ландшафту Кіева камуністычнымі ўладамі пачынаецца толькі пасля таго, як горад быў вызвалены ад нацысцкай акупацыі ў лістападзе 1943 г.

Ужо ў 1944 г. праводзіцца цэнтралізаванае перайменаванне вуліц. Падчас ваенных дзеянняў горад быў значна разбураны, таму аднаўленне будынкаў і вуліц адразу ж суправаджалася працэдурай усталявання новых значэнняў ландшафту. Наступнай буйной хваляй па ўключэнні памяці пра перамогу ў вайне ў кіеўскі гарадскі ландшафт стаў 1953 г. Тут адбілася адна з устойлівых тэндэнцый, характэрных для савецкай улады — карыстацца рознымі юбілеямі і круглымі датамі для мемарыялізацыі ідэалагічна запатрабаваных падзей. Таму 10-гадовы юбілей вызвалення Кіева разглядаўся як зручная зыходная кропка для пашырэння ваенных намінацый.

Наступная буйная хваля надання ваенных назваў кіеўскім вуліцам ажыццявілася ў 1955 г., калі было дададзена яшчэ 12 падобных найменняў. Ізноў належыць адзначыць юбілейны характар мерапрыемства, бо гэтым разам святкавалася 10-годдзе перамогі Савецкага Саюза ў Вялікай Айчыннай вайне.

Чарговым этапам стаў 1957 г. Тут мы бачым перакрыжоўванне розных міфаў савецкай ідэалогіі, дзе адзін міф становіцца пацверджаннем для іншага. Так, святкаванне 40-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі стала зручным момантам для чарговага ўвекавечвання ваенных падзей. Ключавым актам стала стварэнне мемарыяльнага комплексу “Парк Вечнай Славы воінам Вялікай Айчыннай вайны” ў Пячорскім раёне Кіева (г. зн. гістарычным цэнтры горада). Масштаб гэтага мемарыяла ператварыў яго ў найбуйнейшы сімвалічны цэнтр горада.

У 1961 г. Хрушчоў, які ў той час узначальваў Камуністычную партыю Савецкага Саюза, дамагаецца надання Кіеву статуса “горада-героя”. Такі статус карыстаўся надзвычайным прэстыжам у савецкай афіцыйнай ідэалогіі, лічыўся знакам найвышэйшага адрознення.

Табліца 2. Дынаміка ўвядзення ў гарадскі ландшафт Кіева назваў, звязаных з Вялікай Айчыннай вайной

1944	1952	1953	1955	1957	1961	1962	1963	1965
5	1	10	12	5	1	1	8	4
1966	1967	1968	1969	1970	1971	1973	1974	1975
3	5	6	3	4	6	1	8	7
1976	1977	1980	1981	1982	1983	1984	1985	1989
3	4	4	1	5	1	2	2	1

Калі прасачыць за дынамікай увядзення ў ландшафт Кіева “ваенных назваў”, то у 1960—1970-я гг. ужо няма такіх маштабных хваляў зменаў у гарадской наменклатуры, як у 1953 і 1955 гг., але замест гэтага ідзе плаўнае штогадовае ўключэнне ваенных назваў у гарадскі ландшафт (усяго на 1990 г. у Кіеве было 118 такіх назваў). У 1980-я гг. гэты працэс паступова ідзе на спад, што было ў тым ліку абумоўлена і перанасычэннем гарадскога ландшафту гэтым топасам. Тым не менш, менавіта ў гэты час узнік яшчэ адзін важны пункт, які меўся замацоўваць савецкі міф пра вайну ў Кіеве — агромністая статуя Радзімы-маці, таксама пастаўленая ў 1981 г. у цэнтры горада, каля Кіева-Пячорскай лаўры.

Пасля стварэння незалежнай украінскай дзяржавы палітыка ўладаў па пераўтварэнні сталічнага ландшафту радыкальным чынам змяняецца. Ссоўваюцца ідэалагічныя полюсы: камуністычная і рэвалюцыйная сімволіка губляе сваё дамінантнае становішча, і нават больш таго — набывае статус непажаданай, бо фармуецца новая нацыянальная візія мінулага, дзе Савецкі Саюз (і, адпаведна, камуністычная партыя) набываюць статус рэпрэсіўных інстытутаў, якія не толькі перашкаджалі станаўленню ўкраінскай незалежнай дзяржаўнасці, але і праводзілі антынацыянальную палітыку. У незалежнай Украіне менавіта гарадскія тапонімы, звязаныя з камунізмам, мэтанакіравана сціраюцца з гарадскога ландшафту. Калі ж прасачыць, якія ідэалагічныя падтэксты нясуць у сабе новыя назвы (г.зн. назвы, атрыманыя ў выніку перайменавання або стварэння новых вуліц), то можна вылучыць галоўную стратэгію ў палітыцы пераўтварэння гарадскога ландшафту — вяртанне дарэвалюцыйных назваў, у першую чаргу ў гістарычным цэнтры горада.

Характэрна, што пласт назваў, звязаных з перамогай у Вялікай Айчыннай вайне, які выконваў найважнейшую функцыю легітымацыі камуністычнай улады, захаваў свой недатыкальны статус, нягледзячы на ўсе ідэалагічныя трансфармацыі. Так, з 1990 г. толькі адна вуліца, якая адносіцца да гэтага пласта, была пераназваная. Гэта значыць, што адзін з найбольш значных пластоў гарадской тапанімікі, створаны савецкай уладай, захоўваецца ў Кіеве ў поўным масштабе.

Тры з 85 пераназваных вуліц атрымалі новыя назвы ў гонар дзеячаў Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў (АУН) Алены Тэлігі, Алега Ольжыча і Івана Багранага. У савецкі час гэтую арганізацыю рэзка негатыўна апісвалі як калабарацыяністаў, якія супрацоўнічалі з нямецкімі акупантамі. Можна казаць, што пачынае фармавацца новы пантэон пакутнікаў і ахвяраў вайны, у які, апрача “савецкіх грамадзян”, уключаюцца ўкраінскія нацыяналісты, а таксама яўрэйскае насельніцтва (у апошнім выпадку гэта больш відавочна ў плане манументалізацыі ландшафту).

Але дамінантным над гарадскім ландшафтам Кіева па-ранейшаму застаецца савецкі вобраз вайны, увасоблены ў грандыёзных манументах Маці-Радзіме і Парку Вечнай Славы, якія пануюць над перспектывай гарадскога цэнтру і да гэтага часу застаюцца ўключанымі не толькі ў практыкі камемарацыі ваенных падзей (як то дзяржаўныя святкаванні Дня Перамогі і г.д.), але і ў такія своеасаблівыя практыкі як, напрыклад, вясельныя святкаванні. Савецкая памяць пра Перамогу ў Вялікай Айчынннай вайне па-ранейшаму актыўна спажываецца і аднаўляецца гараджанамі, не толькі праз афіцыйна санкцыянаваныя і арганізаваныя святкаванні, але і праз уласныя ініцыятывы.

Такім чынам, гарадскі ландшафт Кіева быў сфармаваны ў выніку ўздзеяння розных стратэгій. Савецкі ўрад напаўняў горад маркерамі камуністычнай ідэалогіі і ўслаўляў сваю перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне. Пасля распаду Савецкага Саюза ўлады ўзяліся за паступовае сціранне знакаў камуністычнай ідэалогіі, што асабліва выразна выявілася ў адносінах да дэканструкцыі помнікаў. Але памяць пра перамогу ў вайне, увасобленая ў ландшафце, па-ранейшаму захоўвае свой недатыкальны статус, хоць і набывае больш плюралістычны характар дзякуючы мемарыялізацыі іншых групаў, якія адсутнічалі ў савецкім дыскурсе, перш за ўсё ўкраінскіх нацыяналістаў і яўрэяў.

Вільня

Становішча Вільні ў савецкай палітычнай геаграфіі значна адрознівалася ад Мінска і Кіева. Звязана гэта перадусім з асаблівасцямі ўключэння гэтага горада ў склад Савецкага Саюза. Нагадаем, што да 1939 г. Вільня ўваходзіла ў склад Польшчы, і насялялі яе пераважна палякі і яўрэі. Пасля практычнай рэалізацыі пакта Молатава–Рыбентропа польская дзяржава спыніла сваё існаванне, а яе тэрыторыі былі падзеленыя паміж Германіяй і Савецкім Саюзам. Але ўжо 10 кастрычніка 1939 г., згодна з савецка-літоўскай дамовай, Вільня была перададзена Літоўскай Рэспубліцы. На той час літоўцы складалі зусім нязначную частку насельніцтва гэтага горада (згодна з польскай статыстыкай — 2%), таму мясцовыя ўлады былі вымушаныя праводзіць жорсткую і агрэсіўную палітыку вынішчэння польскага характару віленскага гарадскога ландшафту і замяшчэння яго літоўскімі сімваламі.

Што тычыцца Другой сусветнай вайны, то яна заўсёды была для Літвы “цяжкой” тэмай. У сітуацыі, калі невялікая краіна апынулася паміж такімі дзвюма звышдзяржавамі, як нацысцкая Германія і Савецкі Саюз, узнікала шмат антаганізмаў, дзеля чаго нават чальцы адной сям’і часам апыналіся на процілеглых баках барыкадаў. Хоць савецкая інтэрпрэтацыя Другой сусветнай вайны была даволі адназначная, яна ніколі тут асабліва не віталася. Як сведчыць літоўская даследчыца Раса Балачкайце, дзеля таго агульная колькасць вуліц і плошчаў, названых у памяць пра Вялікую Айчынную вайну, была ў Вільні на працягу ўсяго савецкага перыяду вельмі сціплай усяго 7 назваў (параўнайма: Мінск — 120 назваў, Кіеў — 118). Відавочна, што нават у савецкія часы Вялікая Айчынная вайна не была ў Вільні такой значнай тэмай для легітымацыі камуністычнай улады, як гэта было ў Мінску і Кіеве.

У той жа час, адзін з першых крокаў, скіраваных на змяненне пасляваеннага ландшафту Вільні, быў звязаны з мемарыялізацыяй генерала Савецкай Арміі Івана Чарняхоўскага, які ў лютым 1945 г. загінуў ва Усходняй Прусіі і “па просьбе літоўскага ўрада” быў пахаваны на цэнтральнай плошчы Вільні. Менавіта гэтая плошча і атрымала назву ў гонар генерала, а ў 1950 г. тут быў пастаўлены помнік яму. Яшчэ адным важным месцам памяці пра І. Чарняхоўскага (і адпаведна пра савецкае “вызваленне” Вільні) стаў названы ў ягоны гонар велічны мост праз Вяллю, збудаваны ў 1948—1952 гг. Увогуле ў той час разглядалася нават прапанова пераназваць саму Вільню і даць ёй новую назву Чарняхоўск, якая, аднак, не знайшла падтрымкі. У рэшце рэшт Чарняхоўскам быў названы горад Інстэнбург, які месціўся ў колішняй Усходняй Прусіі.

Адной з галоўных формаў камемарацыі пра вайну, якая здолела ўсталявацца ў савецкай Вільні і нават перажыла распад СССР, стала мемарыялізацыя могілак. Адным з такіх мемарыяльных месцаў сталі могілкі на Антокалі, створаныя яшчэ ўрадам Расійскай імперыі. Іншае мемарыяльнае месца, таксама звязанае з пахаваннямі — могілкі савецкіх ваеннапалонных на вуліцы Паркавай (Новая Вільня). Калі гэтыя могілкі больш звязаныя менавіта з савецкай палітыкай памяці, то могілкі ў Панарах больш нагадваюць месца прымірэння розных версіяў гісторыі. Тут у свой час адбыліся масавыя забойствы, колькасць ахвяраў якіх, паводле розных падлікаў, дасягае ад 70.000 да 100.000 чалавек, пераважна яўрэяў.. Цікава, што на гэтых могілках былі ўсталяваныя ажно тры мемарыяльныя помнікі — асобна савецкім, польскім і яўрэйскім ахвярам.

У постсавецкі перыяд старыя назвы, якія апелявалі да савецкіх уяўленняў пра Вялікую Айчынную вайну, сціраюцца з грамадскай памяці, а вуліцы пераназываюцца больш нейтральна. Сярод іншага ў першыя гады незалежнай Літвы было знішчана і адно з найбольш значных месцаў для савецкай памяці пра вайну у Вільні — помнік Івану Чарняхоўскаму.

Захавацца змаглі толькі савецкія мемарыяльныя могілкі, але яны не ўключаныя ў штодзённую практыку гарадскога жыцця (у адрозненне ад назваў вуліц і помнікаў) і таму патрабуюць асаблівай актуалізацыі шляхам публічных цырымоніяў (ускладання кветак, шэсцяў і г.д.). У сучасным афіцыйным дыскурсе літоўскай дзяржавы гэтыя месцы памяці выключаныя і “забытыя”, маючы значэнне толькі для невялікіх сацыяльных груп (савецкія ветэраны, расійскія нацыяналісты і г.д.).

Мы ўжо згадвалі, што Другая сусветная вайна ў новаўзніклай Літоўскай Рэспубліцы ўспрымаецца не толькі як ваеннае супрацьстаянне сусветнага маштабу, але ў першую чаргу як час ліквідацыі літоўскай дзяржаўнасці і пачатак савецкай акупацыі. Таму зразумела, чаму гэтая вайна выключаецца з афіцыйных камемаратыўных практык і для гарадскога ландшафту набывае хутчэй маргінальнае значэнне.

Адзіным топасам памяці пра вайну, які стаў убудоўвацца ў гарадскі ландшафт, стала тэма ахвяраў, якія панесла яўрэйскае насельніцтва. У 1991 г. новая вуліца ў раёне Вірсулішкі была названая ў гонар японскага дыпламата Чыунэ Сугіхары, які ў час вайны выратаваў каля 10.000 літоўскіх яўрэяў. Акрамя таго, у 1992 г. новая вуліца ў Старым горадзе была названая вуліцай Ахвяраў гета. Гэта агульная тэндэнцыя для ўсяго ўсходнееўрапейскага рэгіёну, але нават і ў гэтым супольным трэндзе гарадскі ландшафт Вільні выглядае збольшага пазбаўленым усялякіх згадак пра вайну, што выглядае досыць дзіўна.

4. Стратэгіі і тактыкі палітыкі памяці: СССР і пасля

Праведзенае даследаванне дэманструе, што сталічны ландшафт быў стратэгічна важным для рэпрэзентацыі камуністычнай улады і падпадаў пад даволі жорсткую палітыку ўпарадкавання. Пры жаданні можна вылучыць ідэалагічную матрыцу, якая накладалася на гарадскі ландшафт савецкай уладай.

Топасы	Агульнасавецкі ўзровень	Рэспубліканскі ўзровень
Камунізм	рэвалюцыя, пралетарыят, партыйцы, рэвалюцыянеры	Мясцовыя партыйныя дзеячы і рэвалюцыянеры
Вялікая Айчынная вайна	Перамога, 9-га мая Палкаводцы і героі	Абарона / вызваленне Палкаводцы і героі абароны/вызвалення, партызаны і падпольшчыкі
Культура і гісторыя	Дзеячы культуры і гісторыі дасавецкай Расіі альбо агульнасавецкага маштабу	Цалкам уключана: мясцовыя дзеячы культуры савецкага перыяду Часткова: мясцовыя дзеячы гісторыі і культуры дасавецкага перыяду (якія не супярэчылі ўстаноўкам на “сяброўства народаў” і прыярытэт класавай барацьбы

Можна казаць, што савецкая ўлада заўсёды выкарыстоўвала падвоеную стратэгію: з аднаго боку, стварэнне нейкага адзінага культурнага канону з сімвалаў, падзеяў і персаналіяў, які потым насаджаўся ў агульнасавецкім маштабе і такім чынам спрыяў стварэнню больш-менш уніфікаванай культурнай прасторы, а з другога — адаптацыя і лакалізацыя галоўных тэмаў камуністычнай ідэалогіі і міфалогіі, прынамсі, да рэспубліканскага ўзроўню, што дазваляла зацвярджаць камунізм як арганічную мясцовую традыцыю, якая вырастае з тутэйшай гісторыі і культуры. Пры гэтым культурны канон можна вылучыць даволі беспраблемна, але яго практычнае ўвасабленне адбывалася па-рознаму. Нават прыклад трох сталіц савецкіх рэспублік дэманструе, што ступень маркіроўкі гарадскога ландшафту праз камуністычныя ўлады выразна адрознівалася. Калі Кіеў і Мінск дэманструюць даволі блізкія профілі ўпарадкавання гарадской прасторы ў савецкія часы (цэнтральны топас — Вялікая Айчынная вайна, вялізнае значэнне ў ландшафце расійскай культуры як каланіялісцкага інструмента для стварэння агульнасавецкай ідэнтычнасці, значнасць рэпрэзентацыі сімвалаў камуністычнай ідэалогіі і партыйных дзеячоў), то выпадак Вільні дэманструе, што мясцовыя камуністычныя эліты таксама маглі мець высокую долю самастойнасці і пазбягаць уніфікацыйных стандартаў. Пры захаванні знешняй лаяльнасці да камуністычнай улады ў савецкія часы ў параўнанні з Мінскам і Кіевам гарадскі ландшафт Вільні быў практычна дэпалітызаваным.

У рамках дадзенага даследавання цяжка гаварыць пра прычыны такой унікальнасці Вільні, бо гэта запатрабавала б больш дэталёвага і грунтоўнага вывучэння ўзаемадачыненняў паміж маскоўскім урадам і літоўскімі камуністычнымі лідэрамі. Але ў любым выпадку сам факт гэтай унікальнасці сведчыць, што культурная прастора Савецкага Саюза была ўсё ж не да канца гамагеннай, што ў рэшце рэшт у значнай ступені спрычынілася да распаду гэтай вялізнай дзяржавы.

Першапачатковая гіпотэза пра важнасць Другой сусветнай вайны для гарадскога ландшафту Усходняй Еўропы знайшла выдатнае пацверджанне пры аналізе гарадской тапанімікі і манументальнай палітыкі. Колькасць вуліцаў і плошчаў, колькасць і значнасць манументаў сведчаць, што Вялікая Айчынная вайна — гэта адзін з найбольш важных для савецкай улады міфаў. Але праблематыка вайны ўключае ў сябе вельмі шырокі масіў знакаў, значэнняў і інтэрпрэтацый, якія цяжка звесці да адназначнага і несупярэчлівага наратыву, што асабліва праявілася пасля распаду Савецкага Саюза, калі міф Перамогі паступова трансфармаваўся.

Вынікі эмпірычнага аналізу прадэманстравалі, што тэма Другой сусветнай вайны (ці, у савецкай версіі — Вялікай Айчыннай вайны) сапраўды з’яўляецца адной з ключавых для аналізу гарадскога ландшафту Мінска і Кіева. Міф пра перамогу ў вайне стаў найважнейшым сродкам легітымацыі камуністычнай улады, яе вышэйшага апраўдання і прызначэння. Разам з тым гарадскі ландшафт не проста насычаўся знакамі памяці пра вайну, няхай сабе і ў форме шырокамаштабных мемарыялаў, якія задаюць гарадскую перспектыву. Гарадскія ландшафты сталіц савецкіх рэспублік выкарыстоўваліся і для лакалізацыі гэтага міфа, дзе кожнаму савецкаму народу адводзілася сваё апісанае і зацверджанае месца ў агульнай карціне “ўсеагульнай барацьбы супраць фашысцкіх захопнікаў”. Адпаведна, для Мінска адводзілася роля сталіцы партызанскай рэспублікі, а для Кіева задаваліся міфалагемы гераічнай абароны горада ў 1941 г. і трыўмфальнага яго вызвалення ў 1943 г.

Зусім па-іншаму склалася сітуацыя ў савецкай Вільні. Характэрна, што ўздзеянне камуністычнай ідэалогіі на гарадскі ландшафт было практычна мінімальным і мясцовыя гарадскія ўлады ў якасці стратэгіі супраціву выкарыстоўвалі магчымасці дэпалітызацыі ландшафту, палітыкі намінацыяў, пазбаўленых ідэалагічных канатацыяў. Выпадак Вільні дэманструе, што нават пры таталітарным рэжыме існуюць магчымасці для пазбягання поўнага кантролю і дамінацыі.

Як ні дзіўна, але гарадская тапаніміка ўсіх трох прааналізаваных гарадоў была практычна сфармаваная ў савецкі час. 1991 г. не стаў паваротным пунктам для поўнай трансфармацыі ландшафту. Сучасная Вільня працягвае традыцыі пазбягання ідэалагічных тэмаў, Мінск па-ранейшаму захоўвае ледзь не ўсе назвы вуліцаў і помнікі камуністычных часоў. Толькі ў Кіеве гарадскі ландшафт стаў прадметам супярэчлівай і досыць канфрантацыйнай палітыкі. Найбольш вострыя канфлікты ўзнікаюць тут з нагоды дэмантажу помнікаў савецкай эпохі. Але і пры гэтым міф пра перамогу ў вайне па-ранейшаму валодае сваім святым статусам недатыкальнасці.

З іншага боку, савецкае бачанне вайны ўжо зазнала за апошні час пэўныя змены. Можна казаць пра нарастанне дыверсіфікацыі вобразу вайны, дзе апроч гераічнасці і пераможных матываў з’яўляецца трагедыя яўрэйскага народа і складанасці інтэрпрэтацыі анты(не)савецкіх нацыянальных арганізацый ваеннага перыяду. Але гэтыя тэмы па-ранейшаму застаюцца маргінальнымі для сталічнага ландшафту Усходняй Еўропы.

Дадзенае даследаванне дазваляе нам прыйсці да досыць сумнай высновы, што памяць пра мінулае з’яўляецца інструментальным сродкам дасягнення сучасных палітычных мэтаў. Гарадскі ландшафт постсавецкіх дзяржаў стаў “ахвярай” савецкай палітыкі, скіраванай на насаджэнне ідэалагічных канатацыяў у гарадскую прастору. У незалежных дзяржавах савецкая спадчына або ўбудоўваецца ў новы вобраз нацыянальнай ідэнтычнасці, або ператвараецца ў негатыўнае і траўматычнае мінулае. Гаворка зноў жа ідзе пра падначаленне памяці інтарэсам высокай палітыкі, дзе мала месца для чалавечых трагедый і спробаў паразумення. Але выпадак Вільні дэманструе і іншую магчымасць — як паспяховага супраціву рэпрэсіўным практыкам таталітарнага рэжыму, так і пазбягання крайнасцяў ідэалагічнага перафарматавання гарадскога ландшафту.