Ігар Бабкоў. Загадка Стральцова

Каб патрапіць у месца, якое мы называем Міхась Стральцоў, трэба настройваць сваё сэрца, як музычны інструмент.

Дзеля яго аднаго варта было б прыдумаць іншы канон беларускай літаратуры, а можа і асобную літаратуру.

Калі Алесь Адамовіч, у прадмове да Выбранага, спрабуе яго палічыць, і, з сімпатыяй і разуменнем — адпраўляе ў другі шэраг, да аўтараў дабротных, канешне ён памыляецца.

І не ў тым сэнсе, што Стральцоў патрапіў такі ў першы, а яны, тыя, хто так ірваліся ў вялікасць, калькулюючы водгукі і кантэксты з далёкае будучыні, засталіся ззаду.

Як і тыя, хто проста збіраў даніну з палёў эпохі, пагаджаючыся на ўсе званні і прэзідыўмы.

Не ў тым рэч.

Стральцоў па-за шэрагамі, ён належыць да рэдкіх і важных творцаў, што не імнуцца заняць мейсца сярод сучаснікаў, таму што самі ёсць месцам.

І ў яго не так проста патрапіць.

***

Месцы ў літаратуры: некаторыя адважваюцца на вівісекцыю чалавечай душы, ідуць у свет цэлы і выйграюць славу (як Быкаў), іншыя шукаюць Радзіму, а знаходзяць любоў (і гэта Караткевіч), адныя патанаюць у глыбіню, сустракаюць там саміх сябе, адкрываючы сябе як мікракосм (Разанаў), іншыя ж наадварот, маючы ў сабе традыцыю, губляюць і размантачваюць усё, аж да апошняга каліўца (як Сыс).

Што знайшоў Стральцоў? Ён стаіць – у нашым літаратурным каноне – самотны, прыгожы і шчаслівы, з вечна запаленай цыгарэтай.

Арыстакрат па форме душы, патрыцый на выгнанні, як назваў яго калісці Дранько-Майсюк.

Загадка Стральцова: адкуль ён? Дзе яго сапраўдная радзіма? Адкуль у яго гэты ўнутраны арыстакратызм?

Гэтая самадастатковасць, няспешнасць.

Адкуль гэтае ўважлівае – і ўпэўненае чытанне ў чалавечым сэрцы?

***

Можна было б сказаць, што яго ўласна і цікавіць чалавечае сэрца, і толькі яно: ўсё астатняе ў ягоных тэкстах адно дэкарацыя.

Ад самай першай кнігі Блакітны вецер, яшчэ нібыта традыцыйнай, удавана-вясковай, ён заўсёды разам са сваімі героямі, уважлівы да малых рэчаў, нематываваных учынкаў, да тонкіх сардэчных рухаў. Праходзіць з імі не толькі пустэлі і вусцішы, але таксама прыпынкі і прытулкі жыцця.

Расказвае гісторыі, увесь час перапыняючыся, гледзячы кудысьці далёка, як быццам бы хоча зверыць – з тым, далёкім – свой унутраны гадзіннік, каб не схібіць, не памыліцца, быць верным гэтай далёкай праўдзе.

А яшчэ як усё гэта спалучаецца: музыка на кожнай старонцы: Армстронг, і Паркер, і Дзізі Гілеспі.

Стральцоў стварае беларускія шасцідзесятыя як тэрыторыю маладосці, свабоды і надзеі, задае ім рытм, інтанацыю..

Можна было б сказаць, што ён нараджаецца і памірае там, у тую эпоху.

***

Але час няўмольны, і на мейсца ўтопіі Паркера і Гэмінгуэя прыходзіць ціхае балотца застою.

Ён ліхаманкава шукае выйсця. Звяртаецца да традыцыі. Перачытвае: Багушэвіча, Купалу, Гарэцкага. Спрабуе – і ўдала, перапісаць культурны канон, дадаючы трэцюю лінію – лінію Багдановіча.

Лінію гульні з формай, літаратуры еўрапейскай, а значыць свабоднай.

Пакуль не патрапляе на самы скрай магчымага.

Гэта Смаленне вепрука.

Звыкла чакаем этнаграфію, а знаходзім восеньскую тугу, нават роспач.

Далей мёртвае.

Там, на скраі, для яго сканчаецца проза і пачынаецца паэзія.

***

Ён падарыў свайму часу некалькі важных метафар.

Сена на асфальце: пакаленне вяскоўцаў, што няўтульна адчувае сябе ў горадзе, сярод культуры. У пошуках апірышча альбо проста гарадзскога лоску некаторыя ідуць у ЦК партыі, іншыя да Кіма. Ціхія, няўпэўненыя, але поўныя жадання скарыць гэтую варожую цывілізацыю.

Загадка Багдановіча: напісаны ў 30 шэдэўр, які абазначае адваротную метафару: вяртанне дадому з гэтага пераможнага паходу. Ад універсальнай (як здаецца), але чужой, і галоўнае халоднай прасторы.

У Загадцы Багдановіча ён упершыню знайшоў і абазначыў утоены цэнтар беларускай культуры, які выяўляецца і знаходзіць сабе адпаведнае мейсца толькі ў паэзіі, у паэтычным гэсце.

Яе паэтацэнтрычнасць.

І далей ён гаварыў толькі адтуль, з гэтага цэнтра.

Ягоныя кнігі дасюль свецяць, як ліхтары, асвятляючы яго эпоху.

***

Вершы на асфальце: калі да традыцыйнай беспрытульнасці паэта дадаецца і сутнасная бяздомнасць паэзіі ў нашую эпоху.

У свеце, дзе больш няма аніякіх асобных месцаў, у якім ніхто нікому не цікавы. Які даўно ўжо пераўтварыўся ў адну вялікую яму для адкідаў.

У такі час літаратура губляе не толькі свае нябёсныя арыентыры і зямныя гарантыі, але і сваю адмысловую задачу быць эксперыментальным палігонам чалавечага жыцця, даследаваць, ствараць, разыгрываць ягоныя сэнсы, вышыні, вусцішы і прадонні.

І пытанне даўно не ў тым, што нешта недзе схавана, а штосьці даступна, некаторыя рэчы высокія і недасяжныя, а іншыя пад нагамі.

Усё скінута ў адну купу і барахтаецца разам, высокае і нізкае, рэдкае і агульнае. У брудзе і аблоках.

Усе знаходзяць сябе разам з усімі:

Шоўмены і публічныя асобы, што рыхтуюцца канвертаваць публічную вядомасць у культурны капітал. Эстэты і містыкі, што перакладаюць Вергілія, Катула і Бхагаватгіту і пішуць для выбраных. Журналісты, для якіх не праблема накатаць трэш-раманчык за пару месяцаў і прадаць гэта як актуальнае мастацтва.

Усе мы знаходзім сябе ў адным аўтазаку эпохі, прыкутыя кайданкамі да часу і мейсца, і да нашых су-часнікаў.

Пакуль мы яшчэ не прызвычаіліся быць побач, так блізка.

Самыя адважныя крычаць гэта мы, мы, не блытайце нас з іншымі. Некаторыя глядзяць у вакно і мараць пра далёкія краявіды. Частка шукае сабе асобнае мейсца, бліжэй да канваіраў.

Хтосьці шапоча вершаваныя радкі і ўглядаецца ў сваё сэрца.

***

Ноччу, тым часам, як спаў

Зорка свяціла ў акно.

Ціха самотны павук

Ткаў для той зоркі мярэжы

Потым ляцеў самалёт

Гул яго біўся аб шыбы.

Кінуў мярэжы павук,

На падваконні стаіўся.

Тою хвілінаю я

Вочы расплюшчыў, прачнуўся.

Плакала зорка ў акне –

Ну а чаго, яшчэ ў сне

Я здагадаўся.

(Міхась Стральцоў)

***

У такія часы сцяг трымаюць не толькі жывыя, але і мёртвыя.

Зусім па новаму адкрываецца традыцыя, як выклік, і як прытулак.

І я неверагодна шчаслівы, што разам з намі ў нашым аўтазаку эпохі ёсць і Міхась Стральцоў.