Юрась ЗАЛОСКА. Спосабы мыслення аб рэлігіі
лан:
1. Чалавек і рэлігійны феномен
2. Гуманітарнае рэлігіязнаўства
3. Тэалагічнае рэлігіязнаўства
4. Школы філасофіі рэлігіі ў ХХ ст.
4.1. Фенаменалагічная школа
4.2. Герменеўтычная школа
4.3. Аналітычная школа
4.4. Метафізічная школа
5. Метафізічны метад у асэнсаванні рэлігіі
5.1. Апісанне рэлігійнай сферы
5.2. Асэнсаванне быццёвай структуры рэлігійнай сферы
5.3. Тлумачэнне прычын існавання рэлігіі
1. Чалавек і рэлігійны феномен
З’явы, якія азначаюцца як “рэлігійныя”, спадарожнічаюць чалавечаму жыццю ад нараджэння да смерці. Рэлігія, як вядома, не з’яўляецца праблемай тэарэтычнай ці навуковай. Яна — перш за ўсё з’ява экзістэнцыяльная, прысутная ў будзённым жыцці чалавека, і — з’ява культурная, прысутная ў культурнай сферы амаль кожнага развітага грамадства. Таму перш чым займацца адцягненай рэфлексіяй над феноменам рэлігійнага жыцця, мы сутыкаемся з гэтым феноменам асабіста, экзістэнцыяльна, і ў той ці іншай ступені маем вопыт пазнання гэтага феномена. Дадзеная заўвага неабходная, каб сцвердзіць факт існаваннярэлігійнага феномена, яго аб’ектыўную прысутнасць у чалавечым жыцці ў яго асабістым і культурным вымярэннях.
Наступная заўвага датычыць складанасці рэлігійнага феномена. Маюцца на ўвазе складанасці пазнаваўчыя і матывацыйныя, якія зазнаюць людзі пры сваім уступленні ў абшар рэлігійнага жыцця. Няма ў гэтым абшары ні абсалютна празрыстых паняццяў, ні натуральна верыфікаваных ведаў; няма і “натуральнай” матывацыі пры выкананні рэлігійных дзеянняў. Няма таксама яўнага выніку рэлігійных дзеянняў, няма таго, што пасля іх выканання застаецца ўвасобленым у нечым канкрэтным, што можна памацаць ці ўбачыць. У іншых галінах дзейнасці і культуры чалавек звычайна арыентуецца менавіта на яўны вынік, які служыць адначасова і канцовым матывам і сродкам задавальнення пры яго дасягненні (напрыклад, літаратурная, мастацкая, тэхнічная творчасць). Як вядома, нішто так не стрымлівае дзеянні, як адсутнасць відочных матываў і дасягненых вынікаў. Таму ў сферы рэлігіі звычайны чалавек мае праблему матывацыі сваіх дзеянняў.
Падсумоўваючы гэтыя першыя заўвагі, скажам, што рэлігійнае жыццё, па-першае, не з’яўляецца для чалавека чымсьці простым і самазразумелым; па-другое, адносіцца яно да сферы “душы”, закранае ў той ці іншай ступені ўнутранае жыццё чалавека, яго светапоглядныя пошукі. Таму феномен рэлігіі цяжка паддаецца навуковай аб’ектывізацыі, якая адразу ж пазбаўляе рэлігію яе сутнасці — асабістага, духоўнага вымярэння, непадуладнага навуковым метадам даследавання. І ў сувязі з гэтым, прыступаючы да філасофскіх разважанняў над рэлігіяй, трэба мець на ўвазе, што наша рэфлексія будзе датычыць чагосьці таго, што паводле сваёй прыроды не з’яўляецца феноменам “навуковым”, рацыянальна празрыстым, але з’яўляецца феноменам светапоглядным, асабістым, іманентным чалавеку і глыбіням яго душы, і ў гэтым сэнсе — ірацыянальным ці, лепей, надрацыянальным.
2. Гуманітарнае рэлігіязнаўства
Перш чым засяродзіцца на тэме разумення феномена рэлігіі выключна ў філасофскім кантэксце, асвятлім — у агульных рысах — гісторыю навуковага рэлігіязнаўства, якое пачынае развівацца ў другой палове ХІХ ст. як вынік пашырэння пазітывізму і сцыентызму ў навуковай культуры. Да ХІХ ст. рэлігіязнаўства як такога не існавала — існавалі погляды паасобных мысліцеляў, пераважна філосафаў, на прадмет разумення рэлігіі.
Для старажытнагрэчаскай думкі галоўнымі былі праблемы касмалагічныя, онталагічныя, этычныя і палітычныя; праблематыка рэлігіі была праблематыкай грамадска-культурнага жыцця, а не філасофскай рэфлексіі. Політэізм грэкаў быў фактам іх штодзённага жыцця, у якім мусілі ўдзельнічаць усе насельнікі поліса, уключаючы слынных філосафаў — Платона, Сакрата, Арыстоцеля і інш. Як вядома, у жыцці Сакрата і Арыстоцеля былі інцыдэнты, звязаныя якраз з іхным удзелам у афіцыйных культах.
У хрысціянскі перыяд зноў-такі рэлігія перш за ўсё з’яўляецца фактам грамадскага жыцця, а ў Сярэднявеччы — культурнай дамінантай Рымскай імперыі і пазнейшай еўрапейскай дзяржаўнасці. У сферы ведаў найвышэй каціруецца “святая навука” — тэалогія, што паводле вызначэння нараджаецца ва ўлонні хрысціянскай рэлігіі. Карацей кажучы, у гэты час рэлігія не з’яўляецца праблемай, але — нормай грамадскага і духоўнага жыцця.
У перыяд Адраджэння цэнтральнае месца ў еўрапейскай філасофіі займаюць праблемы антрапалагічныя — гнасеалагічныя, псіхалагічныя, этычныя, палітычныя і г.д. Бадай, першая спроба сістэмна інтэрпрэтаваць рэлігію ў філасофіі належыць Гегелю. Аднак гэта была менавіта інтэрпрэтацыя ў межах дыалектычнай логікі.
У гісторыі філасофіі важнымі з’яўляюцца погляды на рэлігію І.Канта, Л.Феербаха, Ф.Шлеермахера, У.Джэймса і інш.
Але толькі ў ХІХ ст. распачынаюцца мэтанакіраваныя даследаванні сусветных рэлігій, г. зв. эмпірычнае рэлігіязнаўства. Даследаванні развіваюцца ў кірунку гісторыі рэлігіі, этналогіі рэлігіі, археалогіі рэлігіі і г. д. У ХХ ст. да іх далучаюцца псіхалогія рэлігіі, сацыялогія рэлігіі, тэалогія рэлігіі і філасофія рэлігіі. Так фарміруецца комплекс гуманітарных навуковых дысцыплін пад назвай “рэлігіязнаўства”. Прадметы з такой назвай выкладаюцца ў наш час у вышэйшых навучальных установах у Еўропе і ЗША, а пачынаючы з 1990-х гг. — у Беларусі.
Варта зазначыць, што метадалагічны статус гуманітарнага рэлігіязнаўства выклікае пытанні. Па-першае, пад мноствам дысцыплін варта разумець, што гэта дысцыпліны розныя; розныя іх падыходы да вывучэння рэлігіі і тыя аспекты, якія іх цікавяць. Па-другое, у гэтым рэлігіязнаўстве існуе тэндэнцыя ўнікнуць падставовага вызначэння рэлігіі — чым яна ёсць. У сувязі з гэтым нельга сцвердзіць, што гуманітарнае рэлігіязнаўства — гэта адзіная цэласная навука са сваім метадалагічным апаратам, сваімі тэорыямі і пастулатамі. Сучаснае рэлігіязнаўства — набор дысцыплін, якія цікавяцца рэлігіяй, але не ставяць перад сабой мэты знаходзіцца ў карэляцыі. Апроч таго, відавочная метадалагічная залежнасць амаль кожнай рэлігіязнаўчай дысцыпліны ад асноўнай навукі — напрыклад, сацыялогію рэлігіі можа разглядаць як частку агульнай сацыялогіі, псіхалогію рэлігіі — як частку агульнай псіхалогіі ці, найчасцей, — таго ці іншага яе накірунку і г.д. У дадзеным выпадку вырашальным момантам з метадалагічнага пункту гледжання з’яўляецца не прадмет вывучэння дысцыпліны, але метад, спосаб даследавання, які наўпрост пераймаецца з асноўнай навукі.
Такі чынам, гуманітарнае рэлігіязнаўства на сённяшні дзень не мае вызначанага аўтаномнага статусу і можа разглядацца як вынік аб’яднання дысцыплін з дыдактычнымі і папулязатарскімі мэтамі. Паўторым, нішто прынцыпова не замінае лакалізаваць дадзеныя дысцыпліны ў межах асноўных навук — сацыялогіі, псіхалогіі, этналогіі і г.д.
Варта дадаць, што пералічаныя вышэй рэлігіязнаўчыя дысцыпліны не з’яўляюцца самадастатковымі і ў плане сутнаснага філасофскага разумення рэлігіі як з’явы. У гэтых адносінах яны метадалагічна залежныя ад філасофіі, паколькі запазычваюць у яе прынцыповую трактоўку быцця, чалавека і рэлігіі. Асноўныя філасофскія трактоўкі рэлігіі, якія ўжываліся і ўжываюцца на абшары гуманітарнага рэлігіязнаўства, можна тыпалагізаваць наступным чынам:
І. Рэлігія прызнаецца як выключна іманентны твор чалавека, ці то сацыяльны (марксізм), ці то псіхічны (псіхааналіз). Чалавек выступае ў ролі аўтаномнага крэатара рэлігіі. Рэлігія лічыцца з’явай хоць і гуманістычна вытлумачальнай, але экзістэнцыяльна выпадковай (можа быць, а можа і не быць: няма аб’ектыўных пазачалавечых падстаў).
ІІ. Рэлігія трактуецца як з’ява містычна-трансцэндэнтнага парадку (тэалагічныя канцэпцыі рэлігіі), абавязаная сваім існаваннем выключна Боскаму ўмяшальніцтву ў хаду чалавечай гісторыі (чыннік Аб’яўлення). Чалавек выступае ў ролі перцэптара Аб’яўлення, татальна залежнага ад яго трансцэндэнтнай крыніцы. Рэлігія лічыцца з’явай звышнатуральнай, незвычайнай, таемнай, а таму, зноў жа, экзістэнцыяльна неабавязковай (=выпадковай, бо не абумоўленай аб’ектыўнымі прычынамі ў самім чалавеку).
ІІІ. Паміж пазначанымі экстрэмальнымі накірункамі месцяцца памяркоўныя канцэпцыі фенаменалогіі (R.Otto, M.Scheler, G. van der Leeuw і інш.), засяроджаныя на апісаннях рэлігійнага дасвядчэння і акрэсленні сутнасці sacrum. (Аб’ектыўнае існаванне Бога як такое не знаходзіцца ў цэнтры іх зацікаўленняў, хоць і не адмаўляецца). Чалавек паводле іх з’яўляецца нагэтулькі рэлігійным, наколькі здольны перажываць sacrum, якім можа быць кожнае незвычайнае ўзрушэнне псіхікі, звязанае з адчуваннем Таямніцы і Нязведанага. Рэлігія і рэлігійнасць у дадзеным накірунку зводзяцца да псіхічнага перажывання абстрагаванага sacrum, якое неўпрыкмет — прынамсі, у масавай культуры — займае месца канкрэтна-рэальнага Бога.
3. Тэалагічнае рэлігіязнаўства
Апроч свецкіх гуманітарных дысцыплін, якія займаюцца рэлігіяй, існуюць дысцыпліны тэалагічныя, якія паводле вызначэння за свой прадмет маюць розныя аспекты рэлігійнага жыцця. Так, напрыклад, у сістэме хрысціянства біблейская тэалогія вывучае Свяшчэннае Пісанне, Біблію, як носьбіт Божага Аб’яўлення; дагматычная тэалогія займаецца веравучэннем — дактрынай — адпаведнай рэлігіі; маральная тэалогія асвятляе нормы паводзін, прынятыя ў той ці іншай сусветнай рэлігіі; літургічная тэалогія вывучае культавую сістэму рэлігіі, яе абрады і сакральныя дзеянні.
У сучаснай хрысціянскай тэалогіі існуе метадалагічны падзел тэалагічных дысцыплін на тры падставовыя часткі: 1) тэалогія гістарычная, 2) тэалогія сістэматычная і 3) тэалогія практычная. У першую ўваходзіць комплекс біблейскіх дысцыплін — біблейская археалогія, экзегетыка, біблейская тэалогія, а таксама патрыстыка, патралогія, царкоўнае права, царкоўная гісторыя і інш. У другую ўваходзяць асноўная (фундаментальная — у каталіцкай традыцыі) тэалогія (даўней — апалагетыка), дагматычная тэалогія і маральная тэалогія. У трэцюю ўваходзяць літургіка (навука аб богаслужэнні), эклезіялогія (навука аб Царкве), катэхетыка (навука аб навучанні праўдам веры), гамілетыка (навука аб пропаведзі), пастырская тэалогія і інш. У вучэбных праграмах духоўных школ Рускай Праваслаўнай Царквы нядаўна з’явілася новая дысцыпліна — “Сацыяльнае вучэнне Праваслаўнай Царквы”, якую можна аднесці да трэцяй групы тэалагічных дысцыплін.
4. Школы філасофіі рэлігіі ў ХХ ст.
Філасофскае асэнсаванне рэлігіі ў ХХ ст. набыло сістэмны характар у межах пануючых філасофскіх накірункаў. Гэтыя накірункі — фенаменалогія, герменеўтыка, аналітычная (лінгвістычная) філасофія і неатамізм. Паколькі ў межах названых накірункаў замацаваліся свае традыцыі ў інтэрпрэтацыі феномена рэлігіі, то можна іх акрэсліць “школамі філасофіі рэлігіі”. Адрозненні гэтых школ можна ўбачыць на прыкладзе таго, што, па-першае, выбрана імі ў якасці прадмета вывучэння ў рэлігійнай сферы; па-другое, які метад імі стасуецца пры інтэрпрэтацыі рэлігійнага феномена.
4.1. Фенаменалагічная школа
Фенаменалагічная школа прадстаўлена імёнамі М.Эліадэ (Eliade), Р.Отто (Otto), М.Шэлера (Scheler), Г. ван Дэр Лей (van der Leeuw) і інш. Агулам кажучы, прадметам зацікаўлення і інтэрпрэтацыі фенаменалагічнай школы з’яўляецца г. зв. рэлігійны феномен, пад якім разумеецца адмысловае рэлігійнае дасвядчэнне (=перажыванне ці свядомасць). Рэлігійнае перажыванне рознымі аўтарамі трактуецца як перажыванне sacrum— сакральнага, ці як перажыванне Боства. Гэтае своеасаблівае перажыванне (=дасвядчэнне, вопыт) бярэцца як нешта цэласнае, фіксіруецца ў розных аспектах (гістарычным, сацыялагічным, псіхалагічным, містычным і інш.) і затым, паводле агульнага фенаменалагічнага метаду, фенаменолагі імкнуцца да разумення сутнасці рэлігійнага феномена, а менавіта — сутнасці боства і sacrum як яго прадметных карэлятаў. Адзначым, што фенаменалогія акцэнтуе ўвагу на адмысловасці рэлігійнага перажывання; боства і sacrumтрактуюцца нібыта непасрэдна дадзеныя карэляты рэлігійных актаў. Такім чынам, фенаменалогія як філасофія рэлігіі не выходзіць па-за само рэлігійнае дасвядчэнне (рэлігійную свядомасць) і сэнсы, якія яно канстытуюе. У гэтым выпадку мы маем справу з варыянтам іманентнай філасофіі рэлігіі, г. зн. такой, якая апелюе да адмысловага рэлігійнага вопыту і займаецца асэнсаваннем яго зместу, структуры, ролі ў духоўным жыцці чалавека.
Безумоўна, фенаменалагічная школа не з’яўляецца аднастайнай. Розныя аўтары па-рознаму асэнсоўваюць феномен рэлігіі. Дзеля азнаямлення з сутнасцю поглядаў гэтай школы рэферыруем ніжэй некаторыя погляды знанага яе прадстаўніка Макса Шэлера.
Шэлер прымае нешта накшталт непасрэднай інтуіцыі, дзякуючы якой чалавек “схоплівае” сам феномен боства (Ausweis). Заданне фенаменалогіі — 1) аналіз сутнасных рысаў боства (онталогія), 2) вывучэнне спосабаў праяўлення боства, 3) вывучэнне рэлігійных актаў, у якіх дадзена аб’яўленне боства.
Паводле Шэлера, рэлігія з’яўляецца адмысловай часткай культуры, паколькі ўяўляе сабой адказ чалавека на дадзеную яму (яўленую ў вопыце) адмысловую рэчаіснасць. Рэлігіі нельга вывесці з іншых з’яваў альбо з філасофіі: “Вера ў Бога (рэлігія), нават яе натуральны стан, — гэта не падарунак метафізікі”.
Найважнейшай катэгорыяй філасофіі рэлігіі Шэлера з’яўляецца катэгорыя аб’яўлення. Аб’яўленне — гэта спосаб рэлігійнага пазнання, спосаб праяўлення боства ў чалавечай свядомасці. Паводле Шэлера, такое праяўленне магчыма, і магчыма ў непасрэдна-інтуіцыйнай форме. Лёгка заўважыць, што ў дадзеным выпадку маем дачыненні з апеляваннем да містычных аспектаў рэлігійнага вопыту, а таксама з пэўнай апрыёрнай прадпасылкай наконт магчымасці непасрэднай інтуіцыі боства. Можна меркаваць, што тут на філасофію Шэлера паўплываў яго хрысціянскі вопыт.
4.2. Герменеўтычная школа
Найбольш знаныя прадстаўнікі гэтай школы — П.Рыко (Ricoeur), М.Эліадэ (Eliade). Паводле П.Рыко, філасофія ўвогуле — гэта інтэрпрэтуючая рэфлексія над сімваламі і міфамі. Заданне філосафа — выявіць утоеныя сэнсы мовы сімвала і міфа (інтэрпрэтацыйная рэфлексія). У “інтэгральнай мове” сімвала і міфа ўсё ўжо выказана, толькі ў форме загадкі, якую трэба разгадаць і эксплікаваць. Сімвалы чалавечай культуры не належаць выключна да рацыянальнага парадку; яны маюць моц аб’яўлення, патрабуюць пэўнай “веры”, звяртаюцца да ўяўлення і несвядомасці. Сімвалы адкрываюць чалавеку той свет, у якім ён бытуе і якога дасвядчае, а таксама свет яго вартасцей, якіх прагне.
Герменеўтычны накірунак вызначае тры галоўныя сферы функцыянавання сімвалаў: 1) рэлігія, 2) сны, 3) паэзія.
Адпаведна, філасофія рэлігіі, паводле П.Рыко, — гэта рэфлексія над рэлігійнымі сімваламі і іх інтэрпрэтацыя. Рэлігійных сімвалаў мноства, яны ўтойваюць шмат універсальных сэнсаў, аднак не вычэрпваюць рэлігійнай сферы. Тым не менш, філасофія рэлігіі гэтага накірунку абмяжоўваецца рэлігійнымі сімваламі, якія хоча асэнсаваць і рацыянальна растлумачыць, паказаць іх культурную вартасць.
Зразумела, што герменеўтычная школа асэнсоўвае толькі частку рэлігійнай сферы — яе сімвалы, прычым у шырокім міфалагічным кантэксце. Гэта таксама прыклад іманентнага мыслення.
4.3. Аналітычная школа
Прадстаўлена аўтарамі лінгвістычнай плыні ў сучаснай філасофіі. Найбольш сістэматычны аўтар — Рамсі (J.T.Ramsey), а таксама польскі філосаф Ю.Бохэньскі. Гэтыя аўтары апісваюць і інтэрпрэтуюць пэўны аспект рэлігійнай рэчаіснасці — рэлігійную мову. Іх цікавіць структура і функцыі рэлігійнай мовы. Праблематыка антрапалагічных падстаў рэлігіі і аб’ектыўнага існавання Бога не належыць да першачарговых пытанняў гэтай школы.
4.4. Метафізічная школа
У папярэдніх школах на другі план сыходзіць разуменне рэлігіі як онталагічнага феномена і яго быццёвых падстаў, фундуючых само быццё рэлігіі як такой. Онталагічны падыход у філасофскім асэнсаванні рэлігіі прапанавала ў ХХ ст. Люблінская школа хрысціянскай філасофіі (у англамоўнай літаратуры: Lublin School of Philosophy; далей — Люблінская школа), што ўзнікла пасля Другой сусветнай вайны ў Польшчы ў філасофскім асяродку Люблінскага каталіцкага універсітэта. Дадзеная школа, працягваючы класічную традыцыю Арыстоцеля і Фамы Аквіната ў экзістэнцыяльнай інтэрпрэтацыі (экзістэнцыяльны тамізм), выпрацавала разгорнутую канцэпцыю філасофіі, заснаваную на онталагічным і эпістэмалагічным рэалізме, а таксама сваю канцэпцыю філасофіі рэлігіі і адпаведнае разуменне рэлігіі. У найбольш разгорнутым выглядзе гэтыя канцэпцыі выкладзены ў працах заснавальнікаў школы Мечыслава Альберта Кромпца (Krapiec) и Зоф’і Юзэфы Здыбіцкай (Zdybicka) і дапоўнены ў працах іх вучняў.
Уласную метадалогію філасофскага даследавання рэлігіі аўтары Люблінскай школы выпрацавалі ў кантэксце палемікі, перадусім з фенаменалагічнай школай (як найбольш уплывовай). Падыход апошняй яны акрэсліваюць як апрыёрны і “спекулятыўна-рэфлексійны”. Асноўны закід да фенаменалагічнай школы — апрыёрнасць яе інтэрпрэтацыі феномена рэлігіі, г.зн. гнасеалагічны ідэалізм.
У дадзеным кантэксце Здыбіцка сфармулявала наступныя сыходныя метадалагічныя прынцыпы філасофіі рэлігіі, падпачаленыя адзінаму універсальнаму крытэрыю — філасофскаму рэалізму:
1) апостэрыёрнасць (апора на эмпірычныя дадзеныя);
2) тэарэтычны характар (пошук прычын існавання феномена);
3) метадалагічная аўтаномія адносна гуманітарных навук і тэалогіі;
4) метадалагічная залежнасць — на заключным этапе — ад філасофскай онталогіі і антрапалогіі.
Метадалагічныя спекуляцыі Здыбіцкай абумоўлены агульным разуменнем філасофіі як пераважна метафізікі. Для метафізічнага запытання багацце сыходнага эмпірычнага матэрыялу не з’яўляецца вырашальнай умовай філасофскага даследавання; вызначальнай умовай з’яўляецца вызначэнне той фактычнай быційнасці, што знаходзіцца за пластамі эмпірычнага матэрыялу. Гэтае пытанне прадвызначае ход метафізічнай інтэрпрэтацыі рэлігіі.
Дэтэрмінуючы прадмет філасофіі рэлігіі, З.Здыбіцка разрознівае яе сыходны эмпірычны пункт (вопытныя звесткі) і — інтэрпрэтаваны быццёвы факт, які з’яўляецца ва ўласным сэнсе прадметам філасофскага растлумачвання. У якасці сыходнага пункта З. Здыбіцка ўказвае рэлігійныя факты ці факт, якія яна дзеліць на дзве катэгорыі. Першая катэгорыя — гэта факты ўнутранага жыцця рэлігійна ангажаваных людзей, якія асэнсоўваюцца і адлюстроўваюцца ў адмысловых паводзінах, як індывідуальных, так і калектыўных (малітва, ахвяраванні, рэлігійныя пачуцці, станы і г.д.). Як піша Здыбіцка, дадзеныя факты “указваюць на пачуццё залежнасці і скіраванасць чалавека да нейкай рэчаіснасці, у адносінах да яго трансцэндэнтнай, трактаванай як другое, моцнае “Ты””. Другая катэгорыя — гэта культурныя факты, дадзеныя як знешні вопыт (формы гістарычных рэлігій).
Далей адбываецца метафізічнае абагульненне дадзеных фактаў метадам абстрагавання іх якасных і колькасных характарыстык і “схоплівання” таго агульнага быццёвага зместу, які ўласцівы ўсім рэлігійным фактам і складае іх “сутнасць” альбо адзіны быццёвы стрыжань. Такім стрыжнем рэлігійных фактаў, на які яны скіроўваюць увагу, з’яўляецца стасунак чалавека да рэчаіснасці трансцэндэнтнай адносна яго. І менавіта гэты стасунак інтэрпрэтуецца як той інтэлектуальна абагулены быццёвы факт, які, згодна З.Здыбіцкай, з’яўляецца прадметам тлумачэння рэалістычнай філасофіі рэлігіі.
Трэба адзначыць, што з метафізічнага пункту гледжання маецца на ўвазе не толькі стасунак абстрагаваны інтэлектуальным шляхам, але і — перадусім — стасунак рэальна існуючы, быццёвы, уяўляючы сабой рэальны складаны факт, а не плён філасофскай абстракцыі. Рэалізм метафізічнага падыходу да рэлігіі заснаваны на рэальнасці першасных рэлігійных фактаў: існаванні сусветных рэлігій, існаванні паасобных рэлігійных суб’ектаў, існаванні індывідуальных і калектыўных рэлігійных актаў.
Такім чынам, рэлігія пры метафізічным падыходзе дэтэрмінуецца ў самым агульным выглядзе як стасунак чалавека да трансцэндэнтнага быцця. Задачай філасофіі рэлігіі з’яўляецца падрабязны філасофскі аналіз гэтага стасунку, яго характарыстыка і асэнсаванне падстаў.
5. Метафізічны метад у асэнсаванні рэлігіі
Як адзначалася, аўтараў Люблінскай школы ў прадметных адносінах цікавіць не рэлігійны вопыт сам па сабе, але “рэлігія” як філасофска абстрагаваная быццёвая існасць рэлігійнага вопыту. Метад дэтэрмінацыі прыроды дадзенай існасці і асэнсавання яе быццёвых падстаў адпавядае агульнай метадалогіі філасофскага мыслення, звязанага з метафізічнай парадыгмай. Яго можна акрэсліць метафізічным метадам альбо — у эксплікаваным выглядзе — метадам онталагічнай рэдукцыі ці рэгрэсіі. Сэнс яго ў тым, што дадзеныя эмпірычнага рэлігійнага вопыту абагульняюцца ў онталагічным аспекце шляхам інтэлектуальнага звядзення да адзінай быццёвай прыроды, якая фундуе гэты вопыт. На наступным этапе асэнсавання адбываецца пошук быццёвых падстаў рэлігійнага стасунку, прычым ставіцца мэта паказаць апошнія падставы, якія з’яўляюцца першаснымі ў парадку быццёвым.
У фармальным аспекце метафізічны метад даследавання рэлігіі можна прадставіць у выглядзе трох паслядоўных этапаў. Гэта этапы апісання, інтэрпрэтацыі і тлумачэння [Ibid. —S. 148—150.].
5.1. Апісанне рэлігійнай сферы
Этап апісання (рэлігійнай сферы) — гэта аналітычнае ўпарадкаванне вопытных дадзеных, якія інфармуюць аб разнастайных формах праяўлення сувязі чалавека са сферай трансцэндэнтнага быцця (з Богам). Задачай філасофскага апісання рэлігіі не з’яўляецца бессістэмнае пратакаліраванне рэлігійнага вопыту (бо гэта — маючы на ўвазе багацце рэлігійнай сферы — з’яўляецца навуковай утопіяй), але — экспаніраванне істотных аспектаў рэлігійнага вопыту ў аналітычным выглядзе, што ўключае абагульненне і класіфікацыю вопытных дадзеных.
5.2. Асэнсаванне быццёвай структуры рэлігійнай сферы
Этап інтэрпрэтацыі (вопытных дадзеных аб рэлігійнай сферы) — гэта філасофскае асэнсаванне матэрыялу, атрыманага на першым этапе, у святле метафізічных катэгорый, якія даюць ключ да схоплівання быццёвай прыроды рэлігійнага факта як такога (“існасці рэлігіі”). Задачай філасофскай інтэрпрэтацыі рэлігійнага вопыту з’яўляецца вызначэнне таго, якім быццём валодае рэлігія, да якой метафізічнай (онталагічнай) катэгорыі можа быць аднесена як быццёвы факт. Такая інтэрпрэтацыя мае найбольш абагулены характар. У выніку быццё рэлігіі вызначаецца як стасунак (стасунак паміж чалавекам і быццём трансцэндэнтным, ці Богам). Інтэрпрэтацыю завяршае аналіз карэлятаў дадзенага стасунку і яго ўласцівасцей.
5.3. Тлумачэнне прычын існавання рэлігіі
Тлумачэнне (рэлігійнага факта) — гэта вызначэнне канцовых быццёвых падстаў (прычын) існавання рэлігіі як стасунку паміж чалавекам і быццём трансцэндэнтным, ці Богам.
Здыбіцка і некаторыя іншыя прадстаўнікі Люблінскай школы лічаць, што філасофскае тлумачэнне рэлігіі павінна ўключаць — як заключны этап — аналіз ролі і месца рэлігіі ў культуры і духоўным жыцці людзей.
Здыбіцка падкрэслівае рэалістычны характар метафізічнага тлумачэння рэлігіі. “У філасофіі рэлігіі мы імкнёмся абгрунтаваць тэзіс аб рэальнасці рэлігійнага стасунку, што ахоплівае сцвярджэнні, якія тычацца чальцоў стасунку і падстаў рэлігійнай сувязі. Найважнейшым з’яўляецца пытанне аб існаванні і прыродзе другога чальца рэлігійнага стасунку (рэлігійнага аб’екта)”.
Падводзячы вынік аналізу метадалагічных аспектаў філасофіі рэлігіі Люблінскай школы можна зрабіць выснову, што дадзеная філасофія рэлігіі будуецца па прынцыпу метадалагічнай аўтаноміі сярод іншых рэлігіязнаўчых дысцыплін, а таксама эпістэмалагічнай незалежнасці ад тэалогіі і веры, заснаваных на Аб’яўленні. Падставай для дадзенай аўтаноміі з’яўляецца метафізічны метад дэтэрмінацыі прадмета філасофіі рэлігіі і спосаб яго філасофскага тлумачэння (класічны метад універсалізацыі і пошуку апошніх быццёвых прычын).
Дадзеная філасофія рэлігіі мае метадалагічна універсальны характар, паколькі стасавальная адносна кожнай гістарычнай формы рэлігіі. Сутнасць рэлігійных форм онталагічна зводзіцца да самога факта асабовага стасунку чалавека да трансцэндэнтнага быцця, ці Бога. Дадзены стасунак з’яўляецца ўласным прадметам тлумачэння рэлігіі згодна з падыходам аўтараў Люблінскай школы.
Можна зрабіць выснову, што паводле сваёй метадалогіі, характару пастаноўкі і вырашэння навуковых пытанняў філасофія рэлігіі Люблінскай школы ўяўляе сабой онталогію рэлігіі, якая грунтуецца на онталогіі агульнай, ці метафізіцы, выкарыстоўваючы яе падставовыя аператыўныя катэгорыі і метадалагічную парадыгму — у класічным арыстоцелеўска-тамістычным разуменні.
Бібліяграфія
1. Krapiec M. Upodstawrozumieniakultury / Dziela. —T.15. —Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1991.
2. Krapiec M. Metafizyka. Zarys teorii bytu/Dziela. —T.7. —Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 19953.
3. Krapiec M. Ja — czlowiek. Zarys antropologii filozoficznej/Dziela. —T.9. —Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 19915.
4. Krapiec M. Ludzka wolnosc i jej granice/Dziela. —T.18. —Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 19915.
5. Krapiec M. Czlowiek w kulturze. —Warszawa: Wydawnictwo Tadeusza Radjusza “Gutenberg-Print”, 1996.
6. Krapiec M. Religia gwarantem praw czlowieka // Religia a sens bycia czlowiekiem: Dzielo zb.; Red. Z.J.Zdybicka. —Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1994. —C. 11—31.
7. Krapiec M. Religia w Zofii Jozefy Zdybickiej filozoficznym wyjasnianiu // Roczniki Filozoficzne Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. —1999. —№ 47 (z. 2). —C. 5—11.
8. Zdybicka Z. Czlowiek i religia. Zarys filozofii religii. —Lublin:Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 19932.
9. Zdybicka Z. Religia i religioznawstwo. —Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 19922.
10. Zdybicka Z. Filozoficzna koncepcja religijnosci czlowieka // O Bogu i o czlowieku dzis: Dzielo zb.; Red. B.Bejze. —Warszawa, 1968. —T.1. —C. 179—200.
11. Zdybicka Z. Dlaczego religia? Antropologiczne podstawy religii // Nauka — swiatopoglad — religia: Dzielo zb.; Red. Z.J.Zdybicka. —Warszawa, 1989. —C. 79—95.
12. Zdybicka Z. Rola religii w kulturze // Nauka — swiatopoglad — religia: Dzielo zb.; Red. Z.J.Zdybicka. —Warszawa, 1989. —C. 95—109.
13. Zdybicka Z. Czy czlowiek jest homo religiosus? // Roczniki Filozoficzne Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. 1989—1990. —№ 37-38 (z. 1). —С. 239—252.
14. Zdybicka Z. Czym jest i dlaczego istnieje religia? // Religia w swiecie wspolczesnym. Zarys problematyki religiologicznej: Dzielo zb.; ed. H.Zimon. —Lublin: Towaryzstwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000. —C.53—69.
15. Zdybicka Z. Religia a kultura // Religia w swiecie wspolczesnym. Zarys problematyki religiologicznej: Dzielo zb.; Red. H.Zimon. —Lublin: Towaryzstwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000. —C. 167—183.
16. Zdybicka Z. Religia droga spelnienia sie czlowieka // Osoba i realizm w filozofii. Zadania wspolczesnej metafizyki.: Dzielo zb.: Red. A.Maryniarczyk, K.Stepien. —Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2002. —C. 93—110.
17. Zdybicka Z. Bog jako recta ratio decyzyjnosci czlowieka i podstawa wyroznienia religii // Osoba i realizm w filozofii. Zadania wspolczesnej metafizyki.: Dzielo zb.: Red. A.Maryniarczyk, K.Stepien. —Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2002. —C. 255—273.
18. Zdybicka Z. Filozofia religii // Powszechna Encyklopedia Filozofii. —Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2002. —T.3. —C. 536—537.
19. Zdybicka Z. Bog czy sacrum? // Zadania wspolczesnej metafizyki. Poznanie bytu czy ustalanie sensow?: Dzielo zb.; Red. A.Maryniarczyk, M.Gondek. —Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 1999. —C. 189—217.
20. Tomasz z Akwinu, sw. Suma Teologiczna. O istocie religii / Przel. o. F. W. Bednarski. —Londyn. —T.19.
21. Tomasz z Akwinu, sw., Skrot zarysu teologii (Sumy Teologicznej) sw. Tomasza z Akwinu OP. Skrotu dokonal i w objasnienia zaopatrzyl O. Feliks Wojciech Bednarski OP. — Warszawa: Wydawnictwo Antyk, 2000.
22. Sancti Thomae Aquinatis Doctoris Angelici Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. Edita. —Romae, 1882—1972. —T. 1—48.
23. Залоска Ю. Сутнасць і падставы рэлігіі // Ученые записки. Выпуск 1. Сборник научных статей факультета теологии / Под ред. Митрополита Минского и Слуцкого Филарета, Патриаршего Экзарха всея Беларуси (Вахромеева К.В.). —Мн.: ЕГУ, 2002. —С. 195—208.
